Geschiedenis van een beleg

Recensie geschiedenis

Wie wilde Leningrad vernietigen?

ANNA REID, Leningrad. De tragedie van een belegerde stad 1941-1944.

Vertaald door Pieter de Smit, Ambo/Anthos, 427 blz., 29,95 €

Oorspronkelijke titel: ‘Leningrad. Tragedy of a city under siege, 1941-44' 

Je kan over het beleg van Leningrad, bijna 900 dagen dus heel wat vertellen en toch, als ik sommige recensies lees, lijkt het om een tragedie te gaan die we ons voor de geest kunnen roepen, maar waar we, net zo min als bij de holocaust alleen de gruwel van de handelingen zelf niet kunnen vatten. Het boek van Reid is, naast werken over de processen van Moskou en andere facetten van het Sovjet-bestel een poging om te begrijpen hoe sommige systemen functioneren, hoe mensen daarin functioneren. 

Hitler wilde Moskou te pakken krijgen en het vervolgens helemaal vernietigen en daarna zou hij hetzelfde doen met Leningrad oftewel Petersburg. De echte oorlogsdoelen hadden te maken met het scheppen van levensruimte en het verwerven van de controle over de gas- en olievelden van Bakoe en de vrije toegang via de Kaukasus van de Arabische olievoorraden. De levensruimte, zo fantaseerde Hitler in zijn hoofdkwartier in de Wolfschans, zou er komen als alle Russen over de Oeral heen gedreven zouden zijn en de overblijvende bevolking als slaaf zou werken voor nieuwe eigenaars van de landgoederen. Het leven van een individu of het voortbestaan van een stad had voor hem absoluut geen betekenis en op zich is dat natuurlijk de reden waarom hij, Hitler best in de herinnering blijft als een utopische radicaal die het onmenselijke als middel had uitgekozen om zijn doel te bereiken. 

Aan de andere kant stond Stalin, die al bewezen had, bij de collectivisering van de landbouwbedrijven en de aanval op de koelakken, herenboeren die op hun eigen grote landbouwbedrijven een redelijk bestaan hadden kunnen opbouwen. De beide bewegingen leiden ertoe dat hele dorpen verdwenen en dat de boeren van Oekraïne in 1931 - 1932 massaal stierven. Ook voor hem was een mensenleven van geen tel en een dorp of stad dat vernietigd werd, het was het “du passé faisons tabula rase”.  Alleen zo overigens konden de ingenieurs van de ziel naar behoren hun belangwekkende taak verrichten, namelijk dat men een nieuwe mens zou scheppen, de homo sovjeticus. 

Orlando Figes heeft al in vroeger werk over Rusland, sinds Peter de Grote die onstuitbare energie van de leiders laten zien, waarbij overigens pas aan het einde van de negentiende eeuw de basis van de samenleving bereikt werd. Pas toen nieuwe landbouwtechnieken in het geding kwamen, werden de boeren uit hun eeuwenoude landbouwtradities gegooid en werden nieuwe meer efficiënte landbouwtechnieken aangewend. Maar pas toen Lenin en vooral Stalin hun ontwerpen hadden ontwikkeld, kon men de hele samenleving onderuit halen en dan was alle cultuur, alle gebruiken en zoveel meer verdacht. Liederen, de popes, de eredienst, alles ging in een grote vlaag van menselijke herschepping op de schop. 

Wie zich die ingesteldheid voor ogen haalt, kan begrijpen dat Stalin aan het begin van de oorlog niet echt bezig was met het lot van zijn burgers. Toen Moskou bedreigd werd door Operatie Barbarossa, bleek dat hij niet bij machte was de aanval te weerstaan. Hij kon geen antwoord vinden, omdat hij zijn legerchefs en bekwaamste strategen opzij had gezet, doorgaans door executie. Er zou in de loop van de oorlog met Hitler iets aan de orde komen, dat Stalin naderhand heeft weten te smoren, maar dat altijd schijnt te zijn blijven leven: de burgers en soldaten gingen vechten voor Rusland en vadertje Stalin was al even irrelevant als vadertje Tsaar in het verhaal van Denissow en Nikolai Rostow in Oorlog en Vrede, toen zij als Napoleon bevochten als partisanen, in ons taalgebruik terroristen, of moeten we zeggen brigants, die vochten voor altaar en haard. Het lijkt er na lezing op dat ook Anna Reid tot die bevinding komt in verband met Leningrad. De burgers ontdekten telkens weer dat de partijverantwoordelijken zich zelfs tijdens de ergste hongersnood nog te goed konden aan eten en drinken, terwijl enkele blokken verder mensen stierven. 

Oorzaak en gevolg? 

