Leven, wetenschap en technologie

Religie en wetenschap

Angst voor verwarring

Interpretaties van een boodschap

Julien Offray de la Metrie, die de relatie tussen
de geest en het lichaam al onderzocht in de
achttiende eeuw. Hij schreef het werk
L'Homme machine, de mens als machine...

Een artikel in de krant over de afgelasting van een groots opgezet congres over stamcelonderzoek in Rome, Vaticaan en georganiseerd door de diensten van deze stadstaat trok onze aandacht. Quod erat demostrandum? Het kan ook anders liggen. De angst voor wetenschappelijk onderzoek is heus geen voorrecht van de kerk en katholieken alleen. Sommige contestataire organisaties zijn al evenzeer benard als het om nieuwe kennis gaat en erger nog, soms is men niet consistent, want als erom gaat mensen te verbeteren, dan is er geen probleem, gaat het om het verbeteren van de natuur, van gewassen of dieren, dan kan het weer niet, ggo en ggt weet u wel. Nu, als je ziet hoe men hondenrassen zo doorkweekt dat de diertjes er niet vrolijker op worden, dan kan men die praktijken best wat beter onderzoeken. Maar de kwestie is waarom men de biomedische wetenschappen zo argwanend bekijkt in Rome en of die benadering zinvol is.

Het punt is dat men “voor het gemak” ethische uitgangspunten kiest, die men vervolgens niet meer in vraag kan stellen, hoeft te stellen. Vorig weekend kwamen voorstanders van het recht op abortus en tegenstanders daarvan in Brussel betogen. Politiek staat dit punt niet op de agenda, maar de voor- en tegenstanders wilden hun bestaan en overleven kenbaar maken. Ethische kwesties zijn doorgaans niet zo eenvoudig. Het is goed dat vrouwen kunnen besluiten dat een zwangerschap zo ongewenst is dat ze er een einde aan kunnen maken. Het wordt zelden onder de aandacht gebracht dat een aantal vrouwen  psychische problemen krijgen achteraf. Hoe ingrijpend het is, blijkt uit de houding van moeders met hun pageboren baby, die nog steeds in symbiose leven. Men kan abortus als een volkomen normale medische ingreep bekijken, of de moeder-niet-meer-in-hope er ongeschonden uitkomt, valt niet te zeggen. Willen we daarom af van dat recht op abortus? Neen, maar we vragen ons wel of men die vrouwen niet ook dat aspect moet uitleggen, eindelijk nog voor ze zwanger zijn. Lessen in levenskunst zou men het kunnen noemen, waar niet de fysiologische aspecten van de liefde centraal staan, maar de psychische. Ik weet het, verschoning, want ons brein bepaalt wat we uitvreten en schuld is er niet, geen verantwoordelijkheid, zelfs niet voor onszelf…

Kortom, als we ons nu buigen over dit artikel omtrent de weigering de mogelijkheden van stamcelonderzoek te onderzoeken, dan omdat we meer dan ooit menen dat er aan alle kanten een slaatje wordt geslagen uit de controverse en er komt geen inzicht, wel verstarring wat we betreuren. Het punt is dat je aan de zijde van de moderniteit en de progressiviteit mensen hebt die voor de maakbare mens gaan, anderen die voor de gedetermineerde mens gaan en nog anderen die vinden dat de mens misschien maar beter kan verdwijnen. Aan de andere kant heb je mensen die vinden dat het leven heilig is, dat je er niet mag aan raken, niets mag verbeteren, zelfs niet vaccineren. De kerk van Rome is al bij al niet zo extreem, maar sommigen zullen wel uit voorzichtigheid argumenten voor het leven, zoals ze dat noemen: aanvaarden van alle leed, ook te voorkomen leed. Dat brengt hen ertoe nieuw wetenschappelijk onderzoek niet te aanvaarden. Maar de mens heeft zoveel veranderd, in culturele, biomedische en technologische zin, dat het niet betaamt daarover niet tot nieuwe inzichten te willen komen. Moet men dan zomaar de Rubicon oversteken en van conservatief uitgesproken modernist worden? Geenszins, nadenken en afwegen is de bootschap. Die voortdurende neiging alles te zien als een strijd tussen zwart en wit hadden we toch achter ons gelaten. We vonden Busch toch belachelijk met zijn ax of the evil? Welaan, dan moet men niet hetzelfde doen in een andere context. Overigens, voor een mens het weet heeft hij of zij te doen met dergelijke, soms zwaarwichtige vragen en moet er hoe dan ook een antwoord komen.

