Vivons cachés, vivons heureux, toch?

Reflecties

Bekend, beroemd, berucht

Persoonlijk leven en de publieke sfeer

 Herbert Simon is een van die nobelprijswinnaars
(1988) die we nauwelijks kennen. In zijn vakgebied
van besluitvormingstheorie was hij een
grote prijs waard. Nu sociologen bij bosjes vallen 
omdat hun vakgebied vatbaar is voor discutabele methodes, 
kan men best nog eens deze anonieme 
Nobelprijswinnaar bekijken. 

De kwestie of Mr. Nobody dan wel Mrs. Nobody perfect zou zijn, blijft moeilijk te beantwoorden, feit is wel dat men hem of haar moeilijk op fouten kan betrappen, vermits hun leven onder de radar van de media en liefst ook van de politiek en het gerecht verloopt. Maar toch is de vraag of men al die anonieme mensen, die hun eigen leven leiden, volgens niet altijd even expliciete inzichten zomaar kan afdoen als onbelangrijk en zonder betekenis. Het behoort namelijk tot de kenmerkende evoluties van de moderniteit, dat men als persoon in een grootschalige samenleving vanzelfsprekend tot anoni-miteit veroordeeld is. Alleen in de kleine kring waarin men leeft, zal men hem of haar opmerken en notie nemen van de handelingen, “Les faits et gestes” van iemand. Uiteraard is dat anonieme bestaan een zegen in het dagelijkse verkeer, want je wordt niet aangestaard, of je mogelijke misstappen worden niet om de haverklap in de brede media met koeien van letters breed uitgesmeerd. Daarom kan niemand Andy Warhol een visionaire gave ontzeggen, net als John de Mol, die programma’s ontwikkelde, formats, waarin onbekende mensen plots aan de vergetelheid en onbekendheid ontrukt werden en worden. Men noemde het genre reality-tv maar of de realiteit daarmee gediend werd, valt nog maar te bezien.

Dit voorjaar zong een Vlaams meisje op een zoveelste sessie van het Eurosongfestival en het viel op, valt op dat ze niet uit de verf kwam, ook in de eigen media niet. Men was, zo lijkt het wel, vergeten haar figuur te pimpen en goed in de etalage te zetten. Misschien is dat nog het beste wat haar kon overkomen. Maar de vraag is natuurlijk wat de jonge dame nu eindelijk verdienstelijk maakte. Er zijn van de vele edities van dat festival niet veel namen overgebleven, behalve een enkele “puppet on a string” Sandy Shaw. Aan de andere kant heb je dan megasterren die al zo lang meegaan, dat hun persoon helemaal is opgegaan in een icoon en in dat spectrum zien we media druk bezig mensen tot iconen te pimpen. Want zonder supersterren is het leven toch niets. Als er dan nog eens smeuïge verhalen te vertellen vallen, kan de pret niet op.

Maar de verdienste die mensen uit de anonimiteit laat treden blijkt wel eens bedenkelijk, zoals de man die ervoor verantwoordelijk zou zijn dat in 1989 delen van LA in vlammen opgingen als gevolg van rassenrellen. De hardvochtigheid van de politiedienders die hem behoorlijk hard aanpakten en nadien vrijgesproken werden door een blanke jury waren natuurlijk de aanleiding voor heel wat zwart ongenoegen, maar als de man vrij komt, met een fikse schadevergoeding blijkt hem dat niet uit de probleemzone te hebben gebracht. Hij had wel een villa met zwembad, maar verder?

