Het inzicht dat politiek meer is dan strijd

Reflectie

Ware Politiek?

Voorbij de urgentie

Paleis op de Dam, oorspronkelijk het stadhuis van de stad,
toen de ware vrijheid hoog in het vaandel stond. En de
gebeurtenissen van afgelopen dagen, doen mij aan die
sfeer denken.

Terwijl in ons land gevaarlijke spelletjes in de coulissen van de macht en de media de hoofdmoot van het nieuws uitmaken, zien we in Nederland iets onvoorstelbaars gebeuren. De tijden van de Staten-Generaal onder Oldenbarnevelt en Johan de Witt? Ik weet het niet, wel zou Hans van Mierlo geglunderd hebben denk ik, want de macht is waar die liggen moet, bij de Tweede Kamer.

De artikelen in DS waren in die zin ondermaats dat men de hele impetus van het gebeuren niet onder de aandacht bracht. Men hoeft niet zoveel te zeuren over Geert Wilders. Wie donderdag laatst het debat in de Tweede Kamer zag, was allicht niet onder de indruk van deze kontdraaier. Nu is Europa de pineut. Maar, zoals de Fransen zeggen, je kan niet de boter hebben en het geld voor de boter houden. Wilders wil geen besparingen en is tegen Europa. Wat nu? Niets want Nederland is integraal lid van de EU en heeft via de Commissie, het Parlement en de Raad van Staatshoofden en  Regeringsleiders onder de kundige hoede van Herman van Rompuy voldoende vertegenwoordigers en stemrecht en is dus best bij machte het eigenbelang in Brussel te verdedigen. En, for the record, de heer Wilders heeft Nederland in Brussel behoorlijke schade toegebracht, waardoor geen weldenkend mens tegen de 3 % norm kon ingaan, ook niet Diederik Samson. Want was het niet Jan-Kees de Jaeger die in Brussel op de Ecofinraden (Economic and Financial affairs-Council) en Rutte op de andere top de Grieken en Portugezen het vuur aan de schenen diende te leggen op last van…

Precies. En hiermee is het einde van een politiek van inconsistenties hopelijk in zicht. Wat hebben Henk en Ingrid aan iemand die nu eens zus zeurt, namelijk dat Europa harder moet zijn voor Grieken en Portugezen en als het verhaal hem te na komt plots zegt dat dit niet geldt voor hem? Dan zullen sommigen Geert misschien een hele kerel vinden, maar anderen zullen naar een andere extreme maar minder doldrieste politicus kijken, zoals Emiel Roemer. En wat er nu gebeurde in de Kamer is daarom ongezien, dat de partijen die zich tot het centrum rekenen, D’66, Groen-Links en de Christen-Unie die de regering een uitweg geboden hebben, zoals ze dat in verband met het uitzenden van politiekrachten naar Kunduz in Afghanistan hebben gedaan. Niet zozeer de regering boden ze een uitweg, wel gaven ze het land een nieuwe marsrichting en de mogelijkheid niet enkel de crisis aan te pakken.

Met begrijpt dat de klassieke linkse partij, de PVDA geen klein beetje verrast was dat er een akkoord kon komen, maar het is precies het probleem sinds het aflopen van Paars, dat de PVDA geen antwoord meer kon vinden op de vraag hoe men politiek moet bedrijven in een sfeer van mondig burgerschap. Maar waartoe leidde dat mondig burgerschap? In Nederland gaf Jan Marijnissen en nu dus Emiel Roemer vorm aan een kritisch burgerschap dat goed verwoordt waar het aan schort in de samenleving. Wellicht dat de SP als ze geroepen wordt tot regeringsdeelname ook de antwoorden op die opmerkingen zal geven. Het probleem van een oppositiepartij is vaak dat ze zich niet kan veroorloven met het beleid mee te denken zonder aan scherpte te verliezen. Al mijn respect voor Marijnissen, al was ik het niet altijd eens met zijn benadering, je kon er wel over nadenken. Het punt was en is nu, wanneer andere partijen wel vanuit de oppositie met het beleid gaan meedenken, dat die houding van oppositie hol klinkt.