Voor het eerst hoorde ik van de 900 dagen van Leningrad toen ik mij, student Geschiedenis, voor de vraag gesteld zag wat die mensen van bij ons, de soldaten die voor de Duitsers gingen vechten tegen het bolsjewisme en het goddeloze communisme - ook de SS was goddeloos - daar wilden bereiken. Een beleg van 900 dagen? Ook Oostende kende in de periode 1601 tot 1604 een lang beleg, dat eindigde in de zo goed als totale vernietiging van de stad en de dood van bijna alle belegerden. Het was een fase in de 80-jarige Oorlog tussen Spanje en de Nederlanden, c.q. de Republiek, gesteund door Britse troepen. Het nieuwe Troje, heetten de publicaties die toen over Oostende tijdens en na het beleg werden geschreven. 

Maar goed, Oostende telde in 1600 wellicht zo een 20.000 inwoners en was een havenstad. Leningrad was de oude Rijkshoofdstad en telde in 1941 zowat 3 miljoen inwoners, met het ommeland erbij ging het wellicht om 4 miljoen inwoners. Bovendien vochten de Finnen mee aan de zijde van de Duitsers, na het voor Stalin fout gelopen offensief in Karelië. Leningrad ligt aan het uiteinde van de Oostzee, heeft een uitgebreide vlootbasis en grote fabrieken. Petersburg, zoals de stad door haar stichter was genoemd, had een strategische betekenis, maar ook en vooral een cultuur-politieke uitstraling die moeilijk van tafel geveegd kon worden, alle zielsingenieurs ten spijt. Voor Stalin was Leningrad en de mentaliteit van de Leningraders een belangwekkend probleem, omdat het geloof in de revolutie er misschien wel wortel schoot, maar de stad was indachtig de Europese roeping die de tsaar en later ook Catharina de Grote haar hadden meegegeven, altijd een buitenbeentje gebleven in het grote Rusland. 

Het valt op dat we geen oog hebben voor de houding van de leiders van de SU voor het welzijn van hun volk. Jawel, we weten dat de revolutionairen een utopisch concept hanteerden en de mensen waren daarbij de opnieuw te kneden zielen die men nodig had om een nieuwe wereld te stichten. Maar hun voorgeschiedenis was maar van tel in de mate dat ze hinderlijk konden zijn bij dat project. Dus leden van de oude adel, van de bourgeoisie en de herenboeren dienden te verdwijnen en soms zelfs gewoon de boeren op het uitgebreide, eindeloze platteland. 

Dus kan men er dan ook niet over verbaasd zijn dat Stalin zelf de bijstand aan de bevolking van Leningrad tijdens het beleg zelfs niet op gang wilde brengen. Pas toen de NKVD - de voorloper van de KGB - rapporten naar Moskou stuurde om te laten weten dat de partij zich ongeloofwaardig maakte, lijkt men er werkelijk werk van te hebben gemaakt, maar toen waren al zo een 580.000 inwoners gestorven. Maar zelfs wie via evacuatie kon ontkomen, bleek naderhand niet zeker over het eigen lot. 

De vraag die men zich wel stellen moet is of het beleg van Leningrad zo lang heeft geduurd omdat Stalin eerst de hoofdzaak wilde redden, Moskou en zijn eigen lot, dan wel of hij bewust de belegerde stad liet uithongeren? En wat was zijn beweegreden? 

Geschiedschrijving als reflectie

Anna Reid schrijft niet zomaar over het lot van de inwoners van Leningrad tijdens dat lange beleg. Het is er haar om te doen aan te tonen dat er veel zeer verschrikkelijk mis was in de toenmalige Sovjet-Unie. De soldaten aan de fronten rond de stad gingen steeds meer als partizanen opereren, omdat men de strijd zelf niet kon winnen. Pas na de eerste winter en de talloze doden werd de stad weer wat leefbaarder, maar toen was het grote onheil ook geschied. Hoe kan men zich dat leven in de belegerde stad voorstellen. Vandaag zien we nog wat er van de pracht en praal van de stad restte, waarbij men kosten noch moeite gespaard heeft om de stad en de monumenten te herstellen. Toen de stad niet vernietigd bleek, diende men de sporen van de pogingen tot destructie te vernietigen. Een museum door de Leningraders zelf opgesteld mocht niet blijven bestaan, want overduidelijk kwam de vernietigende onverschilligheid van Stalin en de partij eruit naar voor. 

Nu we merken dat actoren op de wereldmarkten zich nauwelijks zorgen maken over wat de gevolgen van hun handelen kunnen zijn, hoort men links wel eens verzuchten waarom ze niet opnieuw een oplossing kunnen brengen voor de ellende van deze crisis. Misschien kan men in overweging nemen dat de bureaucratische realisatie van het socialisme voldoende duidelijk gemaakt heeft dat ook Links niet zomaar een antwoord heeft op de vermeende grote vragen van de tijd. 

