Economie tussen angst en ratio

Reflectie

Consensus tegen de euro

Het probleem van het stabiliteitspakt

Walther Rathenau was een van de Duitse
beleidsmakers die na 1918 probeerden te redden
wat er tedden viel. Als baas van  AEG, btrokken,
helaas jawel, bij de oorlogsinsdustrie, maar
ook voorstanders van de Mittbestimmung,
werknemers die belangen hebben in het eigen bedrijf,
was hij als tegenstander van het socialisme
toch behoorlijk geneigd de belangen én
risico's te delen. Helaas herinneren we
ons mensen als deze niet zo vaak. 

Politici als Frits Bolkestein houden nog maar eens een pleidooi tegen de Euro en streven naar een Neuro. Want die voortdurende crisissfeer rond Cyprus, Portugal, Slovenië en hopelijk niet in Spanje, zorgt niet voor stabiliteit. Echter, het stabiliteitspact was bedacht om de inflatie en de rentevoet onder controle te houden, zodat er geen hyperinflatie zou ontstaan. De sterke D-mark moest de Duitse bevolking behoeden van een nieuwe ramp, zoals in de vroege jaren 1920, toen kapitalen verzwonden en mensen hun spaargeld aan inflatie zagen smelten.

De oorzaken van die hyperinflatie zijn genoegzaam bekend, maar waren niet veroorzaakt door links dat toen aan de macht was, maar door de wijze waarop de geallieerden Duitsland een oorlogsschuld hadden opgelegd en probeerden de Duitse economie ook onder controle te houden. Het resultaat van de hoge oorlogsschuld was dat Duitsland tussen 1920 en 1924, de economie versmachtte. Het plan Dawes zorgde voor een beter betalingsplan, maar het kwaad was wel geschied, want de Duitse politiek werd er zwaar door belast. John Meynard Keynes heeft de oorlogschuld bestreden, maar wanneer blijkt niet zo duidelijk . Het minste wat men kan zeggen is dat Frankrijk in deze boter op het hoofd had. De verstandhouding na 1950 mag men dus niet zomaar als een logische consequentie van de geschiedenis zien. Robert Schuman en Jean Monet hadden gelijk, toen ze via economische vervlechting van de economie de verstandhouding wilden verbeteren.

Men kan de oorlog niet wegdenken uit dat proces, maar men kan evenmin, zoals men nu tallenkante hoort beweren zeggen dat we slecht af zijn met de euro, om de crisis te bezweren. Het probleem is dat men voortdurend gevaren ziet die er niet zijn. Zelf herinner ik me nog een inflatie van om en bij de 15 % in de jaren van de oliecrisis, na 1974 dus; een galloperende rentesneeuwbal en een opslorping van de werkeloosheid via het openbaar ambt en de nutsvoorzieningen: de spoorwegen hebben toen veel mensen aangetrokken die men vervolgens weer is gaan afdanken vanaf 1999

Nu is het wel zo dat de regeringen in de jaren 1970 – 1982 bijzonder labiel bleken en voortdurend met andere kwesties te maken hadden, zoals de staatshervorming. Toch is het nodig te begrijpen dat men steeds voorhield dat het unitaire België het beste die oplossingen kon bieden die nodig waren om de crisis op te lossen. Na 1982 kwam er een herstel van de economie en wat mij betreft viel na 1985 het einde van de crisis waar te nemen, al zal men pas in de jaren rond het Agustaschandaal in 1995 duidelijk worden dat de crisis voorbij was. Alleen, het journaal presenteren zonder over problemen te spreken is nu eenmaal een onmogelijke zaak. Intussen werd duidelijk, met onder meer de Eenheidsakte van de EG en het verdrag van Maastricht, waar de Muntunie definitief op de sporen gezet werd dat de natiestaat in Europa verre van soeverein was, zeker op het vlak van economisch en monetair beleid. Overigens had dit land in de jaren 1985 een bijna binding met de D-mark en vanaf 1988 kon men dat ook wel de kern van het financiële beleid noemen. Men heeft de indruk dat we die geschiedenis altijd moeten situeren rond de figuren van Helmut Kohl en François Mitterand. Hoe belangrijk hun rol in het besluitvormingsproces ook was, de rol van de Bundesbank en opiniemakers in de industrie en universiteiten was aanzienlijk. Het aanvankelijke enthousiasme bij de media werd na de invoering van euro als munt – de Franse droom om de schilden, de ecu, terug in te voeren, was een maat voor niets – smolt na 2008 weg, omdat men niet kon uitleggen dat een anti-inflatoir beleid kon helpen, maar de mantra van de vroegere Bundesbank niet kon loslaten. De muntnaam leek neutraal, maar nu merken we at de verweven met de EU, de Europese Unie groter is en dat het bewaken van de Euro veel inspanningen vergt.