En dus is het best nuttig na te gaan waar Alexander Pechtold, Jolande Sap en Arie Slob op uit zijn. Meer stemmen? Ga weg, wie is er niet op uit in de politiek? Maar welke stemmen, welke steun? En waartoe? Men kan er niet omheen dat de tegenstelling van rechts en links vandaag nog moeilijk als verklarende factor, laat staan als drijvende kracht in de politiek kan gelden. Geert Wilders heeft door zijn houding en zijn voorkeur voor de kleine luiden, Henk en Ingrid dus, laten zien dat het debat zo niet meer gevoerd kan worden. Pechtold, Sap en Slob hebben getoond dat het algemeen belang dienen voor diezelfde Henk en Ingrid misschien nog het beste is en dat het dus aangewezen blijft te zorgen dat de overheid haar rol kan spelen. En zo te zien leeft er in Nederland, 2 dagen later, het nieuwe besef dat het anders kan. Opluchting maakt zich van velen meester, maar Jan Mulder kon bij De Wereld Draait door niet nalaten te schieten op de CDA. Ja, die partij heeft gedoogd de gedoger, maar is aan de omknelling ontkomen, heeft dankzij Alexander, Jolande en Arie kunnen afgooien…

Over Linkse hobby’s zullen we het niet hebben, maar die dame van de Partij voor de Dieren, die het bij voortduring had over de vleestaks, over verbindende corridors voor het wild om te kleine biotopen voor het levende wild open te breken, wat wel interessant is, maar wat in dit begrotingsdebat niet onmiddellijk gehonoreerd kon worden.

Een akkoord op hoofdlijnen, zo meende Diederik Samsom, fractieleider van de PVDA kan niet zomaar goedgekeurd worden, want veel is er nog onzeker. En dus vonden hij en Roemer dat het akkoord na de verkiezingen van 12 september  dode letter zou blijven. Dat gekissebis kwam mij na verloop van tijd voor als een uiting van  radeloosheid. Want op die manier kwam niemand ertoe de vraag te stellen hoe men in de toekomst de staatsfinanciën zou beheren. De staat is er, zoals Sybrandt van Haersma Burma terecht vooropstelde niet als op doel op zich maar voor de samenleving en dus niet omgekeerd. Voor mij is de staat de consequentie, sinds eeuwen van het feit dat mensen samen leven die niet per se iets met elkaar hebben. Dus moet de staat het instrument zijn, is de staat het unieke instrument om ervoor te zorgen dat zoveel mogelijk mensen zich wel bevinden bij de werking van de staat, zonder er van afhankelijk te zijn. Voor Samsom, Roemer en zelfs Wilders is de staat een middel om een eigen soort samenleving vorm te geven. Voor Sap en Slob, voor Pechtold is het duidelijk dat de samenleving sowieso een vat van leven en samenleven is en dan moet de staat daar corrigerend, ondersteunend en faciliterend optreden.

Men kan politiek blijven bekijken als de strijd van krachten en machten, wat ontegensprekelijk deel is van het politieke gebeuren, maar het politieke aspect van de samenleving volkomen dekt. Nog eens, we hebben in de negentiende eeuw en nadien zowel verdienstelijke pogingen gezien na te denken over mens en samenleving, waaruit ideologieën zijn voortgekomen, die elk hun verdiensten hebben. De eerste helft van de twintigste eeuw heeft naar ons inzicht laten zien hoe de massasamenleving tot vormen van vervreemding en onbestuurbaarheid hebben geleid die in Europa de vorming en concretisering van autoritaire en totalitaire gedachtenstromingen hebben bevorderd en tot dictaturen waarvan de leiding geen scrupules had. Met het einde van de dertigjarige oorlog was, zo mocht men hopen de tijd van de heilloze utopie als leidraad voorbij. Wat volgde was iets merkwaardigs, in Europa, want hoewel de imperia verdwenen, slaagde men erin gedurende veertig jaar, tot 1989 stabiele samenlevingen op te bouwen, waarin het sociale en het economische elkaar redelijk in evenwicht konden houden en waar de welvaart zo toenam dat mensen tijd en zin hadden in de aangename dingen des levens. .

