De beste der werelden

De beste der werelden
Of het belang van willekeur en ratio bij het begrijpen der dingen
Of hoe het absolutisme in het godsbeeld vertaald werd

De best mogelijke wereld, door Steven Nadler, vertaald door Frans van Zetten, uitg. Atlas, Amsterdam 2009, 352 blz., € 22,50

Over macht en onmacht van leiders werd al heel wat geschreven, maar opvallend is hoe diep die inzichten begraven zitten in algemenere inzichten. De almacht van God, waarover we vandaag nog piekeren, althans, dat neemt de welmenende aan, zou dan een spiegelbeeld zijn van de inzichten over hoe de samenleving en het bestuur moeten leven. Maar Steven Nadler beschrijft hoe in de loop van de 17de eeuw verschillende inzichten over mens en samenleving, dus ook God niet meer zo evident ter sprake kwamen. Sommigen menen dat de radicale verlichting dat soort ideetjes irrelevant maakt, maar ons komt het voor dat juist die filosofische en theologische haarkloverijen, waarvan we de uitkomst menen te kennen, ons denken, dus als een collectieve gedachtenschat, heeft verrijkt. Het is niet omdat Candide in zijn conte philosophique niets ophad met Leibniz, nog minder met de gedachte dat we in de beste der werelden zouden leven, dat de ideeën waarin deze gedachte een plaats heeft van alle belang verstoken zou zijn.

Bij Spinoza kan men lezen dat de God, zoals christenen en Joden die zich plegen voor te stellen eindelijk ondenkbaar is. God immers kan niet ingrijpen het bestaan van pier en paul, want dan zou hij de wetten die zijn schepping beheersen teniet doen. Dus de dingen dienen te verlopen volgens de natuurwetten en dat is de kern van de schepping zelf, het uitvouwen van een intelligibele wereld waarin we causale verbanden onderkennen en waar een willekeurig optreden van god de vader niet mogelijk zou zijn, maar waardoor de notie almachtig natuurlijk een contradictie, zelfs een paradox zou worden. Deze paradox bracht Leibniz ertoe een rechtvaardiging van god, een theodicee te ontwikkelen waarin zowel de almacht van God als het feit dat de natuur aan duidelijke wetten beantwoordt een plaats krijgen. Voltaire had goed spotten met de idee dat dit de beste der werelden zou zijn, maar in beginsel had de inspanning van Leibniz dit voordeel dat wie over de natuur wenste te spreken en soms onverwachte catastrofale gebeurtenissen zoals de aardbeving van Lissabon, 1755 verklaarbaar werden. Ook het ontwikkelen van een visie over de wereld van de levende organismen, zoals Darwin deed, kan alleen gezien worden als een bijdrage aan het verklaren van de causaliteit van het bestaande.

In die zin is het nuttig zich met dit natuurtheologisch debat in te laten, omdat het in meerdere opzichten spiegelbeeldig is aan actuele discussies over de waarde van wetenschappelijke inzichten. In de mate dat men de aard der dingen begrijpelijk acht en dat men ook inzicht verwerft in het hoe en het waarom van levende organismen en anorganische fenomenen, zal die wetenschap een deel moeten vormen van ons onderwijs, onze cultuur en onze persoonlijke mentale bagage. Wie in dat geval nog het creationisme naast de evolutietheorie en de idee van adaptatie wil zetten, zal moeten toegeven dat men er een bijzondere visie op de natuur en desgevallend op God zou nahouden. Want verwijzingen naar sjamanisme en andere heidense visies laat veronderstellen dat men de doorgrondelijkheid van mens en wereld niet accepteert. In die zin is het moderne atheïsme inderdaad een poging om los te komen van een door verrassing, wonder en onbegrijpelijkheid gedirigeerde wereld en zich te baseren op wat op grond van ratio en observatie kenbaar is.

En toch, als we het boek van Frans de Waal zien over empathie, dan blijft ons de idee na dat hij met empathie niet een eigenschap (ten goede) voor ogen heeft maar de observatie dat primaten, chimps, er wel degelijk in slagen door te weten hoe hun medechimps handelen hun eigen acties sturen. Op zich is het immers zo dat empathie een vaardigheid is, van mensen en dieren om proactief te handelen. Maar het zegt niet per se iets over hoe mensen dan wel chimpansees tegenover elkaar staan. In die zin is het onderzoek en de visie van de Waal buitengewoon boeiend, maar blijft het zaak dit niet zomaar als grond voor een ethisch debat naar voor te schuiven.

