Een caldera, een meisje van den verre en het leven in de taal

Reflectie

De taal der dingen

Niet geringschatten, de taal

Abdij van Maria Laach, in het Zuiden van de Duitse Eifel.
Gesticht in 1093; maar het project kwam moeilijk van de grond.
Met de hulp van monniken uit Affligem kwam het monasterium tot bloei,
in 1810 werd het klooster opgeheven op last van Pruisen, maar in 1892
opniuew gesticht vanuit Beuron. Het abdij ligt in een caldera van een
vulkaan die goed 13.000 geleden is uitgebarsten. 

Afgelopen dagen mocht ik enkele mensen vergezellen voor een bezoek aan een regio die we niet zo heel goed kennen, gelegen tussen Aken en Keulen in het Noorden, Trier en Koblenz in het Zuiden, kortom, de Duitse Eifel.

In Aken kwam ik nog maar eens in de verleiding te gaan nadenken over wat Johann Huizinga en Frank Ankersmit onder de aandacht hebben weten te brengen, maar helaas niet van iedereen: de (sublieme) historische ervaring. Frank Ankersmit legt geduldig uit dat die ervaring nooit onmiddellijk kan zijn. Huizinga had precies bedacht, toen hij in Brugge, A.D. 1902, de tentoonstelling met werken van Jan van Eyck, Hans Memling en andere schilders die in de Nederlanden en vooral te Brugge en Gent actief waren geweest, de Vlaamse Primitieven had bezocht, hoe hij de wereld van die schilders en hun omgeving heel direct had ervaren, dus de mensen en beelden op de panelen. Frank Ankersmit dacht er verder over door en schreef er een belangwekkend essay over. Zelf kunnen we het niet nalaten erover na te denken en als men in Aken staat, in de kathedraal, met een achthoekig grondvlak, dat, zo weet de historicus dan weer, ook in Brugge was te zien. Eeuwen stond daar op de Burg de grafelijke kapel, de Sint-Donnaaskerk, gebouwd naar het model van deze voor Karel de Grote gebouwde paltskapel. Op last van de (Franse) overheid werd de kerk in 1796 afgebroken. Dan komen verschillende verhalen samen, of herinnert men er zich andere. Ik dacht of bedacht hoe Karel de Grote in Aken hof houdt, probeert een sedentair hof te vestigen en met zijn paladijnen een rollenspel speelt, als was hij niet enkel Carolus Princeps, maar ook een van de geleerden uit de dan al lang vergangen klassieke tijd… zou er iemand zich als Seneca hebben voorgesteld?

Het gebouw ziet er nog steeds patent uit en de mozaïeken zijn ook indrukwekkend. De taal van de iconografie lijkt Byzantijnser dan men in het Noordwesten van Duitsland zou verwachten.  Maar als we nog wat rond lopen in de omgeving van de Dom, zien we hoe oud en nieuw er zich onversneden vermengen, dat wil zeggen, men is niet te schroomvol de gaten die in tijden van oorlog en opstand geslagen zijn, met actuele vormen te vullen. Ook op andere plaatsen, zou ik de volgende dagen merken, was die ontspannen houding zeer aanwezig. Een oude kerk, maar met zeer moderne bijbouw in Heimbach, een modern winkelcentrum in Andernach aan de Rijn. Monumenten worden niet te omzichtig behandeld, maar de actuele vormen en technische mogelijkheden worden soms geïntegreerd…

Er was nog iets anders dat mij al gauw was opgevallen in dit deel van Duitsland, namelijk dat toerisme gericht op natuurschoon, niet voorbij kon aan de aanwezigheid van uitgebreide industriële zones. Een stadje als Euskirchen, stadje naar Duitse normen – met rondom verschillende KMO-zones en een paar grotere bedrijven, maar 10 km verder is er het land, zijn er bossen.