Toen de obsessie voor de globale markt en de vermarkting van alles, tot en met het onderwijs toe – de liefde heeft altijd al marktwaarde gehad – post vatte in de publieke opinie en de economische ratio alles ging overwoekeren, is de politiek  uit het lood gegaan. Geen enkele ideologie kon weerstand bieden aan de vraag hoe de politiek zich tot de markt zou verhouden en de afgelopen twee, bijna drie decennia is dat verhaal zo alles overheersend geworden dat andere consideraties geleidelijk buiten beeld geraakten. Op twee na, valt te vrezen, namelijk de vraag hoe we de migratie kunnen aanpakken en hoe we integratie opvatten, terwijl aan de andere kant de hele kwestie van de duurzaamheid mee zoemde in het debat, soms expliciet, maar vaker onweerstaanbaar doch impliciet. De vele andere discussies waren vaak consequenties van deze uitgangspunten en wat mij betreft is het tot nog toe moeilijk gebleken een nieuw evenwicht te vinden. Want bijvoorbeeld de nadruk op de bestrijding van de armoede, waar sociologen en organisaties al mee bezig waren toen de welvaart zonder grenzen leek te groeien, voor 2008 dus, heeft wat mij betreft belet dat men bepaalde passerelles in beleid en samenleving te vinden. En Justitie? Ook hier zit men met theoretische denkkaders, soms zeer waardevol, maar waar men door het oerwoud van considerabilia, in overweging te nemen zaken, niet doorheen kon om het rechtvaardigheidsgevoel en de veiligheid vorm te geven.

Dan denk ik dat deze begrotingsformatie, want daar ging het om net ook op die punten enkele ook voor dit land interessante doorbraken heeft gezorgd. De hypotheekrenteaftrek, waar al een paar decennia over wordt gesteggeld, blijkt nu wel bijgesteld te kunnen worden. De leeftijdgrens voor pensioen en nog wel zaken meer. Men lijkt hier een adequate benadering van de globale financiering van de overheid. Finaal zal men de welvarende medeburgers minder ruimte laten om hun belastbare massa te minimaliseren. En meteen komt er dan de vraag, komen de verschillende vragen die betrekking hebben op het maatschappelijke bestel en hoe de staat, de overheid daar een rol in kan spelen. De discussie over de vermindering van de steun aan de kunsten komt mij wel zeer boeiend voor. Want sommigen menen dat kunst een linkse hobby is terwijl links jarenlang de hogere kunsten – men kan niet anders dan het onderscheid maken – afwees als elitair. En, kijkt men nader toe, dan zien we dat Geert Wilders de hogere kunsten ook afwijst, terwijl de VVD kon stellen dat subsidies aan de kunsten niet hoeven omdat wat goed is wel komt bovendrijven, vergetend dat Johann Thorbecke dat nu net wel nuttig vond, de steun aan de kunsten zonder de kunstenaars te vertellen wat ze moeten maken. En ook in ons land vond de jonge Belgische staat dat de kunst best steun kon verdienen, ondanks de eeuwige cliché over de liberale staat en het laisser faire laisser passer-liberalisme was men wel degelijk bezig, met de Prix de Rome en de cyclus van grote tentoonstellingen, waaruit dan onder andere Les XX zijn voortgekomen, vanuit de contramine tegen academisme.

Als men dus de realiteit van het beleid afzet tegen het beeld dat men ervan wenst op te zetten, komt men tot een meer genuanceerde visie op wat er werkelijk gaande was. En dat geldt ook voor het heden. Het voortdurende gekanker over de politiek en de politici verveelt mij, omdat men zo elke discussie over het gevoerde beleid kan vermijden. Tegelijk blijkt, zoals in België ten tijde van de regering in lopende zaken, maar meer nog en explicieter nu met het wandelgangenakkoord, dat politiek meer kan zijn dan bittere strijd om enkele stemmen meer. Alexander Pechtold, Jolande Sap en Arie Slob hebben met Sybrandt van Haersma Buma en Stef Blok van de VVD, de grootste fractie in deze gelegenheidsformatie, hebben een ontwerp gemaakt van begroting dat de randvoorwaarden invult zodat de toekomst niet enkel donker oogt, maar ook wel andere aspecten in petto heeft.

