Adel van de geest

Waarom een goed gesprek kan helpen
Over rechtvaardigheid, cultuur en vrijheid

Rob Riemen, Adel van de geest. Een vergeten ideaal. Uitgeverij Atlas, pp. 186, prijs: 19,90 €

Het Nexus Instituut en Rob Riemen hebben in Vlaanderen niet zo een naam dat men er sowieso enig inzicht in heeft en als vanzelf als conservatief afgeschilderd wordt, terwijl het gesprek in de publicaties van Nexus zeer boeiend uitpakt, al willen we niet dat er met alleen maar grote namen wordt gegoocheld. Het punt is dat we over de betekenis van literaire en andere kunstwerken vandaag vooral niet wensen dat het werk van verre of nabij zou verwijzen naar enige adel van de geest. De tijd van de Bildung is voorbij, na WO I zegde men dat al en na WO II heeft men niet opgehouden dit te beweren, zonder enig ander argument dan dit zou leiden naar nieuwe chaos, want, zo stelde men, de oorlog was het product van de perverse geest van de gebildete. Maar goed, sinds ik mij met de Buddenbrooks, de Toverberg, Dr. Faustus en der Erwählte heb ingelaten en met de Duitse en Europese geschiedenis enig contact probeer te leggen, moet ik toegeven dat ik ook iets heb met de Tovenaar.

In mijn recensie van dit boek van Rob Riemen zal u dus geen afwijzende reactie merken als het om de grote namen gaat die in dit boek de revue passeren, maar wel buigen we ons over de vraag waarom men een zo grote tweespalt meent moet te zaaien tussen het zogenaamd elitaire van de grote literaire monumenten, de werken, niet de auteurs, en anderzijds het werkelijke leven. Kortom, we zullen ons ook de vraag stellen waarom men meent dat het vandaag onmogelijk zou zijn een “uomo universale” te zijn, terwijl het om een streven gaat en om een grote bereidheid zich met kennis in te laten in het leven van alledag en te beseffen dat men aan het einde van de dag maar weinig heeft opgestoken.

Het punt en meteen de reden waarom we dit schrijven is de vraag hoe men kan blijven volhouden naar rechtvaardigheid te streven als men de schoonste vruchten uit de wereld van de kunsten, beeldende, muzische, literaire niet meer relevant zegt te vinden voor het publiek. Het publiek dat fataal of noodzakelijkerwijze bestaat uit mensen van vlees en bloed, al dan niet met een goed verstand en begripsvermogen toegerust. Is het met andere woorden onbetamelijk het genot van intimiteit te ontzeggen, dan is het o.i. minstens even onfatsoenlijk mensen de intieme omgang met de grote literaire en andere kunstwerken te ontzeggen. Maar het lijkt soms eenvoudiger met een andere persoon kennis te maken dan met bv. Don Quichot of Moby Dick. Als een wereld zo groot is de bibliotheek van de universele geest, waar men even goed zijn weg kan verliezen als in een stedelijke jungle. Het vergt lering en vertrouwdheid om het goede van het gewone te onderscheiden, de di minores en de werkelijke reuzen van elkaar te onderscheiden.

Rob Riemen heeft met het Nexus Instituut er al vele jaren toe bijgedragen dat heftige maatschappelijke discussies in een doordachte afweging uitliepen van de vele aspecten van bijvoorbeeld de Europese identiteit of de betekenis van migratie voor onze samenleving. Dat men daarbij beroep zou doen op de werken van de Verlichting, op Erasmus en zovele anderen, dat men van overal ter wereld mensen zou uitnodigen die hierover iets zinvols te melden hebben, vinden we, zoals uit de nogal afwijzende reacties in Vrij Nederland en Knack blijkt niet meer van deze tijd, terwijl men zich ook afvraagt, met Frank Furedi, waar de intellectuelen gebleven zijn. Men lijkt, zoals Riemen zelf aangeeft of met het linker, of het rechteroog te kijken, maar slechts zelden met beide ogen tegelijk een dieptezicht te willen ontwikkelen.