Men zegt dat Duitsland de uitbuiting van arbeidskrachten opnieuw heeft ingevoerd, maar er is duidelijk ruimte om bijvoorbeeld voor de toeristen interessante mogelijkheden aan te bieden tegen overzichtelijke kostprijs… en de mensen waren vriendelijke voor de toeristen. Het valt me op, hoe vreemd toerisme vandaag wel niet is, bijvoorbeeld als we kijken naar de reizen die Huizinga en diens tijdgenoten, waaronder Louis Couperus, ondernamen. Ook Cyriel Buysse en Maeterlinck hebben dan hun plaats, maar ik ken maar weinig mensen die voor 1914 over reizen naar Duitsland schreven. Ongetwijfeld waren ze er, maar de geschiedenis heeft het tot een kiese zaak gemaakt, daarover te schrijven. Henri Pirenne was verrast dat sinds zijn eigen bezoek en studietijd in Berlijn, zo rond 1881, de geesten danig opgehitst waren geraakt, ook aan de universiteiten, toen zijn zonen er rond 1910 heen gingen. En tegelijk schrijft Aloïs Prinz in zijn biografie over Hannah Arendt dat de studenten in Marburg en zeker Heidelberg rond 1927 wel heel wat minder politiek waren. Er ligt dan ook een oorlog en een grote inflatie tussen. Maar wel heb ik vernomen, jaren her, over het feit dat velen in Vlaanderen en Nederland in de gymnasiumtijd meer met Duits vertrouwd waren dan met het Engels. Uiteindelijk is meertaligheid natuurlijk altijd een vorm van rijkdom, omdat men meerdere vormen heeft om iets te zeggen.

We weten het wel, voor velen is de taal een gevangenis, waar men niet uit kan, maar wie de taal beheerst, kan de gevangenismuren, zoals Jacques Derrida het zag, best zien wijken. Het komt wel eens voor dat je op een terras zit met een glas Riessling en je hoort een jonge dame in d’r mobieltje hengelen naar een kusje of naar een lief woord, maar dan klinkt dat merkwaardig genoeg vaak hetzelfde, ongeacht de taal… tenzij zij en de persoon met wie ze communiceert echt met de taal iets willen zeggen, als de taal een instrument is, een Stradivarius misschien of een uitstekende Bechstein. Merkwaardig - mag ik in herhaling vervallen? – is ook hoe plaatsen zich als toeristisch oord willen presenteren. Ook daar zie je dat spreker en toehoorder het erover eens zijn wat goed toerisme is en hoe belangrijk de dingen zijn die men wil aanprijzen. Zelf vind ik dat de mooie plaatsen zichzelf moeten aanprijzen, dat de locals er hun voordeel mee mogen doen, maar het niet hoeven te exploiteren. De abdij Maria-Laach, niet zo ver van Mendig, van Andernach en Koblenz, ligt in de kom van een oude krater die zich voor het grootste deel gevuld heeft met water. Al sinds de veertiende eeuw is men erin geslaagd het nogal wispelturige waterpeil onder controle te krijgen door een beheerste afwatering mogelijk te maken. Toen ik er overheen voer, op een waterfiets, merkte ik opeens nog een verhaal op, over een man die op een rots in een meer was achtergelaten, om er boete te doen en er na 17 jaar terug gevonden te worden door de visser die hem er had heen gebracht. De Uitverkorene van Thomas Mann, die onderzocht hoe uit chaos en foute boel toch iets goeds kan voortkomen. Toch zag ik geen rotseiland in het kratermeer, maar wel was de abdij en de omgeving zeer weinig op toeristen ingesteld, net voldoende om de abdij te laten overleven, zag ik geen vissers maar ongetwijfeld kon men er wel goede visgronden vinden. En onderwijl was er de schier antediluviaanse werkelijkheid, want men kan op verschillende borden lezen hoe rond 13.000 BP (Before Present) deze Calderon gevormd werd, na een uitbarsting die qua kracht en verplaatst volume tot de grotere uitbarstingen behoort en overal in Europa sporen heeft nagelaten, zodat het als dateringselement dient bij archeologische vondsten. Er zijn verder geen getuigen meer, maar toch, varend op het meer bedenkt men wel eens hoezeer filmbeelden tekort zouden schieten. Overigens, andere vraag, leefden er toen mensen in de omgeving, aan het einde van de IJstijd – naar onze door dateringsijver verziekte verbeelding en normen – waarbij een IJskap ook op de loop van de Rijn zijn uitwerking had, waarbij we dus ook nog eens te maken met de geologie van Europa, die veel verder in de tijd én de ruimte invloed heeft. Wie maalt er nu om al die dingen als je op weg bent?  

