De polder aangenaam levensoord

Tentoonstelling

De migrant die terugkeerde:

Marten Melsen

Kniebroeken en goudgele korenvelden

Kinderen in het œuvre van Marten Melsen

08.05.13 >> 23.08.13

Charliermuseum Kunstlaan 16 Brussel 1210 (http://www.charliermuseum.be/nl/contact.php)

Toen mevrouw Jacobs me vertelde dat ze een tentoonstelling wilde maken en maakte over het werk van Marten Melsen, was ik toch wel wat buiten spel, want ik wist in de verste verte niet wie de man was geweest. Een bezoek aan de vernissage zou wel soelaas brengen en dus trok ik dinsdag 7 mei naar Sint-Joost-ten-Node, waar ik mij nog maar eens wilde laten verrassen.

Ik denk dat het een boeiender ontmoeting wordt als men zich in deze ontvankelijke gemoedsgesteldheid kan nestelen en afwachten wat er gebeuren zal. En wie zal mij verwijten dat ik het werk niet ken? Marten Melsen behoort niet tot de canon, maar dat wil niet zeggen dat zijn oeuvre van belang gespeend hoeft te zijn. Al te vaak merk ik dat de canon leidt tot een afslijten van de belangstelling. Dus kan de ontdekking, met dank aan het Charliermuseum ons ertoe brengen de beelden te ontdekken die onze vriend – ja, nu zou ik hem zo willen noemen – op het doek heeft getoverd. Intussen kreeg ik de opmerking dat in zijn levensdagen Marten Melsen degelijk gewaardeerd werd, terwijl men zich toch afvroeg wat hij in de polder te schilderen had.

De familie Melsen kende in de jaren 1850 en volgende decennia een neiging tot migratie. Meestal ziet men de plattelandsvlucht in de negentiende eeuw in donkere, grauwe termen van armoede. Maar zoals ik in mijn familie merk dat boeren uit de polder hun jongere zonen lieten studeren of voordien een ambacht leerden waarmee ze naar de stad konden, als beenhouwer, maar ook dus in vrije beroepen, zo trok ook de vader van Marten Melsen uit de polders van Ossendrecht weg naar Brussel. Maar die was niet de eerste, want voor hem waren er Melsens naar Brussel gekomen om er goede zaken te doen. Marten Melsen behoort dus niet tot de vluchtelingen die op het land geen brood konden winnen, maar tot hen die met overleg naar de stad kwamen en er in zaken gingen. Blijkbaar behield vader Melsen en ook Marten de Nederlandse nationaliteit, zodat hij tijdens WO I niet opgeroepen werd voor het leger...

Of hij, geboren in 1870 te Brussel onmiddellijk naar de Academie mocht, bleek niet zo duidelijk, dat de familie niet zo gelukkig was met een beroep dat weinig uitzicht op goede inkomsten wel. Maar uiteindelijk blijkt dat Marten Melsen in Brussel in de sferen terecht komt, waar de kunst van Heden, toen de kunst van heden aan de orde was. Nu is de groep Kunst van Heden wel een Antwerpse groep geweest, in Brussel had je  onder Voorwaarts en Le Labeur. Soms ziet men verwijzingen naar Ensor, dan weer naar de oude meesters, Rubens, Frans Hals, een toetsje Jan Steen en ook wel Breugel. Lang lijkt hij geaarzeld te hebben het academische toch bij de hand te houden, maar toen hij het eenmaal los liet, bleek hij wel degelijk met zijn materiaal om te kunnen.

Daarvoor diende hij Brussel te verlaten terug te keren naar het voorouderlijke dorp, want zijn moeder was afkomstig uit Stabroek waar hij ging wonen in een huisje waar een zekere Mie Pot zijn hospita was. De schilderijen en schetsen maken haar tot een    uitgesproken en bijna angstaanjagend vrouwmens, maar op de foto zien we een oude vrouw, die er niet  zo uitgesproken uitzag. Maar de schilder heeft de vrijheid…

Wat opvalt dat is hij daar in Stabroek het licht als bondgenoot vindt en tegelijk het leven laat schitteren. De jongens in het veld? Ik denk zeer bewust terug aan onze eigen tijd, die van mij en de vrienden van de basisschool, als we door de velden gingen dwalen. Maar als je ziet hoe Melsen het slachten en branden van een varken schildert, waar een jongen staat te kijken, de handen in de zakken, oplettend, dan merk je dat dit niet het sociaal realisme is dat men soms van schilderkunst zegt te verwachten. Misschien werd zijn werk geen deel van de canon, want het ging er toch om Arm Vlaanderen te verbeelden, niet? Ik denk dat als je ook naar de letteren kijkt, zal men over De Witte van Zichem niet zo heel veel positiefs meer vertellen. Anders dan voor Louis Verheyden, de Witte dus, die op veertien jaar van school ging, kan men in de jongens die men ziet niet die vrees voor een vroege volwassenheid zien. Zij genieten volop en de weg naar het leven leggen ze spelenderwijs af, want die is lang.

