Politieke moed

Recensie

Uit het Hart gegrepen

China volgens een ervaringsdeskundige

Waarschuwing: weinig nieuws voor kenners,

Moeilijk te verteren voor beginners

(dixit de Standaard)

Liu Xiaobo; Ik heb geen vijanden, ik kan geen haat. Oorspronkelijke titel: Monologues of a doomsday survivor (Chinees). Vertaler: Machteld van Dijke, Daan Brinkhorst e.a. De Geus 2012: pp: 362. Prijs: 22,95 €

Als het over China zijn we één en al oor, dan gaan we door het stof om het nieuwe China te bewonderen, sommigen toch, vergeten we niet de ellende van Tiananmen, het plein van de hemelse vrede te gedenken en de brutaliteit van de Chinese leiders onder de aandacht te brengen, maar, zoals we tot nog toe dit boek gelezen hebben, deze essays doorsparteld hebben, moeten we wel zeggen, dat de collectie ervan toch wel enig nieuw licht op de situatie werpt.

Er zijn vele elementen van belang in dit verhaal, maar belangrijk is, denk ik, dat we begrijpen dat China inderdaad doorheen een periode van vernederingen is gegaan, toen bleek dat het land geen antwoord had op de agressie van Japan en de Europeanen. De eigen structuren, van een landbouwmaatschappij, waren niet bij machte de nieuwe technologie en de gevolgen voor het beleven van de dingen te vatten. In die zin is de ervaring misschien minder vreemd dan we denken.

Maar laten we Corry Hanké even volgen in haar oordeel, stellen dat het essay niet veel nieuws bevat voor de kenners, dan moeten we ons wel afvragen waarom, toen Liu Xiaobo in het geweer was tegen de Chinese leiders en kritisch de samenleving belichtte, er maar weinig van de artikelen van de man in onze kranten zijn gekomen. De kritiek op China van Liu Xiaobo was niet enkel de Chinese leiders een doorn in het oog, maar ook, heb ik de indruk waren ze vaak de eigen elite, Europese, Vlaamse elite een doorn in het oog. Zijn kritiek op de pornoficatie in China is een aardig stukje moralisme, maar wie het goed leest, merkt dat Liu ook oog heeft voor de positieve kanten van de schone schrijfsters, want zo werd een ruimer speelveld voor creativiteit beschikbaar. Het is nooit een zwarte of een witte kat, zelfs geen grijze, maar vaak een bonte kat. Doch is het ook geen lapjeskat. De kritiek betreft zowel de leiders als zij die het regime aangrijpen om hun eigen belang voluit te dienen.

Liu Xiaobo is dus een moralist en dat denk ik, vormt een eerste verklaring waarom men het boek wel onder de aandacht bracht, maar met een waarschuwing die doet denken aan wat het Davidsfonds en het Katholiek Literatuurrepertorium ooit in petto hadden, IV, niet geschikt voor beginnende lezers. Ik denk dat deze beoordeling volkomen naast de kwestie is. Want waar moet de beginnende lezer over China dan wel beginnen? Welke auteurs in Vlaanderen of Nederland, welke boeken over China kunnen ons afdoende verlichten? De meeste westerse auteurs, daar heeft Liu Xiaobo het bij het rechte eind, kijken niet zonder bijbedoelingen naar China. De ene wil het succes in de verf zetten van het bewind van Deng en diens opvolgers, anderen willen hun afschuw, of, jawel hun fascinatie breed uitgemeten aan de man brengen. Wat lijkt te ontbreken, zegt Liu, is een objectieve kijk op China, een poging China te meten naar de maatstaven waarmee men Westerse landen beoordeelt, of naties die tot de Westerse cultuursfeer willen behoren. Objectiviteit is sowieso moeilijk te bereiken, maar zijn verzuchting raakt wel een snaar, want ik denk inderdaad dat spreken over China in Europa, misschien nog meer dan in de VSA ambivalente gevoelens oproept. China was sinds de middeleeuwen in Europa altijd een soort paradijs, een land van duizenden wonderen en heimelijkheden. Toen het boek van Willy Spillebeen verscheen waarin hij de reizen beschreef van Willem van Rubroek naar het hof van de de Khans, Koeblai Khan en andere nazaten van Djenghiz Khan, was het enthousiasme in de media maar lauw, hoewel de auteur de historische reizen echt wel met de nodige zorg heeft behandeld en ons vertrouwd wilde maken met een wereld die je niet zomaar betreden kan. Het maakt deel uit van die hele complexe wijze waarop in de brede media met boeken omgegaan wordt. Sommige titels krijgen overmatig aandacht, andere blijven onbesproken. Opvallend is het bijvoorbeeld dat toen het boek van Jeanne Boden over China verscheen, dan kwam er nauwelijks aandacht voor, behalve bij Trio en nog enkele media voor een geïnteresseerd publiek. De reden lijkt Liu Xiaobo goed gezien te hebben, wij hanteren China en het Oosten in het algemeen als een spiegel, maar zien er in plaats van onszelf een raar fabeldier, misschien een draak, maar in elk geval dus iets dat men niet echt kan zien als een betrouwbaar beeld.