De gedachte dat toerisme schadelijk kan zijn, kan men dezer dagen wel eens vaker lezen in magazines, die zich kritisch willen opstellen voor de lezers. Er zijn plaatsen die zo toeristisch werden, dat een weldenkend mens die eerder vluchten zal, want de aanleg van wegen, het aanbod aan vertier heeft de groene weide in een dorre woestijn veranderd. We zijn niet tegen toerisme, maar toeristen houden niet altijd van de plaats waar ze komen. Een goed terras, een levendig gedoe van markt- en andere locals en het kan voor de bezoeker niet meer stuk. Men kan toch niet willen dat de loutere aanwezigheid in een dorp in Duitsland, Frankrijk of Zwitserland, Italië of aan de Dalmatische kust voor de landslui het einde van hun eigen bestaan zou betekenen. Natuurlijk, we weten wel dat het toerisme lange tijd zeer elitair was, maar het werd een industrie, waardoor het bezoeken van menig oord inderdaad nog hoogstens een toename betekent van het BBP. En hoe zien we de interactie dan?

Ik weet het, soms is men wat rancuneus tegen bezoekers uit exotische landstreken, Vlaanderen om maar iets te noemen, maar soms kan het gesprek ook ergens over gaan. Zonder duidelijke aanleiding, zonder plichtplegingen en ineens met de deur in huis vallend  kwam het voor dat ik in gesprek raakte over de verhoudingen tussen landbouw, industrie en toerisme in de Eifel. Het gebruik van de ruimte is iets wat altijd en overal weer kan fascineren, ook is het nog zo erbarmelijk uitgewerkt dat de spoorweg, de autoweg vlak langs het strand liggen, zoals in Taormina op Sicilië, maar ook aan de Rijn was het moeilijk de soms smalle valleien anders aan te wenden. Aan de andere kant, net in de Eifel vinden we veel meer ruimte dan we gedacht hadden of kenden van eerdere bezoeken. Grote partijen graan, maar ook lange wegen die zich door het glooiende landschap slingeren. Het mag dan wel niet Thuringen zijn, maar zoals ook in Hessen opvallend is: treffend is de aanwezigheid van stedelijke centra en landelijke gebieden, bosrijke valleien en prachtige routes, waar je af en toe vergeet hoe dicht men bij steden als Keulen of Luik wel niet is.  (Toen we op de terugweg nog even Maastricht stopten, zag ik dat er op het verschil in taal na, ook wel enkele gelijkenissen waren. Maar de toeristische exploitatie van de markt was werkelijk ontgoochelend. Of zou het eraan liggen dat ik niet van grote massa’s hou? Maar overigens, in Maastricht heb je ook oud en nieuw op een ongedwongen, maar evidente wijze bij elkaar gebracht: de markt en het forum Mosae, met een elegante Maasbrug als sluitstuk.)

Nu goed, we moeten toegeven dat men die indruk in de Vogezen of de buurt van Rhônevallei ook wel heeft, maar dan is dat wellicht omdat het verschil in taal, ondanks het verschillend chauvinisme, de vorm waarin de samenleving in lengte van eeuwen vorm gekregen heeft gelijklopender is dan we denken. Dan wordt de Eifel, dan worden de Vogezen of het Massif Central wel degelijk parken in het dicht bevolkte Europa, maar toch, dat geldt met meer recht voor de Eifel, dan voor grote delen van Frankrijk: de mens en de natuur hebben elkaar beter gevonden en de natuur heeft nog een eigen plaats in het geheel.

Toerisme kan een streek vernietigen, zoals een historicus, een archeoloog de eigen bronnen kan vernietigen als men niet oplet. Men moet dus niet teveel aan de neus van de bezoeker willen hangen, men kan hem of haar beter wat in het ongewisse laten. Het is geen zaak van duidelijke distincties, wel van afwegingen en de toerist bijbrengen dat zij of hij ook best wat duurzaamheid betracht. Tenzij die toerist er zich bewust van kan zijn dat hij of zij ergens te gast is, niet de meester van het huis.

