totalitarisme

Boeken

Tussen hamer en aanbeeld

Als de politiek de burgers negeert

&

Het debat over menselijkheid

Tymothy D. Snyder, Bloedlanden, Europa tussen Hitler en Stalin, Oorspronkelijke titel: Bloodlands. Europe Between Hitler and Stalin. Uitgeverij Ambo/Anthos. 2011 - 639 pp. prijs: 39,95 €

Oostelijk van Eupen, van Groningen lijkt voor sommigen Europa nog steeds een spiegel van wat aan deze kant van Europa is voorgevallen. Onze kennis van Oost-Europa is zeer summier en we zoeken vaak vergeefs naar meer inzicht in de brede media. Duitse geschiedenis staat niet zo hoog aangeschreven, de geschiedenis van de landen ten Oosten van Duitsland blijft vaak bij enkele feiten steken. Hoewel de Zuidelijke Nederlanden gedurende een eeuw het lot van Oostenrijk en het gehele gebied ten Oosten van Wenen deelde is er van het beleid van Maria-Theresia en Jozef II maar weinig bekend, zoals bv het ontvoogden van de joodse onderdanen ook in Vlaanderen en Brabant. De achttiende en negentiende eeuw? Ach, dat kan toch niet zo van belang zijn voor ons, tot het opvalt dat Belgische ondernemingen spoorwegen en tramlijnen aanlegde in Poolse en Russische steden.

Iets van even groot belang, de afwezigheid van Duitse vertegenwoordigers in Parijs en Versailles na WO I lijkt voor velen evident, terwijl het in feite een schending betekende van het oude gebruik, namelijk dat bij vredesonderhandelingen alle strijdende partijen aanwezig zijn en waar een vergelijk gevonden kon worden, zodat niemand zich achteraf bekocht hoefde te voelen. Frankrijk – dat zelf in Wenen, 1814 en 1815 ondanks alles aanwezig was met de onverbeterlijke Talleyrand – had deze gang van zaken Wilson, president van de VSA opgedrongen. Het gevolg lag voor de hand, want Duitsland dat de wapenstilstand had aanvaard werd behandeld als de verliezer van de oorlog, zodat het voor de Stahlhelm en andere vrijkorpsen weinig moeite koste die vredesonderhandelingen als een dolkstoot voor te stellen. Het blijft voor ons een van de redenen om de onvrede van vele Duitsers te begrijpen. Wie zich vervolgens rekenschap geeft van de enorme herstelbetalingen en de hertekening van de kaart van Europa ten oosten van Duitsland en Oostenrijk begrijpt dat onvrede met de gang van zaken niet zo moeilijk te vatten valt. Dat intussen de Sociaal-democraten volgens sommige historici een fatale vergissing begingen door in 1918 de Berlijnse betogers als communisten of minstens als opstandelingen te beschouwen. De betoging op 9 november 1918 was gericht tegen het leger, tegen de keizer, maar niet per se tegen de regering en door die betoging en andere burgerlijke manifestaties, in januari 1919 met hulp van de afgezwaaide militairen van de straat te vegen heeft de SPD mee aan de republiek van Weimar de legitimiteit ontnomen die het wel had kunnen gebruiken. Hadden we het al over de Ruhrbezetting door Frankrijk en den Armée Belge? Of over de moord op Walter Rathenau? De man was bankier en econoom en bezig de hyperinflatie in te dammen. Helaas was hij ook Joods.

Nieuwe naties, geen garanties

In Versailles werden Polen, Tsjecho-Slowakije, Hongarije onafhankelijk, net als delen van Joegoslavië die eens deel waren van de Dubbelmonarchie. Belangrijk voor ons is dat dit gebied na WO I gekneld zat tussen twee landen die zeker tot 1925 en het verdrag van Locarno zogenaamde parianaties waren. Rusland is in feite nog langer buiten de samenspraak gebleven, zoals de Volkerenbond die diende te verzekeren. De woelige geschiedenis van Rusland is min of meer bekend, met de inbreng van Duitsland, die Lenin naar Leningrad had laten reizen in een verzegelde wagon om Rusland uit de oorlog te helpen. In feite kan men deze toedracht een vergissing noemen, want na de Februarirevolutie was het nieuwe bewind best bereid zonder veel discussie een vredesverdrag te tekenen, maar uiteindelijk was het verdrag van Brest-Litowsk voor het nieuwe Duitsland in die zin belangrijk dat Duitsland gebruik zou kunnen maken van Russische grondstoffen en later, zoals uit andere werken is gebleken, zal Duitsland gebruik maken van militaire installaties in Rusland om het eigen leger een minimale slagkracht te geven. Onder andere Kurt Hammerstein heeft daaraan deelgenomen als hoge officier van de onder Weimar kort gehouden Wehrmacht. Omdat men te dien tijde Duitsland kort bleef houden, heeft men ook zo een draagvlak geboden voor militaire versterking van de Duitse natie.