Anonimiteit en persoonlijkheid gaan uiteraard wel samen, bekend zijn, beroemd of berucht zijn, misschien minder. Toch wekt men integendeel  graag de indruk dat al die bekende en beruchte lui persoonlijkheden zijn om u tegen te zeggen. Een stevig ego is uiteraard nog iets anders dan een persoonlijkheid. Kan men van de man die capriolen maakte, Walter Capiau nog zeggen dat hij een goed gevoel voor timing en geveinsde oprechtheid had, dan kan men dat van de man die later op televisie beroemd werd met kaartspelen en kinderen entertainen,  al minder zeggen. Over de andere facetten die aan het licht kwamen over zijn leven, valt het nog meer bezwaarlijk de lens scherp te stellen. We krijgen dus de indruk dat hier iemand, die een mooi beroep uitoefende dat hem vanzelfsprekend boven zijn anonieme bestaan uittilde, kwaliteiten werden toegemeten, zoals sympathiek zijn, die misschien in het werkelijke leven niet aan de orde waren.

Het punt is, denk ik, dat we in de moderne samenleving bekendheid als een kwaliteit zijn gaan zien die het (eigen) anonieme bestaan kon kleuren, want het moet gezegd dat sinds de eeuw van de Verlichting, toen ook de demografische boom op gang kwam, waardoor de relatief kleine steden snel uit de voegen barstten, de plaats van het individu steeds wankeler werd. Dat bracht een grotere anonimiteit mee, maar binnen de kleine kring, kon men dan weer een eigen bestaan opbouwen. Aanzien verwerven was mogelijk, al verschilde de methode vaak grondig en de intenties niet minder. Maximilien de Robespierre, Napoleon, Napoleon III, maar ook Houdini, Leopold Stokovski… Arturo Toscanini.

Het blijft merkwaardig dat we vandaag de mogelijkheden die open liggen om iets met ons leven te doen, iets te betekenen, precies lijken te moeten zoeken waar Andy Warhol het graag zag: 5 minutes of fame. Maar hoe, wat, waartoe, het bleef alles neutraal voor Warhol en dat is wat radiomakers, televisiemakers en bladenboeren graag doen, mensen belangwekkend maken, ook al doen of zeggen, laat staan maken ze niets van betekenis. Het is overigens niet meer toegestaan mensen daarom onbelangrijk te vinden, te onbelangrijk om hun enige faam te gunnen.

Een paar jaar geleden schrok Nederland op, toen een bekende uit de onderwereld stierf en met veel vertoon zo goed als een staatsbegrafenis kreeg. De penoze kaapte het ritueel van de groten der aarde en de redders des vaderlands om hun capo uitgeleide te doen. De stad Amsterdam kon niet anders dan de “pompe funèbre” toe te staan, kreeg men te lezen, terwijl hier een berucht crimineel als een held werd begeleid bij zijn hellevaart.

Hierover blijf ik mij verbazen en mij afvragen wat men er  van en over heeft te denken. Als men de hele story met Holleder en consorten volgde in de media, dan werd duidelijk dat voor sommige kranten en bladen de aard van de faam en de redenen ertoe er niet toe deden. Of de echtgenote van de in coma verkerende prins echt bevriend is geweest met een andere figuur uit die ruige sfeer? Hij zag af van zijn plaats in het Koninklijk huis, maar bleef wel lid van de Koninklijke familie. Friso zal er helaas niet veel meer over kunnen vertellen, maar toch, het blijft allemaal wat bizar.

Politici en andere hoogwaardigheidsbekleders kunnen er zich dus maar beter rekenschap van geven dat hun toetreden tot de wereld van de notabelen deels hun eigen opzet was en is, maar dat ze daar ook een deel van hun anonimiteit voor opgeven. Of zij hun particuliere leven groot en breed moeten laten uitmeten? Of het zo nuttig is te weten met wie de Keizer van Oostende getrouwd is? En of een politicus homo is niet, of transgender, het doet er niet zo heel veel toe. Maar toch wil men dat weten, ook als het verder in de uitoefening van hun mandaat van geen tel blijkt. Ook al niet omdat we de afspraak hebben gemaakt dat discriminatie om reden van geslacht of seksuele geaardheid niet aan de orde kan zijn. Dat betekent dan natuurlijk ook dat dit deel van het persoonlijke leven ook niet in koeien van letters in de krant moet komen.

