de hoofddoek en het debat over wetenschappelijke zekerheid

 Tweede Brief

             Aan diegenen die zich

Open van geest achten

Brugge, 28 maart 2013

Geachte anonymus,

Stephen Edelston Toulmin heeft zich
gedurende een lange carrière bezig gehouden
met wat het wetenschappelijk discours met zich
brengt. Dat lijkt weinig te maken te hebben met
het religiedebat, maar ik vrees dat deze
kijk naast de kwestie gaat: men kan niet
beweren dat dogma's niet kunnen en
veronderstellen dat wetenschappelijke inzichten
als de evolutietheorie eerder aangenomen
dan begrepen worden. 

U reageerde nogal boos op de gedachte die ik uitspelde in mijn brief aan Wouter van Besien. U meent het want u noemt mij arrogant en een onnozelaar als ik zeg dat mensen die geen bepaalde opvattingen ter beschikking hebben, gewoonten, tradities, gebruiken en het ergste van al geen religie, zwalpen.

U verwijt raakt me niet echt, maar het is wel niet zonder belang over een en ander na te denken. Ik had ook kunnen spreken van een levensbeschouwing, een gearticuleerde visie op mens, samenleving en levende en dode natuur. Oeps, dode natuur, dat is een term die van elke zin verstoken is. Stenen en rotsen, meteoren en kometen, ze zijn niet dood. Hun bestaan is voorberekend en op zeker ogenblik zal zo een rotsblok in een wilde rivier helemaal afgerond zijn. De kracht van water. Of een grondverzakking kan het rotsblok in beweging brengen, steenslag, geloof ik.

Wat er aan de orde is? De vraag luidt of er zonder een min of meer coherente set van inzichten, een levensbeschouwing te leven valt. Peter Bieri schrijft in zijn boek Het Handwerk van de vrijheid dat mensen die niet een aantal plannen hebben of inzichten op alles kunnen in- en met alles meegaan. Arrogantie kan het opleveren als men de eigen visie als onbetwistbaar naar voor schuift. Ik koos ervoor mijn blog de titel te geven die u kent, de Verwondering. Wel, uw reactie geeft mij een gevoel van verwondering omdat u het nodig vindt te schelden en bovendien nog eens luidt zegt dat u geen opvattingen heeft. Vreemd, want hoe  zou u kunnen schelden als u geen opvattingen had?

Wouter van Besien legde in Ter Zake uit dat de VLD nu ook maar eens tegen dat hoofddoekenverbod partij diende te kiezen. Hij voerde daarbij zo het woord dat een mens dacht, die man heeft toch wel een stevige overtuiging. Dat mevrouw Heremans niet kon uitleggen dat er ook andere considerabilia in het geding te brengen zijn, zou hem worst wezen. Kijk, dat is nog eens een stevige overtuiging.

Maar veel mensen, tot spijt van vrijdenkers als u, hebben nood aan kleine zekerheden om hun weg in het leven te vinden. Ik denk dat ik niet minder een vrijdenker ben, maar wel op een andere manier. Wetenschappelijke bevindingen hebben voor mij onbetwistbaar een betekenis. Maar die betekenis is niet een op een, waarbij de noemer mijn opvattingen en handelen samen mag heten. Ik bedoel maar, de evolutietheorie of de theorie van de Big bang, toch de grote theoretische kaders die de ware kenner van de  onnozelaars onderscheidt, zal ik niet negeren gewoon omdat ze de best mogelijke verklaringsmodellen aanbieden. Maar of ik per se met Dirk Swaab of Victor Lamme moet dwepen, hun visie op het brein moet aannemen omdat, ja, waarom eindelijk?

Er is dit: als mensen niet weten dat die theorie over de processen die organismen bepalen en doen ontwikkelen, veranderen, dan kan men hen dat niet verwijten,; wel kan men hen dat adstrueren. Als zij het niet mogen aanvaarden omdat hun religie daar een stokje voor steekt, dan is dat fout van die religieuze leiders. Men weet dat ooit, in Andalusië en Bagdad Arabische geleerden met Plato  en vooral Aristoteles bezig waren en er zo toe hebben bijgedragen dat ze in de tijden van de kruistochten ook Westerse erudiete geesten bereikten. Nu weet men ook dat bijvoorbeeld Pakistani bepaald goed thuis zijn in wiskunde, maar de ellende voor het land is dat velen de kans niet krijgen dat talent niet te ontwikkelen. Maar uiteraard krijgen ze ook niet de kans iets te vernemen over de Verlichting, Spinoza of Leibniz.