Toch ben ik de mening toegedaan dat de vorm waarin men de muntunie heeft gegoten en de doelstellingen, het mission statement van de ECB ingepast heeft in een verleden oorlog, het voorkomen van hyperinflatie, maar evengoed het voorkomen van te veel politieke inmenging in het muntbeleid, te weinig ruimte liet voor nieuwe en andere uitdagingen. Volgens Adam Smith is de munt geen meetbaar instrument, dat wil zeggen, men kan geld scheppen en doen verdwijnen zonder dat de beheerders daar een echte greep op hebben. Toch acht hij een passende muntpolitiek van belang om de markt goed te laten werken. Nu weten we ook dat de omloopsnelheid van het geld zelf een vorm van geldcreatie vormt of het tegendeel, een vorm van onzichtbare destructie. Als nu de nationale banken, c.q. de ECB, de geldhoeveelheid op peil houden door kredieten aan banken te verlenen en geld bij te drukken, dan zou men gezien van de vertraging van de muntcirculatie kunnen besluiten tot een vermindering van de munthoeveelheid. De munthoeveelheid is vooral maatgevend voor de inflatie.

In die zin doet de ECB in wezen het omgekeerde van wat we vooraf afgesproken hadden in Maastricht, de munthoeveelheid goed regelen om een ongecontroleerde inflatie te voorkomen. In werkelijkheid hebben we bovendien niet de indruk dat de banken, de investerings- noch de depositobanken bereid blijken middelen ter beschikking te stellen van ondernemers om hun projecten te kunnen financieren. Hoe zou het intussen zitten met de autofinanciering van bedrijven?

Men kan met ons vaststellen dat de voorstelling van zaken die we hier geven enigszins verwarrend klinkt, maar als je naar politici en sommige commentatoren luistert, ontstaat het idee dat deze mensen meer weten van de toekomst dan men op grondig van grondig onderzoek aannemelijk kan maken. Het problematische namelijk is niet dat men econometrische modellen kan maken, belangrijker is dat men voorspellingen over een overzichtelijke periode inderdaad over die periode heen kan opvolgen.

Gesteld dat men een uitgangspositie heeft met een aantal variabelen zoals werkgelegenheid, handelsbalans, meerwaardecreatie, belastinginkomsten, vergrijzing en eventueel aantal suïcides per 10.000 inwoners. Dan zou men dus op grond van de binnenkomende informatie kunnen zien of die variabelen onafhankelijk van elkaar evoluerend – dat is dus de aanname – de door het beleid al dan niet vooropgestelde tendens volgen. We stopten er een niet economische variabele in, het aantal suïcides per 10.000, omdat die indicator misschien zou kunnen aangeven of een situatie in de beleving van mensen verbeterd of net verslechterd. Ik heb niet indruk dat die variabele in veel econometrisch onderzoek dat het brede publiek bereikt, aan de orde komt.