Mij valt op dat binnen- noch buitenkerkelijk de discussie over de nieuwe condition humaine maar niet van de grond komt. Men slaagt er niet in de inzichten die door filosofen en theologen sinds Augustinus mee onze wereld vorm hebben gegeven en mee aan de technische en medische vooruitgang hebben bijgedragen opnieuw te onderzoeken. Men komt er niet toe daarvan de consequenties onder ogen te zien. Overigens, dat geldt ook voor economische en arbeidsethische inzichten. Maar nog eens, wie dit de kerk aanwrijft kan zich niet aan dezelfde achteloosheid bezondigen. Maar het is wel meer dan achteloosheid, het gaat om de vraag die elke ernstige theoloog, filosoof, wetenschapper altijd weer gesteld krijgt: hoe kan dit menselijk gesproken begrepen worden, met andere woorden, blijft men de mens naar waarde schatten als dit, c.q. stamcelonderzoek, toepassingen vindt. Die vraag kan men niet met een ja en een nee antwoorden.

Het gaat om gezondheidszorg en om zorg om mensen in het algemeen en dan moet men alle beschikbare middelen inzetten. Maar behalve de financiële kost, die hoog kan zijn en waarvoor, zegt iedereen, geen argumenten zijn dat mee te nemen en af te wegen maar iedereen weet dat het wel gebeurt en vooral om economische redenen, onder meer in hoofde van de farmaceutische sector. Maar naast die afweging, komen er andere die te maken hebben met het welbevinden van de mens. Stamcelonderzoek belooft op dat vlak een en ander, onder meer omdat men minder lichaamsvreemde materialen zou nodig hebben om bijvoorbeeld huid te herstellen nadat een patiënt zware brandwonden heeft opgelopen. Het onderzoek is nog gaande, maar is ook nodig, om mensen die anders extra zwaar te lijden hebben, door de verminkingen, geholpen zouden kunnen worden.

Het ligt eraan hoe men de zaken toepast, natuurlijk, maar ook, zo blijkt, de vraag hoe men aan stamcellen zou geraken. Er is de mogelijkheid niet gebruikte embryo’s – gevolg van IVF en andere vruchtbaarheidstechnieken – aan te wenden voor het oogsten van stamcellen. Men meent, omdat men een absoluut respect heeft voor het leven, dat dit niet kan. Men is natuurlijk ook tegen IVF, tegen kunstmatige ingrepen in de vruchtbaarheid van de vrouw. Als een vrouw geen kinderen wil is het niet goed, want ook geboortebeperking is zondig en wil een vrouw kinderen, ook als de natuur niet mee wil, is het ook weer fout. Men kan niet op die manier omgaan met mensen.

Maar een oplossing ligt er ook niet in, meen ik, gewoon elke technische vernieuwing zomaar te aanvaarden en te omhelzen, want zonder afwegingen te maken, kan men de mens misschien ook wel schade toebrengen. De kwestie die aan de orde is, komt me te delicaat voor om met een ja en amen te sanctioneren. Er moet nagedacht, hoe verder we komen in het begrijpen van de vele chemische, fysiologische en andere processen die in het menselijke lichaam en vooral in dat van vrouwen de vruchtbaarheid mogelijk maken, hoe minder evident het is de zaak goed te begrijpen, voor leken en ook priesters, maar – men geeft het niet graag toe – ook lekenconsulenten blijken wel eens leken.

Behalve het feit dat goede informatie nodig is en onderzoekers dus ook veel inspanningen moeten doen om hun vakgebied, hun onderzoek niet enkel voor de peer group uiteen te zetten, moet er ook meer aandacht zijn voor het voorlichten van het publiek. Laten we eerlijk wezen, de media, die hier een cruciale rol te vervullen hebben, zullen graag de conflicten of de conflictueuze situaties uitlichten, maar een sereen onderzoek naar de pro’s en contra’s van een mogelijke toepassing voor personen, daar ontbreekt het te vaak aan.

