Liefde en levenskunst

Recensie

Amor omnia vincit

Liefde is het leven en het leven is liefde

Venus en Adonis. Titiaan. De heftigheid
van de godin bekoopt adonis natuurlijk.

Lisa Appignanesi. Alles over de liefde. Anatomie van een onbeheersbare emotie.
Vertaald door Pon Ruiter, De Bezige Bij, 456 blz., 24,90. Oorspronkelijke titel: ‘All about love. Anatomy of an unruly emotion'.

Gilbert Roox schrijft in De Standaard dat de auteur, 65 jaar oud, een oudere dame is die dus aan de zijkant staat en alleen nog de illusieloze liefde kent. Ik denk dat dit boek nu net het tegendeel laat zien. Het gaat niet over illusieloze liefde wel over hoe de liefde ons wel eens een loer kan draaien, of liever hoe we ons verliezen in een vlaag van verliefdheid, jaloersheid en ook wel haat.

Maar goed, we zullen u dus onderhouden over het boek waar we met veel genoegen in gelezen hebben, omdat het nu eens geen zelfhulpboek is, maar probeert aan te geven, waar het om gaat. Van cupido kan men onverwachte pijltjes verwachten, maar misschien, lezen we in dit boek, kunnen we toch proberen de laaiende storm van de liefde te beheersen, al is dat natuurlijk gemakkelijker gezegd dan gedaan. En toch, de liefde maakt van bij onze geboorte deel uit van ons bestaan en is er zelfs de voorwaarde toe. De moederliefde speelt natuurlijk een grote rol, maar ook de liefde tussen de ouders, al is die niet altijd voorwaarde voor een zwangerschap.

De liefde als verhaal

Als ik nadenk over dit boek, dan valt me op dat de auteur heel wat aandacht besteedt aan de verschuivende inzichten over gender en gedrag van mannen en vrouwen. We vragen ons af waarom een figuur als Emilie de Chatelêt echt een uitzondering zou geweest zijn. Haar vader zorgde ervoor dat ze, nadat gebleken was dat ze verstandig was en geschikt om te leren, de beste wiskundigen tot leraar kreeg en bovendien ook Engels en zelfs Latijn leerde, zodat ze de Principia van Newton in het Frans kon vertalen. Overigens, ook haar liefdesleven was best interessant, want ze trouwde volgens de regels van haar klasse, maar zodra ze de erfgenaam aan haar man geschonken had, nam ze minnaars, onder wie Voltaire, met wie ze tien jaar door het leven ging. De liefde was hevig, maar ook als ze een andere minnaar  neemt, blijft de vriendschap. Als zij sterft, laat Voltaire weten dat hij een vriend, de best denkbare vriend heeft verloren. In zijn relatie met haar, waar het vleselijke echt intens beleefd was geworden, lezen we, had uiteindelijk de vriendschap, de kalme betrokkenheid het gehaald. Men mag er bij deze niet aan voorbij gaan dat die dame bij het beantwoorden van een wedstrijdvraag over de aard van het licht winnend heeft beantwoord en daarbij ook nog eens de grondslag legde voor het denken van Einstein over de bijzondere relativiteitstheorie. Dat deze dame vergeten is, nagenoeg vergeten, geeft meer dan enige andere omissie aan dat wij, historici en intellectuelen ons er te vaak gemakkelijk vanaf maken. Er is overigens ook Leopoldine Mozart, Clara Wieck en Fanny Mendelsohn, die door hun echtegenoot en in het geval van Mozart en Mendelsohn hun broer overschaduwd werden. Marie Paule Belle schreef een mooi chanson over Leopoldine…

Aangezien we zo moeilijk weten hoe het er toeging, in vroeger eeuwen, we kunnen ook spreken van de oude vrijster Anna Bijns, die zelfs bewust voor haar vrijheid koos, tegen de gebruiken in. Maar we weten het allemaal niet zo goed. Men kan dit begrijpen als een kritiek op dit boek, maar ik denk dat het een meer algemeen punt van kritiek is. Want we denken ook aan Isabelle van Zuylen, ook gekend als Isabelle de Charrière, die met allerlei mensen een uitgebreide correspondentie onderhield, waar we altijd weer stil van worden. De telefoon? Net wat u zegt, maar ook via mail kunnen we toch meer doen dan wat zottigheid verkopen, al kan zottigheid best subliem en subtiel zijn. De Charrière meende dat ze niet in de wieg gelegd was voor onderdanigheid. Judith Vega heeft haar overdenkingen in een mooi essay onderzocht en we moeten zeggen, het was een bijzondere aanzet voor ons om na te denken over de vraag waarom men de beschikbare bronnen graag zo eenduidig leest.