Dat we niet in de beste der mogelijke werelden leven, lijkt voor iedereen evident en toch, als we uitgaan van wat Spinoza over God schrijft en God ziet in wat de natuur is, dan kan men inderdaad stellen dat hoe complex ook, de wetten die de natuur, i.e. onder meer de wetten over de zwaartekracht en de Algemene en bijzondere relativiteitstheorie enerzijds en het leven beheersen: Darwin en de evolutietheorie anderzijds, vormen een cluster van kennis die ons tegelijk tot nederigheid en tot zelfbewustzijn brengen. Alleen, van de aard der natuur of het leven zijn we als individu niet altijd in staat de kwintessens te vatten en met volle kennis van zaken het allemaal te bevroeden. Bovendien ontstaat er nog eens zoiets als neodarwinisme, dat meer wil zijn dan uitgebreide uitwerking van de evolutietheorie, maar een houding impliceert dat niet alleen de ontwikkeling van het leven van belang is, maar dat daarmee “alles” zou verklaard zijn. Nadler laat zien dat we het niet te zwaar moeten aanzetten: of we nu de natuurfilosofie/-theologie bekijken of de actuele discussie over de evolutie, de Big Bang ook, in wezen zegt dat niets over de verdere invulling die we geven over ethische kwesties. Toch koppelen we vaak een en ander, omdat het logisch lijkt. Met Nadler menen we daarom dat de discussies die we soms nogal gemakzuchtig onder de noemer “Verlichting” zetten, zelf goed te volgen, omdat niet enkel de uitkomsten ervan belangrijk zijn, de discussies laten zien hoe we als personen, zelfs als we toegewijd en zonder vooroordelen het debat aanvatten, plots in een situatie kunnen komen die een andere benadering uitsluit.

Het kan zijn dat we niet alle facetten van dit boek afdoende in de verf zetten. Dat kan ook niet, wel menen we dat het debat dat Nadler presenteert onze kijk op de Verlichting zelf verheldert, maar evenzeer laat zien hoe we ons eigen denken best ook eens tegen het licht kunnen houden. Daarbij is het van belang in te zien dat bijvoorbeeld Descartes zowel voor Spinoza, Leibniz, Malebranche en Antoine Arnauld een belangrijke rol speelt, dat, zoals gezegd, Louis XIV tegen de visie van de Descartes gekant was omdat het zijn aanspraken op absolute macht onderuit kon halen. Maar de vijanden van de Zonnekoning zijn niet per se vrienden, want hun onderlinge twistpunten blijken scherp op de snede te worden uitgevochten. Kennis heeft met ratio te maken, maar in onze zoektocht naar dé waarheid, zo blijkt, vergeten we af en toe redelijkheid en hoffelijkheid te betrachten. In deze optiek laat Steven Nadler niet na impliciet de haarkloverijen en scherpslijperijen van vele actoren in de debatten van deze tijd op hun plaats te zetten. De paradoxale uitkomst van een positionering is nooit ver weg. Verkiezen we nu een persoonlijke, iet of wat willekeurige God, dan wel een die zoals die van Spinoza en Leibniz aan duidelijke wetten gebonden is, die we de natuurwetten kunnen noemen. Aanvaarden we dat wat juist is, a priori aan God moet behagen, ook als het onszelf niet uitkomt? Het zijn vragen die ons denken over economische, demografische en culturele kwesties niet mogen ontgaan. De kans bestaat dat als we enkel “de wetten” respecteren we uiteindelijk evenzeer in de knoei raken, dan als we ervan uit zouden gaan dat alles vast ligt in wetten die aan het systeem zelf voorafgaan. In het kader van de klimaatdiscussies lijkt ons daarom niet zozeer scepticisme over de door de mens gegenereerde extra opwarming van de aarde op zijn plaats, dan wel scepticisme over de aanpak. Alles zetten op de reductie van de uitstoot van CO² kan wel helpen het gebruik van fossiele brandstoffen te temperen, maar hoeft niet te betekenen dat we het Amazonewoud en andere kostbare grote ecosystemen gaan sparen. Daarom is het zo opvallend dat op het publieke forum het debat over de demografische boom die we mondiaal beleven afwezig blijft. Het beheersen van de vruchtbaarheid botst op morele en vooral religieuze en culturele bezwaren, die overigens doorgaans zeer nauw met elkaar verweven zijn. Discussies als deze brengen niet een onmiddellijk antwoord, maar laten net zien dat eenvoudige schema’s niet zullen werken. Het laat ook zien, denken we, dat de aanpak van een probleem als dit een grote openheid vergt voor de waarden die naar voor geschoven worden.
We komen dan ook tot de conclusie dat wie zich baseert op wat men voor rationalisme houdt, evenzeer voorzichtigheid vergt, om niet in een fanatiek discours terecht te komen. Om deze reden roept dit boek ook op tot een terugkeer naar de redelijkheid, of liever, een betrachten van redelijkheid, juist en vooral in grote maatschappelijke debatten. Zijn we dan tegen activisme? Niet als zodanig, wel tegen (burger-)activisme dat elke andere benadering wil uitsluiten. En daarom betrachten we een welwillend scepticisme, ook als het om het klimaatprobleem gaat.