De algemene kennis vandaag gaat ook niet echt vooruit als men sommige onderzoeken mag geloven, want meer en meer mensen geloven dat de evolutietheorie een verzinsel is en de big bang, een hypothese afkomstig van een priester, die doordacht waarover Albert Einstein had gewerkt. Dat zou gewoon niet kunnen, want ze kunnen de gedachte niet bevatten dat er ooit eens een singulariteit geweest is die expandeerde tot het heelal dat we nu kennen. Wie kan dat wel, zomaar, zonder een lange inleidende opleiding. Want als het enkel maar een aan te nemen weten is, dan is er weinig verschil tegenover mensen die godsdienstige dogma’s aannemen.

Maar u hebt vooral last met het feit dat ik iedereen een religie zou aanpraten. Ik dacht het niet, ik had het ook en expliciet over opvattingen. In ruime zin en dus zonder te specificeren. De ene kan de cultus van de Ark voorop stellen, een andere kan zich met de graal inlaten en daar een heel verhaal rond weven, of liever een hele verhalenschat. Misschien geldt voor u ook dat u alles wat contingent heet te zijn van ondergeschikt belang is, dat alleen het grote verhaal dat de wetenschappen brengen, van belang is.

Maar voor het concrete leven heeft juist het eindige betekenis. Hetgeen voordacht kan worden, het beheersen van de dingen, van het eigen leven is inderdaad van belang. Religies hebben lang gezorgd voor een invulling van de leegte die voor ons ligt. U heeft er geen nood meer aan, wat men wel kan waarderen, maar ook u zal bij bepaalde zaken of uitspraken haast spontaan u ergernis uiten, omdat ze u niet zinnen en niet passen in uw kraam.

U hoeft zich niet in te houden… maar u mag toch wel aannemen dat er een domein is waar de ratio niet echt te pas komt, al zal u dat als een vloek in de oren klinken. Het zij zo. Ik hoorde, door omstandigheden niet helemaal, de Johannes Passion van Johann Sebastian Bach, waarbij de leden van het koor brave burgers zijn die graag goed een stuk muziek ten gehore brengen. Niet professioneel, gewoon omdat ze graag zingen en niet enkel onder de douche. Velen hebben gezegd dat ze niet gediend zijn van een stelletje amateurs, maar waarom zou het niet goed kunnen zijn? En dan is er de muziek zelf, helemaal voortgekomen uit een artistieke traditie die ondenkbaar is zonder de ontwikkelingen in het christelijke geloof en dus ook de weg die protestantse gezindten kenmerken. Velen kiezen de Matthaeus Passion, maar ook de Johannes Passion heeft grote verdiensten. Maar doet men dat allemaal af onzin af, dan is het verhaal volkomen absurd. Toch zingen er ook mensen in het koor die van God niet gediend zijn. De muziek, denk ik biedt een meditatie en hoewel ik zelf niet verder kom dan kattengejank kon ik het gebeuren in Wondelgem zeer waarderen. Het punt is dat voor u alleen rationeel is wat berust op absolute zekerheden. Bij Stephen Toulmin kan u argumenten vinden dat de moderne wetenschapsopvatting, vooral op poten gezet door René Descartes en ook nog eens aan het begin van de twintigste eeuw, die een absoluut karakter vertoont. Zonder me te verliezen in discussies over gezond verstand gaat het bij Toulmin om de discussie over rationaliteit van het discours en het redelijke, waarbij hij vaststelt dat het wetenschappelijke denken op zoek gaan naar vormen van zekerheden die de wetenschappen niet altijd kunnen bieden. Dat was de bijdrage van Descartes, maar we kunnen toch niet vertellen dat de hele discussie over de Grant Unified Theory of meer nog de discussie rond kwantumveldentheorie bieden vooral het tegendeel van de zekerheid. En als de discussie over de donkere materie aanleiding geeft tot het overdenken van de theorie van Newton en zijn wetten, geruggensteund door een performante wiskunde. Maar ook bij Newton merkt men al dat de zekerheid zich op een niveau van abstractie bevindt, die men niet zomaar kan aannemen.

U noemt iemand een onnozelaar? Maar u bent zo sympathiek zichzelf niet bekend te maken en u doet dat, het schelden omdat u vindt dat wie gelooft, dwaalt. Zelf ben ik er niet van overtuigd of ik al bij de juiste inzichten ben uitgekomen, al zal ik mij zelf eerder tot de categorie rekenen voor wie het bestaan van god moeilijk aannemelijk te maken valt, maar voor wie het geloof van anderen in die god, Jahweh of Allah geen belediging van het verstand is.

