Wat als de demon terugkeert

Recensie

Een moeilijke oefening:

De Terugkomer

Timur Vermes laat de F*hra

opnieuw redevoeringen houden

Timur Vermes. Er ist wieder da. Roman, Eichborn Verlag 2012.  396 pp. Prijs; 1950 € (in Duitslqnd 19,33 €)

Het boek bevat de mededeling dat het hele verhaal pure fictie is... en dat levende figuren dus vanzelf niet met de heer Adolf Hitler gesproken hebben.

Hoe voer je de grootste demon die Europa kende in de Twintigste eeuw in de XXIste eeuw opnieuw op, kan men dat overigens wel doen? En hoe moet men het doen? Want we weten intussen wel alles over de tijd die men het interbellum noemt, om pragmatische redenen.

Men kan dit boek een schok noemen, omdat de lezer best begrijpt, al lezende, dat de auteur niet over een nacht ijs is gegaan. Vergeten we niet dat in  1983 het weekblad Stern uitpakte met een stunt zonder weerga, de zogenaamde gevonden Dagboeken van Hitler. Er werden beelden getoond van de in leer gebonden schriften waarin Hitler zijn persoonlijke notities neer zou hebben gepend. Toen bleek dat het een vervalsing was, waarin enkele gerenommeerde wetenschappers betrokken waren, zakte het verhaal ineen. Maar het blijft wonderlijk dat men probeerde de mensen te doen geloven dat Hitler naast zijn bekende Tischgespräche ook nog eens een geheim dagboek bij zou hebben gehouden. De man was op een of andere manier alleen in staat te functioneren als zijn handelingen, dus ook uitspraken gezien werden. Maar anderzijds kan ik mij wel eens afvragen hoe geleerde professoren zich laten beetnemen aan een vervalsing? Het papier zou kloppen, las ik toen, het idioom ook, de gedachten nog meer.

Hitler is voor onze tijd meer dan een verpersoonlijking van het kwaad, hij is datgene dat niet terug mag komen. Historisch bewust als ik ben weet ik dat hij noch Goebels zullen terugkomen. De vrees dat een totalitaire greep op de samenleving altijd mogelijk is, kan ik evenwel moeilijk loslaten. Maar het gaat dan om de middelen die bestuurders ter beschikking staan om mensen te volgen en op de een of andere manier gevangen houden. Het komt mij voor dat Timur Vermes die gedachte nu net in zijn roman naar voor schuift.

Het gaat er dus om dat we de afgelopen decennia hebben gezien dat het model dat Hitler had aangereikt voor sommigen weer aantrekkelijk is geworden – maar de leiders mist, zoals de scène met een klein partijtje en haar leider laat zien. Maar vooral hebben de tegenstanders er veel aan gedaan hebben om de dreiging van een nieuw extreemrechts totalitarisme te banaliseren en de bijzonderheid ervan weg te wissen: alles wat niet links zou zijn, wat conservatief zou zijn tendeert al naar de gaskamers. Quod non.

Timur Vermes geeft ook aan dat er de laatste jaren een aantal romans verschenen zijn die het verhaal van Wereldoorlog II en het nazisme als decor hebben. Nir Baram, Goede mensen, maar evengoed Didier van Cauwelaert, La femme de nos vies,  hebben beide aangegeven hoe mensen in die omstandigheden hebben geleefd, niet als feitelijke geschiedenis, wel als een gedachte-experiment. Beide lukken erin op hun manier het leven op de rand van de vulkaan te beschrijven. Wie pleit voor waar gebeurde verhalen, is er dan wel aan voor de moeite natuurlijk. Het zijn romans die de wreedheid, het verlies aan humane waarden centraal stellen. Sasja in de SU, in Leningrad ten tijde van de grote zuiveringen vormt dan een mooie pendant. Toch hebben we ook het verhaal van Ruth Andreas-Friedrich, maar ook van de componist en dirigent Karl Amadeus Hartmann en we mogen toch ook de auteur van Linguae Tertii Imperii niet vergeten, Victor Klemperer. Zij allen wilden buiten de aanhang van de man uit Linz blijven.