Er bestaat een oudere traditie in Europa, verwoord in onder andere het plakkaat van Verlatinge waarin de Staten-Generaal van de Nederlanden Philips II van de troon vervallen achtte, omdat hij in meerdere opzichten aan zijn rol als vorst verzaakt had. De vervolging van de protestanten was erg, heel erg, maar dat hij soldaten had ingezet tegen de goede burgers van de steden en dorpen in de Nederlanden en dat hij dus boven alles niet de zorgzame vader geweest was die de koning hoort te zijn. 

De bestuurder die eigen doelstellingen nastreeft en daarbij het welzijn van zijn medeburgers ofwel onderdanen niet in overweging neemt, vormt wellicht het grootste verraad dat een regeringsleider of staatshoofd tentoon kan spreiden. Toch lijkt vandaag een vergeten inzicht van zowel de schade die het Nazisme en het Leninisme-Stalinisme hebben aangericht, zoals we telkens weer merken, want zeker voor het Marxisme-Leninisme lijkt te gelden dat het doel goed was, misschien de leider wel goed wist waar het om ging, maar de kwestie blijft dat de mensen niet deugden die het allemaal moesten realiseren. 

Het werk van de partij, van de geheime diensten zou ons toch tot een zekere afstandelijkheid moeten bewegen. De onverholen spot met het regime in Noord-Korea ten spijt, mag men zich afvragen of we er wel een goed zicht op hebben, op het cynisme van partijbureaucraten en de negatie van de integriteit van de persoon. Die reflecties merken we helaas te weinig in de reacties op dit boek van Anna Reid. Men kan het blijkbaar, 20 jaar na de val van de Sovjet-Unie nog altijd niet erkennen dat het regime van begin af aan de overtuiging huldigde dat de geschiedenis Lenin en de anderen wel gelijk zou geven. 

Wat dan wel?

Ook nu lijken sommigen de misdaden van het Stalin-regime dat zich zo succesvol tegen de Nazi’s zou hebben verzet te willen relativeren. Maar men kijkt niet naar de Fjodors en Helena’s die in Kolima terecht kwamen of mee groeven aan het kanaal van de Witte Zee naar Petersburg en waar officieel 25.000 doden vielen maar waar 100.000 anderen werden verdonkermaand en waar ook de schrijver Maxim Gorki als propagandist bij betrokken was. Het mag duidelijk zijn dat de zaak niet echt blijk geeft van respect voor de individuele persoon. Toch blijft men dit alles van ondergeschikt belang vinden. 

Voor de duidelijkheid, de houding van Reagan of Busch jr in de afgelopen decennia was er ook wel vaker een waarbij men twijfels kan uiten over het humanisme bij de leiders. Reagan vertelde dat de SU het rijk van het kwade was, maar dat kan niet voldoende zijn om zichzelf als de behoeder van het goede voor te stellen. Veel van de verwezenlijkingen van de voorgaande decennia werden immers op de helling gezet, onder andere het onderwijs, maar ook de gezondheidszorg en zo verder. 

Men kan het boek van Anna Reid dan ook vooral zien als een poging aan te tonen dat het regime van Stalin door en door rot was, want men weigerde zelfs een stervende stad effectief te hulp te komen, toen het nog kon. De ervaringen van de Russen was bovendien zo dat velen de helpende hand zouden hebben afgeslagen. Maar het alternatief voor Stalin en co is wellicht niet zomaar het kapitalisme, maar wel een regeringsvorm waar de overheid wel degelijk verantwoordelijk gehouden kan worden voor haar vergrijpen tegen individuele personen en hele groepen, Joden, boeren oftewel Koelakken, bourgeois. De staat hoeft zich niet te bekommeren om het welzijn van al die kleine pierkes, maar moet zorgen dat er veiligheid is, vrede en rechtszekerheid. Ook de uitbouw van de sociale zekerheid kan men alleen maar als een verdienste zien, al dient men wel het aanwenden ervan goed te controleren. Finaal zal de vraag aan bod komen of de regering, in welke vorm dan ook, er alles aan gedaan hebben om onheil zoveel als mogelijk en redelijk is, te hebben gelenigd. Als we de ramp in Japan bekijken, die voor de beruchte tsunami zorgde die de kerncentrales vernietigde, dan is duidelijk dat de regering niet bij machte was het nodige te doen. Net zoals het geval was in New Orleans, toen orkaan Katharina toesloeg. 

Nadenken over het falen van Stalin tegenover zijn burgers zal er allicht toe leiden dat men ook nadenkt over het beleid van Georges W Busch en zijn administratie en dan wordt duidelijk dat we ook vandaag nog steeds met problemen te maken krijgen die we niet helemaal kunnen bevatten. Het gaat om de politieke orde en om die andere grote vraag van de 20st eeuw, wat met de massasamenleving.?

Bart Haers