Kan een staat, een overheid zoveel beslag leggen op de geproduceerde waarde als onze regeringen nu doen, zonder uiteindelijk in te teren op de eigen welvaart of zonder dat er verantwoording is voor de spreiding van de lasten? Meer in het algemeen is de verantwoording, vanwege publieke ambtsdragers dezer dagen wel gered geworden, allereerst omdat de politici wellicht niet meer ernstig zouden zijn genomen, als ze niet de gelegenheid hadden gezien een redelijke oplossing te vinden voor de patsituatie. Men kan nu wel beweren dat het omwille van Europa was, of omwille van de markten, maar uiteindelijk kan men veilig aannemen dat sinds de Paarse regeringen Kok de vertrouwensrelatie tussen de politiek en de burgers, de samenleving onder druk is komen te staan en nu dus enigszins gered mag heten.

Want de verantwoording die politici zeggen af te leggen aan de bevolking was in zekere zin een farce geworden, omdat men het falende beleid steeds weer in andermans schoenen wist te leggen. Meer nog, het vertrouwen van de burger en het gebrek aan verantwoording zat klem omdat men, vooral journalisten, vooral ging zoeken naar de conflicten tussen politici. De kwestie was en is dat we niet goed weten wie er voor bepaalde onoplosbare problemen, justitie, veiligheid, onderwijs, verkeerswezen en Rijkswaterstaat, wie er daarover ging en gaat en hoe men dat oplost, de zich steeds weer opdringende samenlevingsproblemen. Ook de idee van integratie – wij zullen het niet hebben over een falende integratie, wel over een falend immigratiebeleid – bleek oningevuld op tafel te blijven.

We kunnen immers niet om het gesol met die Afghaanse meisjes, met Mauro, in België hebben we ook wel al enkele namen op de lijst, waarbij de notie veilige landen, zeer moeilijk te handhaven blijkt, want volgens de diensten is Afghanistan een veilig land. Kan dat? Het kan omdat men duidelijke lijnen wil trekken, maar omdat men de ervaring van de betrokken (jonge) mensen niet ernstig neemt. Het hanteren van het rechtvaardigheidsprincipe tegenover migranten was de afgelopen 10 jaar twijfelachtig geworden. Aan de andere kant kon men niet de indruk wekken niets te doen aan de instroom en zo ontstond opbot, waarbij de slagzin “De wet is de wet en geldt voor iedereen”  ijdel werd gebruikt. Ook stelt de toeschouwer vast dat men het recht op migratie ging stellen boven de legitieme verzuchting van de samenleving, die wellicht heel wat leden heeft die de instroom niet echt meer ziet zitten. Alle ruimte om die “indringers” aan te pakken met meldpunten en zo, maar geen mogelijkheid om vast te stellen dat het slagen van integratie voor de ene wel lukken kan en voor een broer of zus kan mislukken. Zo complex ligt dat, vrees ik.

Van falende integratie gesproken? In Nederland was het onderwijs er zo erg aan toe dat in 2006 met onder anderen Ad Verbrugge een vereniging Beter onderwijs Nederland werd opgericht. Het is belangrijk maatschappelijk thema en toch vormt het te zelden voorwerp van een diepgaand debat. Liever feliciteren onderwijsbonzen zich met een uitstekend geacht onderwijs, maar of de leerlingen, de ouders en de alumni de kwaliteit nog even hoog inschatten? Natuurlijk is het gemakkelijk te beweren dat het allemaal naar de knoppen gaat, evenzeer is het bedenkelijk als men veranderingsbeleid per definitie als verbetering voorstelt. Zonder kritiek gaat het niet, maar kritiek zonder criteria lijkt wel eens zinloos te worden. En als het criterium eenduidig is, eenzijdig zelfs, kan men wel eens heel fout uitpakken. Nu, het ene criterium was de gelijkheid en verdere democratisering, het andere is en was de idee dat leerlingen het zelf mogen uitzoeken, hoe het zit. Zoals de filosoof Maarten Doorman aangeeft, kan men betwijfelen of die aanpak echt zinvol mag heten.