Wir setzen uns mit Tränen nieder	Huilend gaan wij zitten
Und rufen dir im Grabe zu:	En roepen U in het graf toe:
Ruhe sanfte, sanfte ruh !	Rust in vrede, rust zacht.
Ruht, ihr ausgesognen Glieder !	Rust nu, uitgeputte ledenmaten.
Euer Grab und Leichenstein	Uw graf en uw grafsteen
Soll dem ängstlichen Gewissen	Zullen voor het angstige geweten
Ein bequemes Ruhekissen.	Een aangenaam hoofdkussen
Und der Seelen Ruhstatt sein.	En rustplaats voor de ziel zijn.
Höchst vergnügt schlummern da die Augen ein.	Vergenoegd sluimeren de ogen toe.
Wir setzen uns mit Tränen nieder	Huilend gaan wij zitten
Und rufen dir im Grabe zu:	En roepen U in het graf toe:
Ruhe sanfte, sanfte ruh !

Het klopt dat deze tekst, het slotkoor, in een sfeer van religie baadt en zonder de religie niet zou bestaan. Maar waarom zou het geen betekenis kunnen hebben? Het verhaal van de passie zoals Bach het presenteert werd in zijn tijd niet echt naar waarde geschat, omdat dit de muziek-praktijk was dat dit een soort gebruiksmuziek was. Het was Mendelsohn die – met anderen – Bach echt bekend heeft gemaakt en tot het monument verheven heeft dat het nu is.

Nu goed, u vindt overwegingen van deze aard onzin. U gaat voort op uw verstand, of liever, u gaat voort op het verstand, het universele vermogen alles te begrijpen. Want uiteraard is dat de ambitie, de hele cyclus van oorzaken en gevolgen te volgen bij de allereerste beweger, die zelf onbewogen is. Spinoza, zeggen kenners mij, was er niet zo zeker van dat men ooit alles zou begrijpen. Bovendien zijn er de dingen die binnen de eindige levenssfeer van levende wezens gebeuren, van mensen en andere levende natuur, waar die universele wetten misschien niet altijd voldoende verklaring kunnen bieden voor die kleine gebeurtenissen, banale feiten. Het vorm geven van het leven en aanvaarden dat anderen dat anders doen, daar heeft u blijkbaar geen grote interesse voor, want u vindt mijn opmerking arrogant.

Ik denk dat mensen dwingen een hoofddoek te dragen een vorm van controle is, die niet past in onze samenleving. Maar ik denk dat het verbod om de hoofddoek te dragen op het werk, aan loketten van de overheid verantwoord kan zijn. Groen wil hier heiliger zijn dan de paus, maar vergist zich van doelstelling, denk ik. Aan de andere kant, stellen dat de mensen geen geloof mogen aannemen of onderhouden, omdat we nu eenmaal door het vuur van de verlichting zijn gegaan, begrijpen dat het geen betekenis heeft, al die kleine gebruiken en toestanden, zoals voedselvoorschriften, blijft voor mij een blijk van onverdraagzaamheid. Laat dat het geval zijn voor u of voor mij, maar ik kan het wel plaatsen. Juist, mijn mensbeeld impliceert de mogelijkheid dat er mensen zijn die geloven in het bestaan van het groene spaghettimonster – ik speel hier leentjebuur bij studenten filosofie in Gent -, met eredienst en al. Aan de andere kant, als priesters, dominees, voorgangers in allerlei Amerikaanse gezindten mensen kort en klein houden, dan vind ik dat een schande, wetende dat nogal wat mensen daar wel nood aan hebben. Men zou dus in plaats van op alles te schieten wat met religie te maken heeft, kunnen proberen dat soort concrete voorstellingen en de voorgangers ervan aan te spreken. Men zal hen niet overtuigen, niet meteen, maar er is een humanisme mogelijk… dat niet zo hard op een boodschapper schiet die gelooft dat men mensen sowieso elke vorm van ongeloof moet ontzeggen. Ik denk aan Obama die in 2008 ook de atheïsten aansprak en opnam als medeburgers, evengoed als de born again christians.

Ik denk niet dat dit arrogant is. Ik denk evenmin dat dit paternalistisch is. Ik denk dat men de menselijke natuur geen geweld moet aandoen, want als men er engelen of machines van wil maken, dan loopt het wel eens mis. En ja, ik denk dan aan lieden als Anders Breivik of de jonge Jihadi’s die vanuit Antwerpen naar Syrië zijn getrokken. Misschien vallen ze op weg naar Damaskus van hun paard omdat ze begrijpen dat hun strijd nergens toe leidt. Niet van hun paard geschoten worden, wel te verstaan, tenzij dan door een ingeving.

Bart Haers