Liu Xiaobo is bijzonder scherp voor de westerse aandacht die aan China gewijd wordt, omdat hij meent dat men niet goed kan zien wat er gaande is als men abstractie maakt van het Hemelse mandaat, als men niet begrijpen wil dat in China geen substraat bestaat voor de universalia, de dingen, inzichten die men als algemeen menselijk kan beschouwen. Zijn kijk op het Westen is bewust idealistisch en dat stoort de lezer wellicht, want ik heb in die jaren dat ik over Liu Xiaobo nooit iets van die strekking gehoord of vernomen. Daarom alleen al is dit boek de moeite waard om het door te nemen. De kwestie is voor hem evenzeer als voor ons dat het Westen, voor zover men dat kan veralgemenen op die schaal met een groot complex zit over de kolonisatie en de gevolgen daarvan. Maar, zegt de bekende dissident, het komt erop aan te begrijpen dat China nooit zomaar tot een andere politieke cultuur kan komen, tot een overheid die zich verantwoordelijk voelt en weet voor het welbevinden van de burgers. Die gedachte vindt men ook bij Francis Fukuyama die net daarin het grote verschil zag tussen het Westen en China, namelijk dat China aan het Hemelse mandaat de overtuiging ontleende dat de Keizer en dus ook de opvolgers alles konden en mochten doen wat hen nuttig lijkt, zonder dat de onderdanen daar enige inspraak in hebben. Alleen als het hemelse mandaat bedreigd wordt, zoals toen anno domini 2008 in Tibet en op andere plaatsen rampen en opstanden op gang kwamen, leek het Hemelse Mandaat in het gedrang te komen. De in de Chinese politieke orde zit sterk ingebakken dat de bewindvoerders de zegen dragen van de hemel, maar dat hun administratie middels examens aangeworven worden, maar net op dat punt lijkt China vandaag te kort te schieten. De macht van de families in het bestuur lijkt ondanks het communistische ideaal groter dan ooit. Men spreekt niet voor niets over de prinsen van het regime. De patrimonialisering van publieke ambten, van het publieke domein als criterium voor politieke orde draagt er volgens Liu Xiaobo toe bij dat het Chinese regime, vergeleken met het westen, wel degelijk faalt.

Net als in Rusland kan het regime een goede staat van dienst voorleggen wat economische groei aangaat, maar het blijkt moeilijk de andere standaarden te halen. De uitbuiting van mensen, zoals in het geval van de roof van kinderen en het steenovenschandaal laten zien dat er heel wat te beknibbelen valt op dat succes. Ook, zoals we al schreven, het feit dat het regime de pornificatie van de samenleving na lang stug vast te hebben gehouden aan een hypocriete morele afwijzing van seksualiteit in het algemeen en orgieën in verhevigde mate, blijkt nu net die evolutie te ondersteunen. Dom is dat natuurlijk niet, want het mag duidelijk zijn dat een vrij leven zich ook op die manier kan manifesteren en dat dan de politieke druk vanzelf afnemen zal. Maar het is volgens de auteur geen gelukkige evolutie, omdat het hele gebeuren nu net neerkomt op een uitbuiting van de primaire aandriften van mensen om hen onoplettend te maken voor wat er politiek gaande is.