Op een avond na den eten zat ik buiten op het terras nog wat te roken en een dame trof mij daar, wat soezend, terwijl ik probeerde achter een idee te komen die mij die dag had bezochte. Op het eerste zicht had het niets met het voorgaande te maken, dat is dan ook de charme van wegsoezen na een maaltijd dat elke gedachte zich een weg kan banen. De dame bleek uit het zuiden van de Oost-Vlaanderen te komen en was zich – op andere gronden dan die welke mij bewogen – aan het afvragen hoe men zich  in deze wereld vandaag kon gedragen en toen ze een boekje zag liggen over waarheid spreken, waarin Rob Devos over Foucault schrijft, die over het waarheidspreken bij de ouden had gedoceerd, vond ze een goede invalshoek. Voor we er erg in hadden was de rust om ons heen weergekeerd en hadden we zelfs een blokje door de stad gewandeld. Moet men altijd de waarheid spreken? Foucault meent dat ook Socrates dat in zaken van politieke orde niet altijd aangewezen acht, maar dat in het persoonlijke leven mensen best zorg aan zichzelf konden besteden, waarbij het maar de vraag kan zijn, bedachten we, of we met die waarheid dan alleen oog zouden hebben voor het relatieve, het foute of de dingen die ons ergeren? Wat is, vroeg ze me, de waarheid over mezelf? Daar kon ik geen antwoord op geven, maar ik zegde haar dat hare illusies minsten even belangrijk konden blijken als haar vermoeden dat ze er een zootje van maakte, van haar leven. Ik bedacht ook nog dat men vandaag waarheid zo duidelijk denkt te kunnen vaststellen, net als het de waarheid over onszelf betreft en misschien, helaas, over anderen.

De taal, zo zegde ze, liet haar niet toe dat alles te vatten, maar toen vertelde ik haar van een desillusie, namelijk de verfilming van Pallieter. Het bestaan ervan is een verdienste, maar met het boek heeft de film weinig uitstaans. Net omdat Timmermans op zoek ging naar de mogelijkheden van zijn taal om mensen aan het woord te laten die levensvreugde niet afwezen. Men zegt, vertelde ze, dat Pallieter het gevolg zou zijn geweest van een depressie, maar ik legde ter overweging voor dat de roman geschreven werd in 1916, toen de oorlog woedde en de uitkomst onzeker was. Maar een ding, vind ik nog steeds, brengt de auteur, Felix Timmermans in een moderner vaarwater dan men hem wel gunnen wil, namelijk dat van de kritiek op de moderniteit. Overigens, legde ze zelf de vinger op de wonde, was Pallieter niet zo strak in de leer, eraan toevoegende dat Timmermans gold en geldt als katholiek auteur – als hij zijn nichtje gaat zoeken bij het ven – en als hij niet blijkt te werken of te hoeven werken. Maar pas dan, op dat ogenblik begreep ze mijn desillusie: Timmermans schrijft over een mens met een levendige geest en over mensen die hun mond wel menen te kunnen roeren, maar in de film blijkt het vermogen te spreken, vloeiend en klaar haast onbestaande. Pallieter zoekt inderdaad wat hij van zijn leven zal maken, nadat hij uit de rouw en de depressie is gekomen, maar betekent dat dan de zinnen er als gekapt stro uit moeten komen? Of zou de Vlaming alleen zo hortend en blaffend spreken? Zij vond mijn opmerking pertinent. De vlucht met het vliegtuig en de toekomst van industrie en vervuiling was, als men kijkt naar de omgeving van Lier vandaag, vooral langs de autoweg, nog de beste vondst. Vandaag merkt eenieder hoe het daar alles volgebouwd werd en men vergat na te denken over een betere verdeling van de ruimte. Dan had Pallieter gelijk met zijn boot te vertrekken, met zijn vrouw en kind en een beetje, tja, Houtekiet volgend, de geordende samenleving wil verlaten.