Bart Haers
zaterdag 12 december 2009

Reacties

  1. Ik veroorloof mij enkele kritische opmerkingen:
    Nadat de auteur in alle richtingen mist heeft gespoten en de zichtbaarheid van enige logica in zijn betoog gedaald is tot minder dan één meter, besluit hij:
    “En daarom betrachten we een welwillend scepticisme (ook als het om het klimaatprobleem gaat)”.
    - De auteur laat mij in het ongewisse of het hier een pluralis majestatis betreft of een aansporing tot navolging.
    - Een “welwillend scepticisme”. Na lang nadenken wat de auteur zou bedoelen met deze uitdrukking, heb ik de betrachting zijn bedoeling te achterhalen beëindigd.
    Naar mijn mening is het een contradictio in terminis
    - De toevoeging “ook als het om het klimaatprobleem gaat”, klinkt mij grappig in de oren. Het doet mij denken aan het "ceterum censeo..." van Cato Maior. Immers wat het klimaatprobleem te maken heeft met de wijze waarop het absolutisme in het godsbeeld vertaald werd, is mij een raadsel.
    Toch vond ik op dit nachtelijk uur de lectuur van deze boekbespreking en van deze overwegingen aangenaam.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Weet u, het boek van Steven Nadler uitputtend bespreken, vergt veel meer ruimte, maar waar het me om te doen was en is, aandacht te trekken op een boek als dit en waarom het die aandacht waardig is, dat komt hopelijk in deze tekst naar voor.
    Het is inderdaad zo dat welwillend scepticisme voor ons een bereneerde basishouding leiden kan, welwillend omdat de wetenschappers die ons informeren over hun bevindingen ter goede trouw geacht moeten worden, maar scepsis omdat we niet altijd weten wat hen moveert tot bepaalde inzichten.
    Ooit werden we platgeslagen met de vlinder in het amazonewoud, met chaostheorie en dergelijke, wat we me om begrijpelijke redenen zeer boeide, maar tegelijk geeft het ook aan dat het klimaat door meer variabelen bepaald wordt dan de broeikastgassen alleen. Om kort te gaan, er zijn vele redenen om zich zorgen te maken om de draagkracht van Moeder aarde, maar noich de platentecnoiek, noch het klimaat ligt in onze handen.
    Het absolutisme en het godsbeeld? Louis XIV en de aanspraak op zijn positie boven de wet verheven, lijkt me inderdaad niet zo moeilijk te vatten. Belangrijker is dat hiermee eens te meer de kwestie van de contingente omstandigheden in het filosofische denken aan de orde komt. De universele waarheid verdraagt weinig invloed van toevallige omstandigheden en toch...

    BeantwoordenVerwijderen
  3. In deze winterkoude houd ik wel van een portie hutsepot, en dit is toch wel een hutsepot van ideeën.

    We moeten de wetenschappers ter goeder trouw achten, maar we moeten ze wantrouwen omwille van hun motivatie??. Welke kwaadaardige bedoelingen zouden die wetenschappers wel hebben? Ach ik raad het al: goddeloosheid propageren!

    Wat de platentektoniek en het klimaat te maken hebben met de "draagkracht" van de aarde is mij een raadsel. De platentektoniek en het klimaat bestaan beiden reeds miljoenen jaren en eveneens de aarde.