Het dispuut dat hij aangaat over de rechtvaardigheid, vrijheid, cultuur lijkt vele intellectuelen vandaag koud te laten, tenzij het om een abstract concept gaat, zoals John Rawls in zijn betoog, “a theory of justice” ondernam. Het is overigens gevaarlijk zomaar deze naam of zijn werk te vernoemen, want voor men het weet zit men met een schabouwelijke reductie van die theorie opgescheept. We bedoelen dat we na lectuur van het werk wel deernis moesten hebben met de adepten die zich aan John Rawls dachten te laven, want hun aanname van de notie rechtvaardigheid heeft weinig meer om het lijf dan dat het overheid zou moeten zijn die de rechtvaardigheid zou moeten distribueren. Dat is, met of zonder permissie, baarlijke nonsens. De overheid mag onrechtvaardig handelen niet bevorderen en regelgeving die tot onrechtvaardige verhoudingen leidt, niet handhaven, maar de overheid kan niet in de plaats van mensen treden als het om individuele handelingen gaat en mensen kunnen verantwoordelijkheid ter zake ook niet aan de overheid doorschuiven.

Socrates maakt uiteraard in dit boek zijn opwachting, omdat hij als een van de eersten door had hoe mensen zich achter een communis opinio konden verschuilen om hun eigen plannen, inzichten, oogmerken te verdoezelen. Maar of hij het werkelijk meende dat de koning een filosoof zou moeten zijn, of dat filosofen het staatsgezag in handen zouden moeten krijgen, blijf ik nog altijd een meesterlijke vorm van ironie vinden. Misschien schiet Rob Riemen juist op dit punt enigszins tekort, al laat hij wel zien dat de idee dat filosofen op de troon of zij die op de troon zitten toerusten met filosofische kennis en meesterschap niet zo een goede idee is, als die, met het verkrijgen van de macht het inzicht verliezen dat ze eindelijk niet zo heel veel weten. Maar tegelijk onderzoekt Riemen wel hoezeer het van belang is te beseffen dat men niet zomaar een meninkje kan uiten, zonder zich van de draagwijdte ervan bewust te zijn. Vandaag zien we dat filosofen in het debat net het contingente en specifieke karakter afwijzen en tegelijk de universele waarde ervan benadrukken zonder aan te geven hoe we in het concrete bestaan hieraan betekenis kunnen hechten. De grote figuren waarover Riemen het heeft, Goethe, Thomas Mann, Spinoza hadden een idee, meen ik stilaan te begrijpen, dat het in dagelijkse leven is dat men de adel van de geest dient te oefenen en vormt te geven. Het gaat niet op te menen dat de klassieken beter waren dan wij, maar dat werken, van de Ilias tot Ullyses, van Oedipus Rex tot “l’histoire du soldat” of “de Ontdekking van de hemel” ons laten ontdekken wat het is mens te zijn en boven de grillen en de nukken van het bestaan uit te stijgen, ook als de omstandigheden er niet altijd naar zijn. Daarom kunnen er nu ook klassieken ontstaan, al zullen we ze slechts geleidelijk ontdekken. Misschien wordt “de ontdekking van de hemel” een klassieker, net omdat het in de concreetheid van het leven Max, Ono, Ada, Quinten en de anderen een schets geeft van het bestaan groter dan wat we kunnen bevroeden. En Richard Powers, die met “gen voor geluk” een bijna gelijkaardige vertaling bracht van wat het leven zou kunnen zijn, het grote en het kleine geluk, maar ook het aan de haal gaan met het leven van anderen niet onvermeld laat, dat alles gaat in op de vragen die sinds Plato, Socrates en Aristoteles gesteld werden: hoe te leven?

In die zin kan men Peter Sloterdijk als een belangrijk denker beschouwen, vooral diens “Kritiek van de cynische rede” blijft voor ons een cruciaal werk omdat we er de mechanismen leerden kennen van het negeren van de menselijke waardigheid. Voor hem had Hannah Arendt al een gelijkaardige oefening aangevat en dat had haar tot merkwaardige resultaten en inzichten gebracht, die net ook het menselijke op een andere manier aan de orde stelde. In die zin denken we de zoektocht van Rob Riemen ook te kunnen begrijpen. Het blijft belangwekkend met Plato, Baldassare Castiglione en al die anderen vertrouwde omgang te hebben, maar de vraag is en blijft, hoe maken we er vandaag iets meer van dan een puinhoop. Met andere woorden, ook Thomas Mann en Klaus Mann en Joachim Fest stonden ooit voor de vraag, hoe pakken we het leven aan, zoals elk van ons voor die vraag gesteld wordt, waarbij het de jeugd gegeven is te experimenteren en te zoeken naar eigen stem, taal, vormen, maar ook de toegang gegeven moet worden tot wat we met de nodige omzichtigheid de klassieken noemen.