Als wij hieraan aandacht besteden, zonder dat we nog over het boek van Timothy D Snyder te hebben, dan is dat omdat we steeds meer de mening zijn toegestaan dat de behandeling door de internationale gemeenschap Duitsland op verschillende manieren vatbaar heeft gemaakt voor de totalitaire verleiding. Aan de andere kant mag men evenmin uit het oog verliezen dat ook in Rusland de isolatie ertoe heeft bijgedragen dat na Lenin Stalin de macht kon krijgen en behouden. Er valt voor het beleid weinig te zeggen, maar hoe erg het was blijft vaak op de achtergrond. Ook na 1989 is er nooit veel duidelijkheid verschaft. Wie het wil weten, zegt men mij dan, kan en kon het weten. Maar zoals Snyder schrijft, over het bewind van Lenin en Stalin hebben maar weinig Europese bezoekers de werkelijkheid geopenbaard, dat wil zeggen, de bezoekers kregen Potemkindorpen te zien. Alleen André Gide heeft ondanks zijn linkse sympathieën die werkelijkheid niet verborgen gehouden. En Koetsler natuurlijk, die de Moskouse processen publiek gemaakt heeft in zijn roman Darkness at noon, de schijnprocessen tegen tegenstanders van Stalin, vermeende tegenstanders vooral van mensen die de revolutie hadden gemaakt.

De weg naar de nieuwe wereld in tweevoud

Timothy D Snyder heeft in zijn boek massa’s cijfers verzameld over wat er tussen 1930 en 1945 is gebeurd in de bloedlanden, dat zijn vooral Polen, Oekraïne, Wit-Rusland en de Baltische staten. Had Lenin een vrij hardvochtige politiek gevoerd tegen de tegenstanders van de Revolutie, was de oorlog tussen de Witten en de Roden al behoorlijk wreed uitgepakt, dan zou Stalin in naam van de Revolutie een bewind op stapel zetten waar we ons vandaag geen idee van vormen kunnen. Totalitair noemen we dat en toch wil men de vergelijking tussen Stalin en Hitler, hoewel Hannah Arendt die in 1951 had beschreven, niet gemaakt hebben. Het is naar mijn inzicht ook na 1989 een van de grote problemen die een goed inzicht in de Europese geschiedenis bemoeilijken omdat beide systemen los van de grote ideologische systemen, hun misdaden hebben gepleegd. Want tja, het nationaal-socialisme was toch ook ergens verbonden met het socialisme, terwijl het ideologisch heel andere paden op is gegaan. Ook Stalin beriep zich op dat socialisme, c.q. communisme, maar heeft van de beginselen van de ideologie een puinhoop gemaakt. Of het anders had gekund, betwijfelen we niet omwille van Stalin, wel omdat Vasili Grosman zou laten zien dat de persoonlijke vrijheid aan de gelijkheid en hoger staatsbelang werd geofferd.

Cruciaal was dat beide systemen een soort utopie voorop stelden, waar mensen blijkbaar in konden geloven. Om die utopie te realiseren diende men alle weerstand, echte en vermeende uit te schakelen. De utopie was niet mogelijk zonder offers en daarvan diende iedereen doordrongen te zijn. Een vijand was nodig die de utopie bedreigen kon, een slachtofferrol aannemen evenzeer. De weg die Stalin en Hitler kozen verschilde in beginsel, maar werd steeds meer gelijkend naarmate de confrontatie hen dwong hun eigen doelstellingen beter te organiseren. Daarover gaat het boek over de bloedlanden.