De economische groei die we berekenen is een voor de nieuwsvolger tot onbegrijpelijke term, omdat het aantal elementen dat de groei van de economie in absolute waarde nog altijd door inflatie teniet kan gedaan worden, maar ook door de demografische factor. Maar als de waarde van huizen daalt, niet gerealiseerd wordt, die waarde dus, dan krijgen we nog altijd geen beweging in de groei. Pas als verkopen doorgaan. Nu zijn de redenen van verkoop ook wel weer best interessant om te begrijpen of we nu eindelijk met groei of stagnatie te maken hebben.

Dezer dagen spreekt men gemakkelijk over de jaren 1930 en de om zich heen grijpende neiging bij politici – vooral van de rechterzijde – in dol of duf populisme te vervallen. Maar wie de jaren tussen 1929 en 1936 bekijkt merkt dat nagenoeg geen enkel land onmiddellijk een antwoord heeft gehad op de crisis die vanuit Wallstreet op Europa is afgekomen. De gevolgen waren dramatisch omdat de remedies uiteindelijk het stilvallen en inkrimpen van het economische bedrijf niet leek te belemmeren. De kwestie is dat de politici, aldus Gaston Eyskens in zijn memoires, tegen 1934 bemerkten dat burgers en buitenlui, bankiers en ondernemers maar ook economen geen zich hadden op wat er werkelijk gebeurde. Wat ze zagen was dat de groei niet aantrok en dat mensen in armoede vervielen omdat de bedrijven waar ze hadden gewerkt niet meer opnieuw konden starten, gewoon failliet waren. Het was duidelijk dat de regeringen in Europa, Japan en de VS maar moeizaam oplossingen vonden. In de VSA werkte Franklin Delano Roosevelt de New Deal uit, zonder dat dit een sluitend geheel genoemd kan worden. De criticasters bij de Republikeinen dezer dagen zouden een punt hebben als ze konden bewijzen dat Hoovers afzijdige houding iets had opgebracht. Maar de eindeloze besparingen losten niets op.

Gaston Eyskens had blijkbaar ook oren naar een contra-intuïtief recept teneinde de stagnatie om te buigen in een nieuwe dynamiek. Het grote probleem was dat rationele afwegingen de bankiers, ondernemers, regeringen en burgers met spaargeld en beleggingen uitermate voorzichtig maakten. Het Plan de Man, dat nu behalve in Gent en Brussel eindelijk zelden ter sprake komt in het licht van de pogingen de crisis op te lossen en zeker niet in de opiniepers dezer dagen, had net datzelfde substraat de rationele benadering om te buigen. Als er na 1934 een geleidelijke verbetering komt, dan zal die in Europa met de burgeroorlog in Spanje niet echt uit de band springen, al verbetert de situatie wel. In de VS merkt men dat de economische verbeterde, maar de echte doorbraak begint pas met de toenemende oorlogsinspanningen en helemaal als de VS de oorlog ingaan, na 8 december 1941.

Nu zitten we vooral met een politiek die verschillende dingen wil bereiken, zoals strijd tegen de armoede of het herstel van de groei en de beperking van de overheidsuitgaven. Hoe verhoudt zich dat tot de problemen? Het valt moeilijk vast te stellen, maar de indruk ontstaat wel dat de politici het voor het ogenblik, net zo min als andere partijen, besluitvormers, zoals de nationale banken het echt weten.  De ene wil de strijd winnen tegen de armoede door de middenklasse te raken, of liever, men wil de grote zwarte geldstromen indammen en aannemelijk maken dat men inkomen uit kapitaal meer moet belasten. Maar het rechtvaardigheidsprincipe lijkt hier niet altijd logisch. Het land is moe, schreef Tony Judt in 2010, net voor hij aan ALS overleed. Maar de ziektekiemen zien we wel, maar de remedies van het stabiliteitspakt moeten herzien worden.