En dan is er de ziekteverzekering, de wetgeving rond de oude dag en nog meer, waar principiële keuzes zelden afgetoetst werden aan de vooropgestelde resultaten. Een schip dat onzinkbaar wordt geacht en op de maidentrip na een aanvaring met een ijsberg, blijkt niet onzinkbaar, maar misschien was dat nu net het punt dat men niet voorzien had, terwijl men toen wil wist dat door fysische wetten geweten was dat de verhouding van de ijsberg boven water en de hoeveelheid eronder min of meer te berekenen valt; maar goed, men ging ervan uit dat de Titanic niet kon zinken en dan was opperste voorzichtigheid…

En dat, komt het mij voor, heeft men in de politiek ook gezien. Sinds Ad Melkert en zijn liberale collega Hans Dijkstal door de heer Pim Fortuyn, nu 10 jaar geleden vermoord, werd gewezen op de arrogantie die ze tentoon spreidden, heeft de politiek niet meer een echte oplossing gevonden voor de problemen waar ambtsdragers voor gesteld werden. Ambtsdragers, verkozenen en uitvoerende politici maar ook de magistratuur staan voor de vraag hoe of hun persoon bij de bekleding en vervulling van het ambt betrokken is. Nederigheid komt me niet de juiste term voor, maar arrogantie valt evenmin aan te raden. Er zijn dan ook maar weinig politici die zich een houding weten te geven, als ze zich niet van de vele facetten van hun ambt, hun “zending” en hun taak bewust zijn. In deze zien we Alexander Pechtold, Yolande Sap en Arie Slob, niet de grootste fracties, wel gekenmerkt door een gedegen optreden, nu net wel zich een houding en vooral een opdracht geven. En de andere bestuursniveaus? Waarbij we de vele overheidsmanagers zeker niet uit het oog mogen verliezen… Velen lijken zich van die kostbare mechaniek niet bewust zijn, waarin burgers ook nog eens via allerlei fora en gesprekken hun inzichten en verwachtingen kunnen laten gelden.

Men kan, blijkt ook uit de gesprekken van de afgelopen dagen, niet volstaan met tactische politieke zetten, maar moet hoognodig ook inzien dat de burger niet per se alleen verwacht dat de eigen, persoonlijke inzichten in de politiek tot expressie komen. Hoognodig is het ook dat journalisten zich erover beraden of ze kunnen blijven meespelen in een zero sum game. Opmerkelijk is immers het opkomen, in Duitsland van een nieuwe politieke partij die een grotere inbreng van de burger mogelijk maakt, tot voorbij het redelijke. Want in gesprekken kan men standpunten bijstellen, bij besluitvorming is enige stabiliteit zeker wenselijk. De kwestie is natuurlijk dat heel veel wetgeving ook niet echt bevorderlijk is, wat betekent dat politici soms hun verdienste hebben door net geen nieuwe wetgeving te wensen.

Echter, de discussie over wat voor Nederland en bij uitbreiding voor Europa van belang is, opdat die munt, waar u noch ik om gevraagd hebben, maar wel we wel de zegeningen in onwetendheid geteld hebben, blijft altijd in sfeer hangen van goed of fout, zonder nuances en dat precies blijkt nu doorbroken. Nu is een tekort op de begroting van de begroting van 3 % niet zo vreselijk veel voor één jaar. Wel is het onmiskenbaar van belang dat die schuld niet torenhoog groeit. We weten immers, wat België betreft, wat er sinds 1974 en vooral 1979 gebeurd is met de staatsschuld. De politici van toen hebben er weinig aan gedaan dat tegen te houden. En de rentesneeuwbal had ook heel wat effect.

Ware politiek was het dus wat we deze week hebben mogen beleven. Het kan dat politici de urgentie onderkennen maar bij nader inzien komt me net dit problematisch voor, omdat als het alleen om urgentie mocht gaan, dan zou politiek bijzonder kortzichtig gericht zijn op het vermijden van rampen. Nu, vandaag was dit van node, maar na grondig overwegen behoeven we een andere benadering van de publieke zaak, van de Res Publica. En dan zijn, zoals gebleken is rationele argumenten van doen, hoe graag we het ook over zakelijkheid en rationaliteit hebben. Want de ene rationaliteit is de andere niet.

Dan komen we op het terrein waar vandaag wel meer mensen mee bezig zijn, namelijk dat van de ware vrijheid, om Johan de Witt even in herinnering te roepen, een goed werken van de Staten-Generaal en van de gecommitteerden, die het beleid moeten voeren. Tijd voor urgentie kan altijd wel voorkomen, maar rustig overwegen wat nu het goede is, hoe we samen het schuitje behouden vaart geven kunnen, vormt de kern van staatsmanschap. Want, zo denk ik toch, het schip van staat heeft geen behouden haven, maar vaart altijd verder, op de golven van de tijd.

Bart Haers

29 april 2012