    Ik ben graag bereid een consistente redenering te volgen, maar hoe de aanspraken van Lodewijk XIV op zijn positie als zijnde verheven boven de wet, een onmiddellijk en logisch verband houden met "de kwestie van de contingente omstandigheden van het filosofisch denken", is mij een raadsel. Maar misschien ben ik te traag van begrip.

    "De universele waarheid verdraagt weinig invloed van toevallige omstandigheden, en toch..."
    Deze quote is wel het meest enigmatisch ingredient van de hutsepot. Om maar te beginnen: wat is de universele waarheid? Bestaan er nog andere dan universele waarheden? enz...

    Tijd om een en ander door te spoelen met een koele Duvel.

    Ach ik houd wel van een filosofische babbel bij hutsepot en een Duvel.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Goddeloosheid propageren kan me niet echt deren, want er zijn schitterende geschriften verschenen ten faveure van de goddeloosheid, ook als ze, zoals Spinoza wel meer bedoelden dan zomaar te zeggen dat God dood is, wat zelfs Nietzsche niet zonder meer geschreven heeft, maar na ampele overwegingen en toch met vuur.
    Wat klimaat en platentectoniek te maken hebben met elkaar, mag duidelijk zijn, het gaat om systemen of processen waarover de mens hoe dan ook geen vat heeft. Stellen we dus dat we omzichtig met de grondstoffen moeten omgaan, dan beseffen we vooral dat we het klimaat op aarde niet zullen domesticeren, omdat het al zovele miljoenen aarde tot het aardse systeem behoort.
    Maar u kan op een paar bladzijden geen uiteenzetting verwachten die zo rigoureus is als wat Steven Nadler weet te vertellen. Het zijn maar membra disjecta, niet abjecta of abiectenda...
    Laat de Duvel en de hutsepot maar smaken, er volgt nog wel meer op deze blog.

    vrolijke dagen en nog eens, in het diepst van onze gedachten een god te zijn brengt ons wel tot boeiende gedachten, zoals over willekeur en orde. En dat laatste, met een paar duvels achter de kizen, kan al eens vervluchtigen.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. In den beginne had ik nog twijfels. Maar nu meen ik het wel zeker te weten: je werd "gevormd" ? bij de jezuieten! Hoe je erin slaagt steeds een antwoord te verzinnen totaal naast de aangereikte topic, het is kenmerkend. Maar het is je vergeven. Nog veel geluk met je blog en moge hij meer bezoekers lokken dan het voorbije jaar. Voor het aangaan van een echte dialoog ben ik hier dus aan het verkeerde adres.Vrolijke dagen en nog eens, in het diepst van je gedachten blijf je voor altijd je eigen god.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. Weet u, een echte dialoog vergt veel meer tijd dan dit soort korte berichten toelaten. U had het over een hutsepot van ideetjes, maar misschien is het wel zo dat een goede bespreking - waar ik overigens mee bezig ben - ôp zich een paar honderd bladzijden vergt.
    Een gedeelte van mijn vorming kreeg ik bij de jezuïten, dat klopt, maar de universiteit van Gent, met professoren als Van Caenegem, Milis, Prevenier, Verhulst kan men bezwaarlijk als een burcht van Jezuïten bekijken of beschouwen. Wat wel het geval is, denk ik, is dat gaandeweg m'n bildung, na de universiteitsjaren een benadering van de dingen is gegroeid, die op het oog misschien minder rechtlijnig lijkt, maar zowel de discussie over de principes als die over de contingente ervaring in het oog houdt.
    Dus, wil u een dialoog, dan ben ik daar best bereid toe, maar u zal zowel een casuïstische benadering voor lief moeten nemen.
    Want er zijn waarheden die universeel van kracht zijn, gelden, zoals de wetten van thermodynamica, de zwaartekracht en inzichten van wiskundige aard. Wat echter ook het geval is betreffende de contingente, tijds- en ruimtebepaalde waarheden, is dat zij inderdaad niet altijd werkbaar zijn. De lectuur van Bernard Mandeville kan daarbij interessante inzichten bieden: de wereld gaat aan deugd ten onder, jawel, maar die deugden zijn niet enkel universele deugden, maar ook contingent, want ontwikkeld in bepaalde samenlevingsvormen.
    Dank dan ook voor uw onderteunende woorden. Ik zal mij het volgende jaar aan verwondering blijven overgeven en er kond van doen, voor wie het behagen wil. Prettige feestdagen van een god in het diepst van zijn gedachten.

    BeantwoordenVerwijderen

Een reactie posten

Populaire posts