Een huiskamer met mensen die schokken van het lachen, wat kan men er niet in herkennen, al zitten we vandaag niet meer stoelen en meer nog, we hebben geen behoefte meer om zelf de boeiende verhalen te vertellen, want ze worden ons kant en klaar gebracht. Het beeld dat Marten Melsen weet te brengen, kunnen we wel waarderen, want het anekdotische van verschillende doeken, zoals een feesttent of jongens die met een vogeltje in de hand staan, dan kan men zich afvragen of dit een kwaliteit dan wel een tekort zou zijn. Althans, het is mijn indruk dat we vaak zo krijgen als we naar kunst kijken. Ligt het aan een bepaalde idee van kunst, die nu net het anekdotische zou horen te overstijgen.

De voorstelling is een ding, maar de kwaliteit van het geheel, kleuren, schaduwen, compositie komen dan op de voorgrond en dan komt de proef op de som: waardering uitspreken komt eerst voort uit wat men ziet, maar vervolgens komen de beelden terug en weet je dat het wel bijzonder is. Zou ik dan zeggen, omdat de doeken hangen in een tentoonstelling in een museum, dat het daarom okay is? Die kans bestaat, maar toch, de waardering, de kans om de dansende beelden te zien en eraan terug te denken vormt dan ook een basis voor onze waardering. Natuurlijk is dit niet objectief, maar ik vraag me altijd weer af hoe men objectief over kunst zal spreken.

En dan komt natuurlijk die andere kwestie aan de orde: lezen we uit het werk van Marten Melsen iets van de wereld waarin hij leefde en wat kunnen we daarmee? Zou de vraag zijn of de schilder een objectief beeld geeft, dan is de vraag zonder grond. Maar het is toch wel mogelijk in het werk een werkelijkheid te herkennen en de verhouding van de schilder daartoe, die ons kan interesseren, waar we iets mee kunnen. De kunst om de kunst was hem, als ik de tentoonstelling bekijk, niet vreemd, maar het was een kunst die niet de abstractie zocht, maar evenmin naturalistisch een boodschap wilde afgeven. Ik weet niet of de term bestaat, maar bij Melsen kan de toeschouwer niet aan de indruk voorbij dat hij een welwillend realisme aan de dag legde. Zoals het mij Gustave van de Woestijne was opgevallen dat de karakterstudies van mensen in een oudemannenhuis als boeren werden gepresenteerd, niet door de schilder, want die schilderde ook mooie portretten van een boer en een boerin, zo kan men hier vaststellen dat Melsen het goede leven van de boeren op het doek vastlegde. Het beeld van Mie Pot zegt iets over haar krachtige optreden, een beetje angstaanjagend, maar het verwijst niet naar grauwe armoede.

Dat deze tentoonstelling in het Charliermuseum kan plaats hebben, waar een ietwat ongewoon beeld van Vlaanderen verschijnt, mag de bezoeker ook niet ontgaan. Hier ging een Brusselaar naar Vlaanderen, naar de polder bij Stabroek en schilderde niet zozeer een idyllische wereld, wel een aangenaam oord om te leven. Dat blijkt zelfs uit de verwijzingen – in de feestscènes – naar zowel de oude meesters, maar ook naar wat Michel de Ghelderode met woorden schilderde of misschien, valt me in, de verhalen van Charles de Coster die hij in  La Légende et les Aventures héroïques, joyeuses et glorieuses d'Ulenspiegel et de Lamme Goedzak au pays de Flandres et ailleurs (1867). Want De Coster beschrijft de avonturen in de zestiende eeuw, maar hij tekent daarbij ook het leven in deze, zijn tijd. En dat is denk ik wat Marten Melsen betracht, de oude meesters kennende een eigen beeld geven van de wereld in de polder bij Stabroek. De realiteit is dan grondstof, niet hetgeen hij objectief moet weergeven. Want hij ging nu net weg uit Brussel om het leven zelf te gaan vinden, een beetje als een kluizenaar. Hij huwde in 1909 met een nichtje van August de Boeck, de componist en heeft met tal van kunstenaars, musici en schrijvers, schilders een correspondentie gevoerd. 

En dan kan men alleen maar besluiten dat hij met zorg en toewijding werken wilde, om de kunst, maar ook om de wereld te tonen. Of hij voorvoelde dat de wereld die hij kende geleidelijk zou opgeslokt worden door de haven, speelt mee, maar misschien was hem net het veranderen onvermijdelijk en koos hij die wereld als thema. En wij hebben er dan ook van genoten en kunnen er nog wel met genoegen aan terugdenken.

Bart Haers