De geschiedenis zal ons gelijk geven

Oekraïne 1933? Mocht het kwisvraag zijn, er zouden allicht maar weinig mensen het goede antwoord weten te geven: Hongersnood, collectivisering van de landbouwgronden, verdrijven van de koelakken, partijfunctionarissen die toekijken en andere functionarissen (van de NKVD) die onwilligen oppakken of neerschieten. Het duizelde Stalin toen hij de resultaten zag van zijn landbouwpolitiek in Oekraïne. Het aantal doden? Volgens sommigen bedroeg dit 6 miljoen, Timothy D Snyder houdt het bij 3 miljoen, maar ook dat is een hallucinant cijfer. In het geheel van misdaden tegen de mensheid die Stalin heeft gepleegd, valt het wel op, maar we weten hoe de Rode Tsaar mensen naar believen verplaatste, hoe zijn ondergeschikten likkebaardend vroegen om de hen opgelegde quota van doden, gedeporteerden en andere behandelingen, om die quota te overschrijden. Enkele jaren later zouden vele van die al te gedreven lieden op hun beurt opgepakt en gedood of verbannen worden. Stalin beoogde telkens meerdere zaken tegelijk: niemand hoefde zelf initiatief te nemen en dat diende afgeraden en vervolgens diende het meerjarenplan gerealiseerd. Niet enkel in Oekraïne werd de landbouw gecollectiviseerd, maar de keuze van de Koelakken de gedroomde vijand te maken, heeft daar onvoorstelbaar leed veroorzaakt. Het voordeel van het hongerwapen was dat er geen kogels of transporten nodig waren. Maar toch, het Witte Zee-kannaal diende gegraven en de bodemrijkdommen van Kolyma en anderen delen van Siberië dienden gedolven. Ook dat speelde telkens mee.

Stalin en de zijnen dachten dat de geschiedenis hen gelijk zou geven, maar dit beleid heeft wellicht mee ertoe bijgedragen dat Russen en andere onderdanen hun eigen initiatiefdrang onder de korenmaat stopten, liever dan eenmaal de tol te moeten betalen. Overigens, wie kan zeggen wat een koelak was of is? Dat blijkt een vinding geweest te zijn van Stalin. En wie vanuit Europa naar Rusland ging, kreeg, op een eenzame journalist na weinig inzicht in de situatie. Er was ene Jones die de hongerbuiken heeft gezien.

Een nieuw Rijk

Een analoog verhaal kan verteld worden over Hitler en zijn volgelingen. Zij hadden echter een taboe, de Duitse bevolking mocht niet geraakt worden en ook niet tot verzet geïnspireerd worden. Alle maatregelen dienden zo genomen dat de Hans of Heidi er niet door verontrust werden. Zullen we ooit weten waarom zovele Duitsers meegingen in de anti-joodse politiek? In Duitsland was het aantal joodse burgers beperkt en de meeste voelden zich eerder Duitsers dan Joden, waren in religieus opzicht wellicht het meest vertegenwoordigd in vrijzinnige sfeer. Joden waren al langer goed geïntegreerd en er waren joodse officieren in het leger dat in WO I had gestreden. Timothy D Snyder stelt vast dat er wel een pak maatregelen waren uitgevaardigd tegen Joden voor 1939, maar de kampen die het regime tot dan had opgezet, Dachau, Buchenwald en andere waren vooral gebruikt om communisten, sociaal-democraten op te sluiten. In feite, zo suggereert Snyder was de eerste grootschalige vervolging van de Joden in 1938 begonnen, met de Reichskristalnacht, na een aanslag op een Duitse gezant in Parijs. Maar dan nog, hoewel er in 1933 sprake was van zelfmoorden onder Duitse burgers van Joodse oorsprong, zou met de verovering van Polen de hel pas goed losbarsten. Intussen was men wel al bezig met euthanasie op gehandicapten en psychiatrisch patiënten. Dat lijkt, behalve het protest van bisschop Clemens von Galen bijna buiten beeld te zijn gebleven. Een van de redenen was dat Hitler, Himmler en de andere leiders nog dachten aan het vestigen van de joden op Madagascar of, na akkoord, ergens in het verre Oosten van Siberië. Maar in het eerste geval diende men of de vloot van het UK te overwinnen of in het andere geval het akkoord van Stalin te verkrijgen. In 1939 begon Hitler dan de oorlog met de aanval op Polen. Polen was op dat ogenblik al verdeeld door de afspraak van Molotov en von Ribbentrob. In de periode tot 1941 zou Hitler in Polen vooral proberen de Polen te vernietigen in het kader van de politiek nieuwe ruimte te scheppen voor Duitse boeren in het Oosten. De Russen, die het andere deel kregen, zouden de Poolse elites uitschakelen, zoals in Katyn is gebeurd. Wie de aantallen doden dan begint te tellen zal tot de onthutsende vaststelling komen dat Russen en Nazi’s in amper vier tijd in de bloedlanden een ontzagwekkend aantal doden hebben georganiseerd. De Duitse legereenheden overschreden in 1941 op 18 juni de bestandslijn en begonnen hun razendsnelle veroveringstocht in Rusland, zonder ooit echt de gestelde doelen te bereiken. Achter de eenheden van de Wehrmacht trokken andere politie-eenheden en die hadden tot doel de partijfunctionarissen van Stalin om te brengen, Joden samen te drijven en Polen, Oekraïners en Witrussen tot samenwerking te brengen of hen ook te vernietigen. Behalve het Getto van Warschau was er vooral de directe aanpak en werden Joden samengedreven in dorp na dorp, stad na stad, vervolgens neergeschoten in greppels en zo mogelijk spoorloos achtergelaten.