Wat dan wel? Een muzikant die een nieuw lied schrijft waarmee hij tallozen echt aangrijpt en blijft beroeren, zoals Jacques Brel deed, maar ook Boudewijn de Groot en vele anderen, terwijl zo een charmezanger(es) wel eens een tere snaar kan raken, maar misschien niet meer dan dat en toch dagelijkse airplay krijgt en zich best weten te redden. Het mag en kan niet dat wij, consumenten hierover een oordeel zouden vellen, althans dat is wat cultuursociologen ons vertellen. Maar kan ik het helpen dat ik “La Statue”  van Brel een bijzonder gedicht vind en waarom zou ik dat moeten verbergen? Immers, mijn voorkeur voor Brel of Moustaki boven Gilbert Becaud is iets dat samengaat met andere aspecten van mijn persoonlijkheid. Heeft dat dan geen andere betekenis, dan een persoonlijke? Wel, diezelfde cultuursociologen zullen mij misschien ooit vragen wat ik denk  wat ik goede kunst, c.q. goede muziek vindt, waarbij, zij statistische grootheden berekenend mijn persoonlijke smaak zullen afzwakken. Aan het eind zal blijken dat een grote meerderheid van individuele voorkeuren, na grondig sociologisch onderzoek, liefst eerlijk en integer afgehandeld, weg gevlakt worden. Om commerciële redenen bijvoorbeeld zal men ons proberen aan te praten dat we e-books moeten lezen, dat we die en die muziek of films niet mogen missen.

En toch is de realiteit van de anonieme mensen van groot belang. Neem nu de inzet van mensen voor de ALS-Liga, die concerten inrichten waar ze zowel de ziekte ALS onder de aandacht brengen, als de vele activiteiten om patiënten met de aandoening te helpen, hun levenskwaliteit te optimaliseren dan ziet men dat die anonieme mensen wel degelijk hun belang hebben. Men kiest dan wel bekend volk als Leah Thijs om de zaak via de radio aan de man te brengen, maar, we voelen het aan onze ellebogen dat het vrijwilligerswerk van belang is.

De weg die individuen als personen gaan, vanuit het gezin van oorsprong en verder via opvoeding en vele opleidingen die men kan volgen, dragen er niet enkel toe bij dat mensen over kennis beschikken, maar het hele gamma menselijke affecten leert kennen en ermee omspringen. In een breder spectrum wordt men een persoon, al dan niet hoogstaand – al zal dat laatste weer vatbaar zijn voor veel gesteggel over de waardering – die een plaats kan verwerven in een groter geheel, de kleine kring allicht, maar ook in een beroepsgroep, een maatschappelijk engagement opnemend ook in een groter bestel en zo de samenleving vorm geven.

Dan wordt de notie anonimiteit wel anders, want men kan onbekend zijn voor het grote publiek, maar wel kan een groep, een kring gebaseerd op professionele of andere activiteiten die rol wel degelijk hoog waarderen. In die context valt op dat bijvoorbeeld M. Vasalis als psychiater een heel andere bekendheid genoot en bekendheid verwierf dan als dichter. Ook geldt omgekeerd dat Philip Herreweghe als dirigent buitengewone bekendheid geniet, maar dan alleen in kringen die zich met die muziek, Mahler en Bach inlaten.

In die gesegmenteerde samenleving, een massasamenleving waar individuen atomen kunnen zijn, maar vooral personen zijn, met eigen inzichten en verwachtingen, een eigen identiteit ook, kan men de bekendheid van een persoon misschien niet als belangrijkste criterium voor het belang van zijn of haar uitspraken kiezen, maar evenmin zal het behoren tot een bepaalde kring doorslaggevend mogen zijn, om nu net tunnelvisie te vermijden. Maar dan mag men veronderstellen dat die individuele personen ook goed gevormd worden, wat meer is dan goed opgeleid. Het feit dat de mens meer is dan zijn/haar professionele activiteit alleen, zou vandaag toch duidelijk mogen zijn.