Kritiek op dit boek, wanneer mevrouw Lisa Appinganesi naar ons gevoel de algemene context schetst, maar zij kan niet om de bijzondere gevallen heen, die naar ieders inzicht uitzonderingen waren op de algemene regels. De algemene visie op het leven van vrouwen en mannen, op de liefde en het beleven van de liefde was en is een set van algemene regels, die het gedrag bepalen, of vorm geven. Het blijft van belang het onderscheid te zien tussen het algemene en het bijzondere, want soms wordt dat bijzondere de hoofdstroom als mensen er de baten van zien. In die zin valt het me op dat men tot nog toe nog geen grote, samenhangende synthese geschreven heeft over de veranderingen in het lot, zoals men dat noemt, der vrouwen. Want het blijft zo, dat een boek over de liefde altijd een boek over mannen en vrouwen in het volle leven is, waarbij we de fijnzinnigheid van de auteur wel bewonderen omdat ze de moeilijker aspecten van het verhaal niet uit de weg gaat, namelijk dat de liefde het hele leven is en toch het leven tot een hemel kan maken, terwijl velen heel vaak de indruk hebben dat het een hel is.

Eros versus agape

De auteur maakt er niet zo heel veel drukte over, maar ze probeert met enige omzichtigheid een beleving van de liefde aan te bevelen die niet zozeer door de zinnen bepaald wordt, als wel door wat we een goed omgaan met heftige emoties kunnen noemen. Zou het illusieloze liefde mogen heten? Ik weet het nog zo zeker niet.  Natuurlijk, het toppunt van genoegen is als we de andere alle hoeken van de kamer laten zien, of als we in een bos, desnoods op een toren alle kleuren van de regenboog zien. Kortom, de beleving van de liefde is in de verbeelding en gelukkig ook in de werkelijkheid best heftig, maar tevens weten we maar al te goed, dat een goed leven een zekere stabiliteit te bieden heeft en dat het samenleven een zekere sleur instelt, maar dat kan op gespannen voet komen te staan met onze hunker naar heftige emoties, die ons de indruk geven dan pas echt te leven.

Lisa Appignanesi slaagt erin, vind ik, die spanning in haar boek bloot te leggen en ook wat de gevolgen zijn als we niet goed weten de beide te combineren. Immers, ze pleit niet tegen de bevrijding die zich de afgelopen eeuw heeft voorgedaan, wel voor een grotere eerlijkheid tegenover onszelf en de andere. Beide, de eros, met alle heftigheid van dien en de meer bezadigde vorm van bewogenheid, betrokkenheid, agape, maken ons leven tot wat het kan zijn. Maar wie in een rustige relatie is, laat zij  telkens weer zien hoeft daarom de heftigheid niet te ontkennen of te negeren, maar moet die niet per se op een ander te zoeken.

Levensvervulling

In feite gaat dit boek over de levensvervulling die de liefde te bieden heeft en hoe lastig het kan zijn als iemand zich bedrogen voelt. We slagen er niet altijd in voor onszelf die keuze te maken of liever, we vinden dat die keuze niet hoeft te duren. Dat we ons in onze vrijheid niet ingeperkt willen weten, zou ons leven de moeite waard maken. Maar omdat die vrijheid voor twee personen geldt, kan dat wel nare gevolgen hebben. De een kan nog volop hopen dat het duren zal, terwijl de ander al droomt van nieuwe, heftige emoties, vlinders en andere beelden zweven hem of haar voor ogen.