De vraag die ik mij dan ook stel is op welke criteria we de auteur zullen aanspreken. Lezende doorheen het boek, merk ik dat de auteur Hitler echt laat opstaan uit de doden, dat wil zeggen, hij is wat een populaire topos is in de literatuurgeschiedenis en dan vooral de propagandaliteratuur, de Terugkomer, een grote leider die op enig moment de grondslagen legde voor een nieuwe beweging, zoals het socialisme. Dertig jaar later gaat men de verwezenlijkingen presenteren door een Edmond van Beveren of een Emile Moyson terug te laten keren, om te zien wat er gebeurd is. Het spreekt voor zich dat ook deze Terugkomers de hele tussentijd hebben gemist en bijgepraat moeten worden. Maar het is de bedoeling van dergelijke geschriften aan te tonen dat na het verscheiden, de beweging echt wel de juiste sporen is blijven volgen, want zo een Terugkomer heeft alleen maar het eigen referentiekader en daar loopt het vaak verkeerd. Want de nieuwe tijden die de grondlegger heeft mee voorbereid kan de veranderingen niet altijd inpassen in de eigen perspectieven en verwachtingen.

In het geval van “ER”, Hitler dus, kan dat op de zenuwen werken of juist op de lachspieren. Maar Hitler was, zoals wel meer mensen in zijn tijd, geporteerd door technologie, autobanen en zelfs, merkwaardig, atoomkracht. Merkwaardig om hij, zoals men weet, een grondige hekel had aan fysica en vooral theoretische natuurkunde, dus ook de discussies rond de ontwikkeling van de atoombom. Er is wieder da? Hij zal natuurlijk niet terugkomen, maar het kan zinvol zijn, zoals Vermes doet, zo een figuur op te voeren. Had hij dan niet beter, zoals Nir Baram of Van Cauwelaert figuren laten terugkeren die minder prominent waren of gewoon fictie projecteren op het verleden. Waarom heeft hij niet gekozen voor Kurt von Hammerstein-Equor of een van de mensen van de Witte Roos, de Rote Kapelle…? Hij koos voor de centrale figuur.

Steeds merkt de lezer dat de auteur Hitler geen woorden in de mond legt die niet ook refereren aan de werkelijkheid die we kennen. Zijn doordrammen over de Joden ligt voor de hand, maar in deze tijd weten we hoe de hele opzet van judeocide voor Duitsland een ramp is geweest, moreel, maar ook intellectueel en cultureel. Het kleinburgerlijke afgeven op wie meer heeft, verder staat, sterker is, komt in deze roman ook duidelijk aan de orde. Aan de ene kant zien we telkens de referenties aan Eva Braun, Jozef Goebbels, Martin Bormann, aan de andere kant is er de typologie van zijn nieuwe omgeving bij het productiehuis Flashlight. Curieus, hilarisch en dodelijk is hoe Hitler de strijd met het populaire blad Bild aanbindt. Bild immers staat er niet om bekend fijnzinnig om te springen met buitenlanders en zeker ook Griekenland krijgt het in 2011, toen Hitler wakker was geworden, hard te verduren. Hitler ziet dus dat Bild graag de kont draait. Hij drijft ook de spot met Axel Springer en ja, ook Die Welt hoort tot dat mediaconcern.

Men kan het wel raden dat mediamensen deze roman niet graag zagen komen, omdat het spel van alles of niets, maar ook het weigeren gevoelens van het publiek te ontzien, dan wel aan te spreken en te exploiteren hun ding is, tot de contradictie en paradox onmogelijk wordt. Tegelijk weten we dat de auteur zelf in de pers actief is. De recensent in Die Welt laat duidelijk merken dat hij van de kritiek op de media niet gediend is. Als Vermes al cynisme presenteert, dan komt dat op een andere manier uit de verf, want er komen mooie, naïeve mensen naar voor, zoals de krantenverkoper en zelfs de Turkse uitbater van het nieuwkuisbedrijf – een schitterend maar onuitroeibaar woord -, zoals we dat in Vlaanderen noemen, waar kleren gereinigd worden, gestreken en mooi, als nieuw terug bezorgd worden. De andere protagonisten en personae dramatis zijn meer typologieën van managers, mensen van deze tijd.

Had Vermes Hitler niet mogen opvoeren als de Ik-figuur? We denken veel te weten over de man, maar Vermes respecteert in deze zin het levensverhaal van de man die Duitsland naar de ondergang voerde, dat hij hem voorstelt als de man met een alles versmachtende ambitie. De verwijzingen naar de loopgraven in Vlaanderen, WO I, de voortdurende vergelijking met figuren als Bormann… Maar wat Vermes niet doet, heb ik de indruk en waarom ik het boek wel belangrijk acht, dat is dat hij de Führer niet in staat acht de moderniteit en verwezenlijkingen van het Wirtschaftswunder te waarderen. Hij houdt er over Helmut Schmidt, Schmidtchen, Helmut Kohl en ook Angela Merkel denkbeelden op na, die niet flatterend zijn. Maar leest men wel eens de Duitse pers, dan merkt men dat journalisten niet altijd hun taal verzorgen als het over deze lui gaat.