Voor wie de verdere feitelijke realisatie van dit alles wil lezen, biedt het boek voldoende inspiratie, dat we het hier allemaal zouden herhalen. Maar naast de aantallen spreekt uit dit alles de weigering mensen hun waardigheid te laten behouden. Zowel Stalin als Hitler hadden aangenomen dat zij anderen als onmensen konden brandmerken en een beleid van vernietiging voeren.

Onmenselijkheid

Wat Timothy D Snyder wil duidelijk maken is dat wat tijdens de periode dat Stalin en Hitler de macht hadden in de bloedlanden meer doden zijn gestorven dan we ons vaak voorhouden. 14 miljoen doden alleen al door toedoen van de Duitsers, waarvan 6 miljoen Joden. Bovendien kwam Auschwitz pas in gebruik toen elders, in Babi Yar, Belzec, Sobibor al zovele anderen gestorven waren.

Het gebruik van koolstofmonoxide, zyklon B en het hongerwapen waren al vlug getest en goed bevonden, maar bijvoorbeeld Stalin en Beria gebruikten vaak ook het nekschot, wat de Duitsers op zeker ogenblik ook waren gaan doen. Overigens, men vergeet vaak dat de krijgsgevangen die de Wehrmacht maakte, soms 500.000 in één snelle omsingelingsoperatie, niet volgens de regels van de internationale afspraken werden opgevangen en ondergebracht in behoorlijke kampementen, met voldoende voedsel. De soldaten kregen nauwelijks of geen voedsel en geen onderdak.

Ook als we andere facetten bekijken, zoals de getto’s, merken we dat menselijkheid ver te zoeken is. Nog voor deze mensen in de vernietigingskampen terecht kwamen, waren er al tallozen gestorven van honger en ontbering. Het gaat hier niet om de normale gevolgen van een (moderne) oorlog, maar om regelrechte vernietiging. Wie dit niet kan erkennen, zit met een probleem. Nu, voor wat Nazi-Duitsland betreft kan men in een aantal Europese landen die politiek van vernietiging niet straffeloos ontkennen, maar de vraag is of we in West-Europa het onmenselijke nog wel echt onderkennen. Voor ons is het culminatiepunt Auschwitz en dat monument van de onmenselijkheid kan maar beter goed in stand houden.

Wat echter minder helder is en te vaak genegeerd wordt is dat in Polen, Wit-Rusland en Oekraïne een hele beschaving en cultuur vernietigd zijn geworden, door het gezamenlijk toedoen van Hitler en Stalin en dat dit weegt op de naties die na 1989 bevrijd werden van de juk dat de USSR hen had opgelegd, tot en met een lezing van de geschiedenis die met de ervaringen niet strookte. Voor ons is nationalisme vaak iets dat men moet afwijzen omwille van de gevaren die het met zich zou brengen, voor Polen en de andere landen is de nationale onafhankelijkheid een belangrijke stap in het herstel van de samenleving. Nationalisme speelde in Rusland ook een bizarre rol, zoals de auteur laat zien, want Stalin werd de grondlegger van een Russisch nationalisme zonder voorgaande. Hoe zou men de term “Grote Vaderlandse Oorlog” anders moeten begrijpen. Van de oorlog in Karelië tot de laatste antisemitische acties van Stalin, alles kwam steeds meer in het licht van dat nationalisme te staan. En in Duitsland blijkt Hitlers Nationalisme lang andere schaduwzijden te hebben gemaskeerd.

Totalitarisme

De centrale vraag van dit boek, of het totalitarisme in Duitsland en Rusland, de USSR dus vergelijkbaar zou zijn, krijgt een genuanceerd antwoord, maar de vergelijking gaat wel op. Sinds enkele decennia is die vergelijking uit den boze. Nu kan men natuurlijk niet teruggrijpen naar wat het Nazisme voorstelde, maar wat het Stalinisme aangaat doet men nogal eens alsof links daar vandaag geen uitstaans mee heeft.