Zou het nu erger zijn dan vroeger? Toen was de man sowieso vrij eens buitenshuis een scheve schaats te rijden, terwijl de echtgenote de vernedering maar moest slikken, maar zelf geen eerlijke kans had het geluk elders te zoeken, laat staan te vinden. We kijken graag neer op de Islam en andere culturen waar de vrouw nog steeds ondergeschikt is aan de mannelijke zinnen, maar hier merken we dat mannen die hoorns opgezet krijgen heftig uit de hoek kunnen komen en blijven familiedrama’s niet uit.

De levensvervulling van de een is vaker dan we voor ogen hebben een drama voor een ander. Een geschonden belofte? Maar ik mag toch ook leven! Zou het werkelijk zo zijn dat we de ander niet moeten ontzien. Natuurlijk, we lezen in dit boek hoe haat en liefde dicht bij elkaar liggen en hoe we na de bedrogen liefde tot haat kunnen komen. De auteur behoedt er zich terecht voor dat de scheidende mens te stigmatiseren of over schuld te spreken en toch, zij merkt telkens weer discreet op dat wat de een goed uitkomt voor de ander een tragedie is.

Afwijzing van een aanrader

Zoals wel vaker het geval is merkte ik bij het lezen van het boek dat de recensie het boek geen recht deed, meer nog, ik ging me afvragen waarom de recensent in de Standaard dit boek afwees? Het lijkt wel dat hij voor de heftige liefde is en alles wat enigszins bezonken en bezonnen lijkt en door Lisa Appignanesi aangeraden wordt, als geklets van oude wijven afdoet. Die vrouw geeft evenwel aan dat zij ook een heftig leven heeft gehad, kinderen kreeg en een man en dus wel weet wat er te beleven valt.

We houden, lijkt mij, te zeer van sprookjes opdat we aandacht zouden hebben voor de rechtmatige aanspraken op geluk van de ander. We houden niet van het verhaal van Doornroosje of Sneeuwwitje nadat ze wakker zijn gekust. Dat rustige leven, zo veronderstellen we dus, van een lang leven zonder hoogtes en laagtes, een gelukkig leven ook, dat alles wensen we wel, maar we kunnen er lang niet altijd genoeg voor opbrengen.

En dus wensen we voor onszelf de trouw van de ander, zonder er zelf per se iets tegenover te stellen, namelijk trouw. Maar trouw alleen zal wel niet afdoende zijn. Zoals in het verhaal van Emilie en Voltaire zit er meer in een relatie dan rustige trouw. Hoewel zeer verschillend van karakter, waren zij zeer intens op elkaar gesteld en toch, zij hadden elk hun plannen, hij zijn literaire en filosofische werk, zij haar wetenschappelijke activiteiten, de vertaling van Newton’s Principia en samen hun gesprekken, jawel ook over godsdienst en de vele facetten van het leven.

Als Gilbert Roox dat afwijst is dat zijn zaak. De auteur werkt ook haar inzichten over de vriendschap uit en laat zien dat ook vrouwen tot vriendschap in staat zijn, ondanks de wijd verbreide gedachte dat vrouwen altijd elkaars concurrentes zijn en ook wel te egocentrisch. Dan zal men de mannenvriendschap, die ook in haat kan verkeren, toch niet idealiseren. Het leven is altijd en voor elkeen een verrassing en dat we van die verrassingen niet altijd gediend zijn, ligt misschien ook wel aan onszelf.

Kortom, we kunnen dit essay over de liefde best wel aanraden, net omdat het geen concrete antwoorden heeft, maar de betekenis van de liefde in ons leven, in dat van u en de anderen, inclusief mijzelf met grote aandacht onderzoekt. U leest er analyses van Madame Bovary en Anna Karenina en die zijn heus wel de moeite waard. Vele pagina’s kan u bij de zusjes Bronté, Jane Austin en Virginia Woolf, de Bloomsbury group en al die andere groepen en figuren die van het leven iets bijzonders wisten te maken. Want uiteindelijk is dat wat ik uit dit boek kon opmaken, het komt er op aan voor onszelf en voor anderen van het leven iets bijzonders te maken. Lessen in liefde en levenskunst dus.

Bart Haers

Vrijdag 30 maart 2012

Excuses voor de beknoptheid van deze recensie.