De discussie in het Vlaamse parlement over de begrotingscontrole laat zien dat de verschillende oppositiepartijen net zomin als de regering eensluidende antwoorden heeft. De notie van economische wurging door overdreven besparingen begint ingang te vinden, maar austerity for prospority kan men niet beloven. De dynamiek komt immers voort uit individuele beslissingen van burgers, ondernemers, te investeren, te consumeren en het goede leven naar godsvrucht en vermogen aan te nemen. Maar men mag niet vergeten dat iedereen betrokken is bij het financieel kapitalisme, want via pensioensparen zijn we meer afhankelijk van de groei op de beurzen en niet meer zozeer van de economische groei in de reële economie. Een rare formulering maar het is dat wat sinds 2008 wel eens aan werd gedragen, maar zelden heeft men die formulering verder onderzocht. Toch, de politiek van president Hollande om de beleggingen van uitvoerende politici in het buitenland vanzelfsprekend publiek te maken, omdat die verdacht zijn, slaat nergens op. Ook moeten de Franse banken hun activiteiten in fiscale paradijzen opgeven. Een bureaucratisch monster, want als de banken al schermvennootschappen gebruiken, wie zal op het einde van de rit aangeven dat zo een bank een valse verklaring heeft afgelegd.

Men zal de economische strijd om meer groei niet winnen als men voortdurend oorlog voert tegen god en klein pierke en de vijand stuk voor stuk probeert aan te pakken. De strijd tegen de inflatie? Voor het ogenblik laag. De intrestvoeten? Behoorlijk laag. De verwachtingen op loonsverhoging? Nihil. Perspectieven op nieuwe investeringen? Nihil. Zijn er dan geen alternatieven? Jawel, maar dan moet de ECB kijken naar maatregelen die de kredietverlening doen toenemen. Maar ook, een hoogst oneconomische maatregel: de bevolking ervan overtuigen dat sparen kan maar dat uitgeven en investeren best goed is. Geen greed, geen zoeken naar rentes boven het redelijke, wel zorgen dat mensen inkomen hebben of beroepsactiviteit die hen in stelt goed te leven. De vertrouwensbreuk is niet door rechts of door links ingesteld, maar een voortdurend wijzen op risico’s, zelden op opportuniteiten, draagt ook niet bij tot een betere atmosfeer.

De ECB zal dus het vertrouwen moeten herstellen niet door de strijd tegen de inflatie en oplopende rentekosten te voeren, maar door heel fijnregelend de burgers en bedrijven ertoe aan te zetten het leven verder te zetten. Niet de enorme risico’s die tot de immobiliënbubbel hebben geleid in de VS, maar ook in Spanje, wel zorgen dat redelijke risico’s tegen redelijke intrestvoeten stimuleren, moet de opdracht zijn. Dat dit betekent dat de nieuwe regeling voor de banken om zich snel te verzekeren van een groter eigen vermogen, dat vooralsnog de groei verder blijft temperen, zal dus ook bekeken moeten worden.

Besluit: de economie aan de praat krijgen met de verkeerde recepten of een analyse die niet bijgesteld wordt, zal niet lukken. Maar ook is het zo dat de politici moeten durven zeggen dat ze niet zeker zijn van de oplossingen, omdat de situatie relatief onuitgegeven is. Zekerheid is aantrekkelijk, voor de politici om die aan te bieden, de burgers om het te geloven. Maar we moeten ons nu geen blaasjes wijsmaken, dat helpt niet meer. Dus, okay, wat zal men doen met de voorstellen van Paul de Grauwe of Hendricus Johannes Witteveen, van 1973 tot 1978 managing director van het IMF, schrijft in een boek over zijn leven met de Soefi-mystiek, over de monetaire politiek van de EU:  de al te strikte begrotingsdiscipline kan best wat losser en verder zorgen dat de omloopsnelheid van het geld weer gaat toenemen. Misschien ligt het antwoord minder in het beleid, dan bij u en mij, ons allen. Het gaat om een algemeen belang, toch? 

Bart Haers