In de anonimiteit gebeurt er overigens zeer veel dat van belang mag heten voor de samenleving. Van parochiekringen over Femma tot de zilveren passer en van de motorrijders, de kaartersclub tot Lyons of Rotary, al die organisaties hebben hun betekenis, want het laat mensen toe met elkaar over aangelegenheden waar zij belang aan hechten, te spreken. Maar er zijn ook meer actieve mogelijkheden, zoals een kunstkring of een theatergezelschap dat een of twee keer per jaar een stuk op de bühne van de lokale feestzaal brengt, eventueel meedingt naar het provinciaal of nationaal landjuweel, de harmonie of fanfare, het (helaas) in de verdrukking rakende klassieke ensemble, zoals Divertimento in Eeklo, dat helaas ter ziele ging, al die facetten zijn van behoorlijk groot belang voor de samenleving. Zij krijgen niet de exposure van Deus of van een festival als Werchter, het zij zo, maar men kan daar niet zonder meer laatdunkend over doen. Die mensen die zich daartoe engageren, denk ik, zetten zich niet enkel in voor eigen glorie, maar nemen ook een engagement op tegenover derden.

Het laat zich raden dat wie amateurtheater van geen tel acht zich ook geen rekenschap geeft van wat onder de radar van de bladen afspeelt. Toch geven regionale bladzijden van kranten al eens blijk van enige interesse voor zo een opvoering door amateurtheater. Kan men er dan wel een oordeel over vellen? Aan de ene kant kan men verwachten dat de professionele theaterwereld uiteraard op technisch vlak, qua acteren en dergelijke ver uitsteekt boven dat amateurgedoe, maar is dat ook werkelijk zonder meer zo. En bovendien, voor de acteurs, actrices en de hele crew die mee aan zo een realisatie werken, heeft die hele spanning om het te laten slagen toch wel een grotere betekenis dan de vermeende kwaliteit alleen. Schrijft Tom Lanoye niet dat zijn moeder een begaafde amateuractrice was? Toch vond hij het nodig de huidige minister van cultuur te schofferen dat ze zegde enkel enige voeling had met amateurtheater. Het heeft geen naam? Maar wie kent nog La Malibrand? En zelfs gekende auteurs als Clem Schouwenaers zijn zo goed als vergeten… omdat de brede media op een angstaanjagende manier het publieke domein, inclusief de artistieke verdiensten wenst te beperken tot een mooie, overzichtelijke maar soms steriele Franse Tuin, of liever, de schaduw van zo een franse tuin. In werkelijkheid houdt men een klein hofje over, met overmatig grote coniferen, die weliswaar groen blijven, maar hun frisheid al lang verloren hebben. Overigens blijken de tuiniers niet altijd bereid ook buiten hun eigen kleine tuintje te kijken en te zien hoe welig het kruid buiten dat tuintje tiert. Johan Daisne, geboren in 1912 zoals Louis Paul Boon,  lijkt wel helemaal vergeten. En onder de levende schrijvers zou men nog gaan geloven dat er maar vier, vijf namen zijn. De anderen verzinken in de anonimiteit, maar het zijn wel boekhandelaren, bibliothecarissen en lezers die hen levendig houden.

Kortom, het is nuttig en belangrijk dat wie zich met de vele facetten van onze samenleving en cultuur inlaat dat men zich niet zomaar verlaat op wat zogenaamd bekend, befaamd of beroemd is. Niet dat dit a priori verdacht zou zijn, maar wel dat het cultiveren van een kleine tuin voor een cultuur geestdodend mag heten.