 Het gaat voor Vermes uiteraard wel over die man die zoveel ellende over Duitsland en Europa heeft uitgestort. Maar als ik het boek lees en overdenk, dan kan denk ik dat we de geschiedenis van de afgelopen veertig, zestig jaar nu net wel ernstig moeten nemen. Hitler zeurt maar door over de verloren territoria in het Westen en het Oosten en net daarom vindt hij er niet toe te begrijpen dat wat vanaf 1950 gerealiseerd is, te begrijpen. Maar zijn er niet ook in Vlaanderen een pak mensen, ook academici die het gigantische avontuur van de Europese eenmaking, de Europese constructie, kortom, de EU niet vatten? We kennen dat dus wel, mensen die de evolutie der dingen afwijzen, zonder het te onderzoeken. De aanhangers van Chavez blijken bijvoorbeeld niet bereid de kost, de persoonlijke kost van het regime Chavez in rekening te brengen. Men gelooft, niets of niemand kan hen van het geloof afbrengen. Het kan inderdaad lichtzinnig heten zomaar Hitler en Hugo Chavez op een hoop te gooien, want de omstandigheden, de mensen, de burgers zijn anders. Helemaal zonder grond is de associatie evenwel niet, want wie naar nieuwsuitzendingen met items uit Venezuela kijkt, merkt gewoon dat journalisten zelf ook nauwelijks afstand nemen ten aanzien van de verdiensten van Chavez. Omgekeerd heb ik niet veel aanzetten tot een ernstige verslaggeving gezien over de figuur van Apriles… Daar lijkt het mij bij Timur Vermes om te gaan. Niet om de dubbele bodems, want die hoeft hij in wezen zelfs niet. Beter, wie het boek leest en dubbele bodems ontdekt, moet zich afvragen of hij of zij wel leest wat er geschreven, gedrukt staat.

De grote grap is dat Vermes Hitler enthousiast laat reageren op Youtube, Internet en de moderne technologie. Zoals gezegd, al sinds tijden kan men zich gemakkelijk laten verleiden door nieuwe speeltjes, technieken. Zelfs de meest conservatieve instanties, zoals het Vaticaan, hebben al vroeg geweten dat ze van radio en televisie goed gebruik, nuttig gebruik konden maken. Was Hitler niet de pionier als het ging om het gebruiken van de radio? Churchill, Delano Roosevelt bleven overigens niet achter.  Ik noemde het een grap, Hilter’s enthousiasme over internet en Youtube, maar men kan verwijzen naar Vladimir Poetin, zelfs naar Assad in Syrië, al gebruiken die nu net die zaken zo te zien niet om mensen in te palmen.

Naar het zich laat aanzien vormt dat pogen in te palmen van mensen de drijfveer van het productiehuis waar Hitler terecht komt. Zij hebben een Turkse presentator die grappen maakt over Turken en Marokkanen en zo een ster wordt bij het publiek. Hitler laat zien dat hij beseft een binnendringer te zijn in het succes van die Ali en geeft er zich dan wel rekenschap van, hij geeft er geen moer om. Het succes van de onderneming, daar moet iedereen voor wijken. Van een managerscultuur gesproken.

Reflecties over de wijze waarop Hitler aan de macht kwam ontbreken niet, want hij vond het wat sterk dat hij kon verkozen worden en toen de macht hem in handen viel, was de democratie overbodig. Men kan op meerdere wijzen de democratie onderuit halen. Hitler hanteerde een vorm, maar het moet gezegd dat velen vandaag wel degelijk ook hun steentje bijdragen. Paternalisme en neerbuigendheid als mensen niet meelopen of zich conformeren, het blijft een moeilijk iets, die eigengereidheid positief te vatten. Hitler haalde de democratie van Weimar onderuit, maar het ontbrak politici, andere dan, aan moed het bestel te verdedigen. Misschien overinterpreteer ik, maar ik heb de indruk dat Timur Vermes net daarop doelt als hij de hele heisa rond de Terugkeer in kaart brengt.