Wie dat echter poneert krijgt het verwijt geen begrip te hebben van de geschiedenis. Wie in de jaren 1970, 1980 in het middelbaar onderwijs geschiedenis kreeg, leerde alles over de Russische revolutie, terwijl het interbellum in Duitsland heel summier aan bod kwam. Ook vandaag zal men de machtsgreep van de NSDAP en Hitler als gevolg van het tekortschieten van de middenklasse gepresenteerd krijgen. Het essay van wijlen Jacques A.A. Van Doorn over het falen van de SPD toont aan hoe die middenklasse, in tegenstelling tot wat men doorgaans aanneemt wel degelijk minder vlug geneigd was dan de arbeiders en de aanhang van de SPD naar de NSDAP over te gaan. Heeft Snyder oog voor het feit dat de homo Sovjeticus vooral tot passieve volgzaamheid aangespoord werd, dan heeft J.A.A. van Doorn het over het feit dat in Duitsland mensen naar de wens van de Führer handelden en dat wie zich in stilte verzette doorgaans vooral belang had bij afzijdigheid. De echte tegenstanders, dat waren mensen als generaal Kurt Hammerstein, academici zoals Johannes Fest of Van Galen, maar ook jonge mensen, zoals de leden van de groep de Witte Roos.

Democratie als tegenwicht

Na de oorlog kwam er in Rusland een voortzetting en noch Chroesjtjow, gestaald als commissaris in Oekraïne en nadien dan Leonid Breznjew, toen stagnatie het leven voor de Russen weinig aantrekkelijk maakte, hebben geprobeerd een minder bureaucratisch regime op te bouwen, laat staan een begin met democratische hervormingen te maken. In Duitsland, het oostelijke volgde een voortzetting van het totalitarisme onder een andere naam, zoals in de bloedlanden. In Duitsland, het Westen, kwam er een nieuw bewind, maar vele verantwoordelijke politici kregen in het woelige conflict met de studenten in de jaren zestig het verwijt nazi’s te zijn geweest. Fassbinder, Grass en anderen hebben aan dat klimaat het hunne bijgedragen. Maar groepen van links kozen dan weer voor totalitaire stromingen en vooral voor geweld, zoals de Rote Armee Fraction. De afkeer van het kapitalisme, hoezeer dat in Duitsland ook beruste op een gecorrigeerde markt en een politiek van terughoudendheid, waarbij censuur uit den boze was, vormde vele jaren de hoofdstroom. Toch werd de strijdkreet – zoals ook in Frankrijk bv – tegen de ordediensten steeds luider en hield men de overheid voor de vijand. Men kan nu, anno 2011 deze houding nauwelijks begrijpen, maar in wezen is het erger, men zwijgt erover en de groeiende afstand van de dertigjarige oorlog maakt het hanteren van het totalitaire argument in Duitsland steeds abstracter en tegelijk werd het veelvuldiger aangewend.

Besluit

Draagt het boek van Timothy D. Snyder nu bij tot ons inzicht over dat duistere, bloedige en niets of niemand ontziende verleden? Zeker is dat men uit de opeenstapeling van cijfers alleen maar kan opmaken dat de toenmalige heersers voor de menselijke persoon geen, letterlijk geen achting had. Doden waren er maar dit was niet meer in verband te brengen met oorlogshandelingen. De vernietigingsdrang trof mensen en culturen en het is dan ook begrijpelijk dat in Polen, het Balticum, Wit-Rusland en Oekraïne politici en burgers de bedreiging van de democratie anders inschatten dan wij dat doen. Hier is elke partij die niet links is conservatief en zou vooral tegen de democratie vormen. In Hongarije gebeuren nu zaken die men goed bekijken moet. Tegelijk mag men niet alles zomaar als een uiting van autoritarisme beschouwen, laat staan fascisme. Communicatie over de doelstellingen en eisen die de EU aan de lidstaten stelt moeten voor de burgers de garantie bieden dat er geen machtsgrepen plaats hebben. Dat landen de geest van Stalin vrezen en de politiek van Poetin met argwaan volgen, mag ons evenmin ontgaan. De voorwaarde van democratie is dat de macht kan alterneren tussen partijen. Evenmin mag de staat mensen als instrument hanteren en mogen partijen een totale consensus afdwingen. En ook dat geen enkele partij van de achterban, laat staan van de burgers trouw zou eisen. De natie mag wel op loyauteit rekenen, geen enkele leider mag dit, want tja, de leiders komen en gaan, een land, een gemeenschap blijft. Loyauteit invulling geven, daar komt het op aan dus en daarover zou het moeten gaan, zeker nu de EU en de euro zo onder druk staan.

Bart Haers

14 juli 2011