In de kritiek van de cynische rede zien we hoe Sloterdijk het gemakzuchtige van sommige intellectuelen aan de kaak stelt en vooral zowel linksom als het rechtsom het nihilisme weet te duiden. Ook antinihilistisch nihilisme is voor hem nihilisme en ja, de puber kan er enige tijd mee dwepen, dat het allemaal verhaaltjes zijn, of het nu om God gaat of om het feit dat God dood zou zijn. Het cruciale is dat dit ons er als mensen niet van ontslaat het menselijke waardig vorm weten te geven, in verhalen, muziek, beelden, taal, gebaren. En misschien is het dat wat we te weinig vinden bij Rob Riemen, de bereidheid ook vandaag te ontsnappen aan de waan van de dag, wat hij bij Spinoza en Elisabeth Mann-Borghese, bij al die terecht belangrijk geachte figuren en vooral, voor alles hun werk meent aan te treffen. We ontkomen niet aan de gedachte, dat we vandaag dat werk moeten voortzetten, dat we het goede gesprek dienen te zoeken en in dat gesprek vrijelijk, niet vrijblijvend denkoefeningen kunnen aanvatten. En uiteraard het schrijven blijft ook vandaag belangrijk, naast de andere schone kunsten.

Er is uiteraard nog meer over dit boek van Rob Riemen te vertellen, want hij roept terecht vragen over menselijke waardigheid. Maar het komt ons voor dat elkeen maar rustig het werkje kan lezen en er zal vervolgens wel een goed gesprek over volgen. Als het goed is, zullen we overigens zelf over de gedachten van Riemen, dus ook van Spinoza en al die anderen onze gedachten laten gaan, niet om hen onder een stolp van verering te plaatsen, maar om vandaag onze mogelijkheden aan te wenden er een bescheiden bijdrage aan te leveren. In het boek zien we ook een figuur, opduiken, aan het begin, Joseph Goodman, een ware vriend van Elisabeth Mann-Borghese, die dweept met Amerika’s grootheid, zo lijkt het, tot we met Riemen opmerken dat het met de grootsheid en het vermogen van het land vooral om een hoop gaat dat het nog eens opnieuw zichzelf mag vinden. Te bedenken valt dat dit ook voor Europa een belangrijke opdracht is, de geesten die mee het Europa schiepen dat de schoonheid en de gruwel mogelijk maakte, maar dat we nu al te graag zien als de bron van ellende in de wereld. In Brugge waar ooit een graaf, Karel de Goede vermoord werd omdat hij de leden van eenzelfde familie, die bovenmatig veel macht hadden verworven, opzij wenste te schuiven en vervolgens vermoord werd, waarover een klerk, Galbert schreef, leeft de gedachte dat deze stad en het land, Vlaanderen doorheen de eeuwen bezet werd, met voorbij gaan aan het feit dat er wel degelijk zelfbestuur en autonomie bestond, of opstand tegen de aanspraken van vorsten, zou het goed zijn deze gedachten met grotere zorg te omringen. Het gaat niet op enkel in het literaire het goede en waardevolle na te streven, het komt ons voor dat Schöngeisterei ook een maatschappelijke betekenis en politieke uitdrukking moet krijgen – wat voor sommigen net strijdt met de intrinsiek negatieve connotatie van het woord. Waar Riemen wel een belangrijk punt heeft, het gevaarlijke reductionisme van de politieke ideologieën en van de brede media, waar men zelden aan de complexiteit van de te behandelen zaken recht doet, moet de intellectueel inderdaad opnieuw een stereoscopisch dieptezicht ontwikkelen. De samenleving is niet enkel hoge cultuur, maar om zinvol in die samenleving een plaats te vinden, zo komt het ons voor, kan men niet blijven steken bij schone verhaaltjes over gelijkheid alleen. De mens en de samenleving vergen meer toewijding.

Bart Haers
Dinsdag 26 januari 2010

Het mag duidelijk zijn dat we in dit bestek vooral de aandacht wensen te vestigen op het boek van Rob Riemen, dat onze kritiek vooral een eigen benadering van de door hem met verve aangevatte discussie voorbereidt. De negatieve kritiek omdat er zoveel “namen” in het werk voortkomen, kunnen we niet delen, wijzen we resoluut af, omdat het zo bijzonder is met de werken van deze mannen en vrouwen in contact te komen. Zo wisten we niet dat Elisabeth Mann-Borghese een boek schreef over de emancipatie van de vrouw. Het zou ons zeer benieuwen hoe zij dat vraagstuk heeft aangepakt en uitgewerkt.

Reacties

Populaire posts