Schrijnend werkt dan ook de ontknoping uit van zijn werkrelatie met mevrouw Krömeier, die zijn teksten uittikt en de internetpagina verzorgd. Een bezoek bij haar grootmoeder brengt haar aan het wankelen, want die grootmoeder verloor haar familie. De familie was Joods en zij heeft een foto bij. Pas geleidelijk dringt het tot hem door dat zij Joods is, wat haar naam had kunnen verraden. Maar de foto van haar grootmoeder met daarop haar overgrootvader laat hem twijfelen, maar anderzijds, de opdracht was alles bepalend. Dat dit meisje veruit het platst van alle spreekt, zoals bourgeois bohemiens  wel eens doen, maakt het verhaal des te verrassender. Maar het toont naar mijn inzicht ook aan dat de auteur wel degelijk de confrontatie van Hitler met zijn verleden juist op het persoonlijke vlak uittekent.

In dezelfde optiek komt die wondere ontmoeting niet ongelegen met een jongentje dat Reinhard zou heten. Dat hij bij deze en andere gelegenheden gevolgd wordt door de dame Bellini die zijn project wel zeer van nabij volgt, mag niet verrassen. Verleden en heden komen samen, want Reinhard Heidrich was een van die lui, vermoord in Praag, 1942, die het verst wilde gaan in alle grote projecten van de SS en Hitler had blijkbaar ook een zwak voor hem. Meer dan Himmler beantwoordde Heidrich immers aan het model van de Ariër en scrupules kende hij niet. En ja, Lidice werd uitgemoord, een ander dorp volkomen vernietigd.

De lezer staat dus wel eens op het verkeerde been, maar vooral blijft de vraag wat het thema van Timur Vermes is en of in die optiek de inzet van Adolf Hitler te verantwoorden valt. Een roman schrijven over deze tijd, waarin de eigenaardigheden van deze tijd aan bod komen, kan op vele manieren. Joris Note deed dat door de discussie over de betekenis van de Terreur, met Robespierre in de hoofdrol te verweven in een verhaal over de ontwikkeling van de moderne democratie: politici van deze tijd, die een concreet probleem, historische industriële vervuiling niet goed afhandelen.

Het thema kan men niet zo eenvoudig bepalen, want tja, De Terugkeer van mensen die al jaren weg zijn en hun levenswerk nog eens komen bekijken, dat zal men wel niet zo eenvoudig aannemelijk kunnen maken. Toch is dat een aspect van de roman die we zeer weten te waarderen. Maar wat is dan het levenswerk van A.H. geweest tenzij de vernietiging van zijn volk, van het Joodse volk, van steden en van een hele cultuur? Dat is ontegenzeggelijk zo, maar we zien wel dat na Wereldoorlog II niet onmiddellijk een algemeen vredesverdrag getekend is, dat is pas gelukt na de Wende, toen Rusland bevrijd werd van het communisme en Midden- en Oost-Europa opnieuw aansluiting vonden bij Europa. We weten dat bij de oorlog in Irak die aansluiting gebrouilleerd raakte, zelfs dat in Hongarije en andere landen oude demonen weer kunnen opduiken. Het zou evenwel van weinig zelfkennis als Europeaan getuigen als we blind zouden zijn voor de vormen waarin die demonen zich bij ons hebben aangediend, die we, zij het verre van evident, tot het nazisme en fascisme terug trachten te voeren. In Nederland had je Pim Fortuyn, later Geert Wilders, bij ons heb je een figuur als Karel Dillen gehad – maar die was tijdens de oorlog niet echt betrokken bij de bewegingen die men onder de noemer Nieuwe orde onderbrengt. Het waren evenwel mensen als Gerolf Annemans of Filip De Winter, een straatvechter, verbaal sterk, weinig genuanceerd, maar niet bij machte de solidariteit tussen de andere partijen te verbreken. Wel moet gezegd worden dat het VB er niet toe bereid was het democratische spel mee te spelen, want het cordon Sanitaire was lang een levensverzekering. In Frankrijk heeft Le Pen, vader en nu de dochter de oude breuklijnen in de samenleving, inclusief enkele nieuwe, zoals die breuklijn die het gevolg is van de frustratie waarop de Pied noirs, de mensen die uit Algerije vertrokken zijn na de onafhankelijkheid van het land. Breuklijnen tussen het conservatieve, maar vooral reactionaire Frankrijk van de Action Française en het Frankrijk van het Volksfront… Het levenswerk van Hitler, een wereldrijk, tot aan de Oeral en wellicht voorbij de Kaukasus is er niet gekomen, hij heeft mee Europa verzwakt, maar tegelijk kan men er niet omheen dat de politici en burgers sinds 30 april 1945 een heel andere wereld heeft geschapen. Hitler herkent er overigens verrassend veel van, kan dingen interpreteren die zo volkomen anders lijken, dan de wereld toen was.