Uiteraard, zou men kunnen zeggen, dat zo iemand in de gevangenis komt, te meer omdat hij voortdurend Mao, Deng en de huidige, eerlang aftredende topfiguren de wind van voren geeft. Zijn onvrede over het bestuur betreft niet zomaar de wijze waarop ze de economie hebben vrij gegeven, maar dat er geen politieke vrijheid en burgerlijke vrijheid aan te pas is gekomen. Het niet erkennen van eigendom, particuliere landeigendom vormt volgens Liu Xiaobo een belangrijke hinderpaal voor een meer evenwichtige ontwikkeling van de samenleving. Net die opmerkingen gingen bij de recensies van dit boek verscholen in allerlei opmerkingen over de moed van de dissident. Zijn beweegredenen om uit het buitenland naar Beijing terug te keren, toen in 1989 de studenten het Plein van de Hemelse Vrede bezetten bleven, wat mij betreft altijd wat onduidelijk, maar nu ik de zaak beter onder ogen heb genomen, wordt de man niet “een dissident”, niet “één van de vier wijzen” van het Plein van de Hemelse vrede, maar iemand die bewust de confrontatie heeft aangegaan, in plaats van veilig in het buitenland te blijven. Men kan, moet dit niet onderschatten, want het feit dat hij wist voor zijn veiligheid, leven, vrijheid te moeten vrezen, draagt ertoe bij, denk ik, dat hij in het rijtje thuis hoort van Helden van deze tijd, zoals Susan Neiman die presenteerde in haar essay, Morele Helderheid. Als je dan ziet hoe weinig aandacht aan de kritiek die deze en andere dissidenten hebben gegeven op het regime, dan valt het ook moeilijk aan te geven waarom hun kritiek altijd weer een bijzaak, soms zelfs een hinderlijke bijzaak lijkt, of moeten we schrijven “blijkt”?

De kern van onze verwondering vormt die ambiguïteit, want we willen wel vinden dat die Liu Xiaobo een hele mijnheer is, maar de sores waar hij mee af te rekenen heeft, daar zullen we ons niet zo gauw over bekreunen. Dit heeft niets met oppervlakkigheid te maken, valt te vrezen, wel met de gedachte dat we in Europa, maar ook in de VS soms geen tijd nemen om te luisteren. Wie in de jaren 1980 en 1990 over China sprak, was bezig met de ontluikende economie en de toenemende modernisering. Het beleid van Deng Xiaoping werd begroet met de nodige egards en men leek te verwachten dat China wel groeien zou, maar nooit dat China een evenwaardige partner, laat staan een concurrent zou worden. Er waren er natuurlijk die zeiden dat we ons vast dienden te houden aan de takken van de bomen, want … de Chinezen zouden komen, maar hoe en wat dat voor de bevolking zou betekenen, daar bleef men vaag over. De industrie in gevangeniskampen, daar werd hier niet over gesproken, de corruptie onder de partijbonzen op alle niveaus en dus de rechteloosheid van burgers, daar werd niet moeilijk over gedaan. Dat men de Chinese cultuur niet begreep, dat de Chinees niet redeneert als wij, klonk het wel. Dat nu weerlegt Liu Xiaobo minstens gedeeltelijk. Wie kan beweren dat de Westerse samenleving met zichzelf in knoop zit en toch als een voorbeeld gelden kan, heeft bij mij althans een voetje voor.

We zullen ons nog wel verder met dit boek inlaten, maar ik vond het nuttig toch eens enkele kanttekeningen te plaatsen bij de manier waarop we deze schrijver en denker, politicus ook en helaas gevangene behandelen, al was het maar in gedachte. Ik weet het, voor ons geen helden, voor ons geen integere mensen, maar als je enkele van die essays hebt gelezen, dan besef je dat er wel degelijk mensen zijn die hun leven in de waagschaal durven te leggen. Dat lijkt me voorlopig voldoende.

Bart Haers

27 februari 2012