In zekere zin sluit het debat over anonimiteit aan bij de discussie over wat de leek zou betekenen in vele domeinen van kennis. Als een journalist meent dat de gewone Vlaming niet begrijpt hoe het staat met de wetenschappen, dan blijkt die er zich geen rekenschap van te geven dat de Vlamingen voldoende geschoold zijn om wetenschappelijk onderzoek te volgen. Maar het blijft wel opvallen dat die wetenschappelijke informatie net door journalisten zelf wordt gefilterd. Het is best mooi te vernemen dat de oudste rotsschilderingen nog een pak ouder zouden zijn dan tot nog toe gedacht, het valt dan bijvoorbeeld op dat men vandaag de geschiedenis van de mensheid herleid tot de laatste fase, van zo een 150.000 jaar geleden af, toen de moderne homo sapiens het licht zag en andere soorten zou verdreven hebben. De hele voorgeschiedenis met onduidelijke afstammingslijnen verdwijnt dan uit beeld. Hoe kan de leek, in wetenschappelijk opzicht nog weten hoe het met inzichten over de geschiedenis van de mens is gesteld als de media er niet voldoende zorg aan besteden.

Het debat over dit ene puntje staat model voor de situatie vandaag, waar men leken op economisch gebied vaak met veel verve de economische toestand laat uitleggen en experten ingevlogen worden om de moeilijke en complexe aspecten ervan in vijftien seconden te laten uitleggen. De anonieme burger, die onder de radar van de brede media en opiniemakers zijn of haar ding doet, meerdere dingen doet, al dan niet professioneel kan men niet zomaar negeren, laat staan onbelangrijk noemen. De weg naar succes is voor hen niet minder belangrijk, maar dat succes kan zich op meerdere manieren waarmaken, misschien nog het meest in de vorm van erkenning in de kleine kring. En toch zou het nuttig zijn als men, wie zich als bekend, befaamd of berucht opiniemaker in de strijd werpt, ook die zaken ernstig zou nemen. De Canvascollectie? Het is een mooi ding en toch, het had soms iets weg van “So you think you can dance”, in die zin dat het uitkiezen van werken vaak leidde tot het afwijzen van ander werk. Het kan natuurlijk niet anders als men een prijs wil geven. Maar het valt ook hier op dat men verschillende media op een hoop heeft gegooid. Blijft dus de vraag hoe de geoefende museum- en galerijbezoeker ervan zou denken. Zo te horen vond men het niet echt verhelderend en al helemaal niet waarderend voor de verschillende genres en media. Het klassieke schilderen bleek net als tekenen en zo eindelijk niet meer relevant. Vraag is of we dat we zomaar kunnen aanvaarden. Want zijn het niet die anonieme kunstkenners die vroeger dan de journalisten of critici de verdienste van nieuw talent onderkennen? Zijn zij het niet die al dan niet terecht er veel toe bijdragen dat kunstwerken aandacht krijgen? Het zal dus niet om de “wisdom of the crowds” gaan, maar om de voorkeuren van mensen die een behoorlijke smaak ontwikkeld hebben en er mee toe bijdragen, zeer vaak ook financieel dat jong talent zich kan ontplooien.

Besluit, dat wat sommigen anoniem en onbelangrijk plegen te vinden heeft maatschappelijk een veel grotere betekenis dan we uit de media kunnen afleiden. Meer nog, zoals Woestijnvis in “Man bijt hond” tenenkrullend amateuracteurs en –actrices ten tonele voerde, waarbij de acteurs zo gemaakt en artificieel als maar mogelijk is, dienden te presteren, kan men de zaak niet goed begrijpelijk maken. Die kwestie moet dan ook met bekwame spoed onderzocht worden. De zogenaamde anonieme burger vormt in meerdere opzichten de basis van het maatschappelijk bestel en niet enkel als betaler van belastingen en verkeersboetes. Wil men het hebben over erkenning, over waardering, dan is het wel belangrijk dat de zogenaamde vierde macht wat minder pausen uitkiest en een ruimere blik laat waren over wat leeft en wroet en wrocht. Oordelen over wat er gebeurt kan niet enkel in termen van goed en fout, modern dan wel conservatief. En neen, dit is geen oratio pro domo sua van ondergetekende,

Bart Haers