Men kan de hoofdfiguur een kolderfiguur noemen die doet alsof hij Hitler is, maar de mensen geloven wel niet dat hij echt Hij is, maar het vermaak neemt al gauw een ernstiger wending. De mensen die hem een forum geven worden dan de risee van het verhaal. Zij denken hem onder controle te hebben en toch blijkt hij hen uitstekend in te schatten. Irrelevant is Sensenbrink niet, noch Sawatski, die het hotel voor hem organiseerde, maar allen gaan door in gedachte dat ze hoogstens virtueel iets doen, een Phantasy-reality scheppen. Zij spelen hun eigen spel maar geven hem een salonfähigkeit, die de vooruitzichten niet acceptabel maken. Het thema van de media als bestierders van het algemene belang, maar ook gerechtigd om in het persoonlijke leven in te dringen, past wonderwel bij het totalitaire concept dat Hitler voorop stelde.

Het komt er dus op aan, denk ik, te begrijpen dat Timur Vermes het heden, het Duitse, Europese heden onderzoekt en daarvoor maar ineens de meest afgewezen figuur sinds 1945 van stal haalt. Hij laat hem ontwaken en beleven hoe wij vandaag ons leven inrichten. De oorlog mag mislukt zijn, mensen hadden het nooit beter dan de afgelopen twintig, dertig jaar het geval was en toch is er bereidheid weer naar hem te kijken en te luisteren. Kijk je een televisieprogramma, dan is de applausmeester niet de onbelangrijkste persoon in het gebeuren. Maar toch, spontane steun voor Hitler? Het is even schrikken en net dat maakt het lezen van het boek een verfrissende ervaring: de man die nu nog refereert aan de Wolfsschanze, zijn studio laat uitrusten als de het hoofdkwartier in Polen van waaruit hij de oorlog in Rusland leiden wilde, met desastreuze gevolgen, inclusief de bekende aktetas van Claus von Stauffenberg, het is op een ongemakkelijke manier grappig. Het gesprek over de inzet van troepen in Afghanistan, over groene energie en autarkie, de auteur neemt ons in de maling, laat zien hoe ideologie en praxis elkaar wel eens doorkruisen.

Telkens weer werkt de auteur de belevenissen uit, hoofdstuk na hoofdstuk, brengt ons tot bij de Piratenpartij. Wat we voorgeschoteld krijgen is de wijze waarop we als samenleving wel degelijk de man niet vergeten zijn, maar niet kunnen geloven dat hij als zodanig terug zal komen. Logisch ook, want we weten dat hij dood was, daarover bestaat, ondanks alle mogelijke stadslegenden ten spijt  geen twijfel. Maar een figuur die ons kan verleiden, zelfs een dame van de Grünen, Renate Künast, tot gesprek, vooral een bedrijf dat hem, waarom ook niet een haar, kan meenemen in een dolle Walkurenrit. De roman is een profieltekening van onze samenleving, van ons gedrag in de publieke sfeer.

Heeft Timur Vermes dan een idee hoe we aan mogelijke rampen zouden kunnen ontkomen. Hij bespaart ons elke aanzet tot moraliseren. Hij laat ons ook niet toe te geloven dat de ene journalist, de ene bedrijfsleider op zich beter is dan de andere. Maar toch, de gedachteloosheid, de meegaandheid van de mediamensen komt ons vertrouwd én banaal voor. Dat soort banaliteit dat men aan de destructieve politiek van Hitler, van de NSDAP niet kan toekennen. Daar, denk ik, ligt de kern van het probleem dat het boek ons stelt: we zouden een man als Hitler, niet Hitler zelf, evenmin erkennen. Zijn venijn, van Vermes, doet velen pijn, ook politici, maar dat is finaal de opzet van het boek en dus kan men zeggen: opdracht volbracht. Recensenten die vinden dat het boek afgaat als de hond van Hitler, kunnen mij alvast niet overtuigen. Was het nodig Hitler op te voeren? Het effect en de spiegel die we voorgehouden krijgen zou minder schokkend zijn. Maar van Hitler zelf krijgt men na lezing alvast geen betere of welwillender idee en dat was de valstrik, die ik vreesde toen ik het boek las. De andere valkuil, de domme billenkletsers ontbreken evenzeer, tenzij functioneel. Wat eerst een tragedie was, presenteert de auteur nu als een komedie. Kan men werken met “Er war nicht alles slecht”? Over wat gaat het, onze eeuw? Of toch die twaalf jaar? Het is een titel van een song van een Berlijnse Punkband…

Bart Haers