Niet zonder reden geeft Michel Foucault aan dat hoewel de cynische traditie, via de woestijnasceten in het christendom hun weg gevonden hebben, heeft de kerk zelf, als instituut de zelfzorg opgegeven en er een eerder paternalistische pastorale zorg van gemaakt. De zelfzorg, zoals Michel Foucault die ziet bij Socrates – de epimeleia oftewel: bekommer u om uzelf en u kan zich zinvol om anderen bekommeren – hebben sommige mystici wel op zich genomen. Ook bij Ignatius en diens geestelijke oefeningen speelt die gedachte een onmiskenbare rol. Maar het is precies dat complexe spel van goed zich zelf begrijpen en zorgen voor het eigen welbevinden dat bij sommige conservatieve clerici ontbreekt. Het beter weten voor anderen, het heilige weten, zoals Louis Couperus dat benadert in “de boeken der kleine zielen” draagt er soms toe bij dat men anderen onmenselijke eisen opdringt of een onbegrijpelijk lijden niet van de schouders kan nemen. In de roman van Couperus gaat het om een psychiater, Adri, die wel voor anderen meent te weten wat goed is, maar het niet kan vinden voor zichzelf. Ik denk dat heel wat mensen in die situatie verkeren, maar proberen daar niet aan te lijden. En dan kan er ook geen empathische bewogenheid op gang komen, valt te vrezen.

Aan de andere kant zijn er dan weer mensen die vinden dat lijden geen plaats heeft in het leven en dat men elk lijden onnodig moet noemen. Maar, zoals Freek de Jonge het eens stelde, we zoeken het lijden niet, maar wie leeft, botst op het lijden, komt het ongewild tegen. Ook de interactie tussen mensen kan natuurlijk ongewild lijden veroorzaken of zelfs, helaas en onvermijdelijk, lijden veroorzaken. In die zin is het moeilijk te beweren dat geluk erin zou bestaan dat lijden ver weg is. In zekere zin is het overwinnen van lijden, door ziekte of handicap soms zeer moeilijk weg te nemen, maar heel vaak lukt het wel door de moderne technieken. Nu, sommige katholieken en zeker ook evangelicals hebben er geen moeite mee elk lijden te verklaren, hetzij als een straf van God of als een gevolg van de fouten van de lijdende mens. Het is een harde houding die weinig blijk geeft van bekommernis, maar het is er ook geen die helpt, als dat lijden, bijvoorbeeld door ALS of een andere aandoening te boven te komen. Hoezo? ALS is vooralsnog lethaal, maar zoals ik uit de laatste geschriften van Tony Judt kon opmaken, heeft hij de pijn van het lijden, van de ziekte in die mate kunnen verwerken in zijn leven, omdat hij wist dat er geen uitweg was. Nu is Tony Judt niet echt een gelovig mens te noemen, maar een humanist was hij in elk geval.

Natuurlijk is dit weer zo een op flessen van trekken van zinvolle inzichten, aan de ene kant dat lijden niet des mensen is en moet weggewerkt worden versus zij die menen dat we leven om te lijden. Geen van beide kan men met argumenten staven. Een straffende god? Ach, die is al een tijdje dood, maar sommigen willen hem wat al te graag reanimeren. Anderen menen dan weer dat de maakbare mens het ultieme doel is. De transhumane mens, waar uiteindelijk zelfs het brein helemaal bijgespijkerd en gemanipuleerd onze menselijke aard overklast, zou het neusje van de zalm wezen. Maar is dat ook zo?

Het Vaticaan laat zichzelf weer kennen, althans, sommigen kunnen nog maar eens de bovenhand halen. Hebben we daar veel over te zeggen? Net omdat er geen echte discussie mogelijk blijkt over hoe maakbaar de mens wel is, was zelfs dit initiatief van het Vaticaan welgekomen. Anders horen we slechts enkele, doorgaans schrille stemmen. De menselijke natuur is complex, vergt veel fijnregeling en dus kan men inderdaad niet zonder de zorgvuldige vorming in het proces dat Foucault ons voorstelde. Ook Sloterdijk heeft hierover een aantal behartigenswaardige inzichten gepresenteerd, om onszelf te veranderen. Vragen over de wenselijkheid en toelaatbaarheid van nieuwe technieken a priori afwijzen of ze zonder meer terzijde schuiven omdat de technieken er nu eenmaal zijn, lijkt hem weinig humaan. Maar wie over de antwoorden nadenken wil, moet wel goed geïnformeerd zijn en moet ook vele afwegingen durven maken.

Kortom, we betreuren dat het Vaticaan het congres afwijst, maar het mag niet verhinderen dat alvast hier dat debat verder gaat, met oog voor details, met oog voor het menselijke en wat het welbevinden ten goede komt. En dus kan het zijn dat men al eens zeer moeilijke beslissingen moet aanvaarden. Het leven zonder lijden lijkt voor velen het summum, maar als dat lijden gevolg is van het goede, het ware en het schone dat we betrachten, zouden we dan dat lijden afwijzen?

Bart Haers

29 maart 2012