Er was aan het einde van de avond nog een hartelijk gesprek over het spel in het verhaal van Timmermans, waardoor ik geneigd ben de auteur in de traditie van de Duitse Romantiek te zien: Pallieter speelt, na zijn genezing een spel, waar hij geen dupe meer van is, omdat hij zich in zijn spel ten volle weet waar te maken. Schiller kijkt inderdaad mee over mijn schouder, maar een postuurtje naar zijn gelijkenis heb ik niet. Zij vond mijn gedachte – de verdienste schreef ik graag aan Safranski toe zonder me te distantiëren – best wel interessant, omdat ze die gedachte niet echt kende of erover gehoord had. Zet mij niet op een van mijn stokpaardjes – er is er een hele stoeterij van – of het gesprek neemt geen einde, maar toch lukte het me in enkele zinnen en gedachten haar de achtergrond mee te geven.

De volgende dag, toen ik met mijn mensen op stap zou gaan naar Heimbach, merkte ik dat zij alleen zat te ontbijten en ik overtuigde het gezelschap haar niet alleen te laten. Na even overreden kwam ze mee en reden we de stad uit, richting Heimbach, ons er wel van bewust zijnde dat we goed naar nummers en bestemmingen moeten kijken, willen we geen eindeloze reeks lussen afleggen door het landschap. Het viel allemaal mee, we kwamen er tijdig aan en op het water kon ik er nog eens over nadenken, pratend dus.

Onze omgang met onze taal, maar ook met andere talen is vaak te utilitaristisch en het loutere taalspel vinden we tijdverlies. Maar vaak is ons spreken ook te veel op het verstrekken van informatie, niet op het onderzoeken van de dingen gericht. En ja, de taal kan een gevangenis zijn. Net daar, in Heimbach zag ik een slot, waarvan ik vernam dat het begin vorige eeuw bijna helemaal in puin lag, zo weder was opgebouwd, met zeer moderne technieken en vormen dat het er alvast van buitenaf eerder aantrekkelijk uitzag en lichte binnenruimten liet veronderstellen. De taal waarmee een nieuw monument werd opgebouwd, waardoor het bewaard kon blijven, liet zien dat die taal van steen en hout niet echt een beperking hoeft te zijn. Het is iets wat me altijd weer verrast, als mensen over monumenten spreken, dat het alleen van gewicht is als het helemaal authentiek is. Ook moet het oudste voorbeeld, het laatste voorbeeld, het grootste of het hoogste zijn, en bij voorkeur – zelfs indien niet mogelijk – dat alles tegelijk. De betekenis van een monument wordt gevat in haar uniciteit, maar niet in de samenhang met de omgeving, waaraan het betekenis kan ontlenen. Ook hier wordt de mens ten volle mens als hij/zij weet te spelen.

Waterfietsend kwam het gesprek weer op gang. We mogen dus veronderstellen, stelde ze, dat er met ons denken en spreken iets schort. Zelf denk ik dat het te maken heeft met een onzinnige aandacht voor het objectieve, terwijl in het concrete leven de relatie tussen het ik en de dingen, het wij en de dingen van groter belangrijk kan blijken. Sinds mijn vroege jeugd erger ik mij aan soms obstinate uitingen van provincialisme. Aan de andere kant, wie zal aan onze taal, het Nederlands aandacht besteden, dan wij? Wie zal ertoe bijdragen dat de kritiek, dat de taal lomp of saai zou klinken, saai om lezen zou zijn, niet geheel terecht is, tenzij wij? Natuurlijk, mochten wij ons niet beperken tot een bekaaid taalgebruik, dan zou het verwijt terecht zijn, maar luisterend naar die dame, luisterend naar sommige radiostemmen kan ik wel de schoonheid ervan vatten.

De kwestie kan men alleen maar aanpakken door zelf aandachtig met die eigen taal, maar ook met andere talen om te gaan. Luisteren naar Horatius, naar Alexander Pope of Schiller, over het meisje uit den vreemde bijvoorbeeld, ontdekt men hoe de taal zich leent voor wel heel fraaie beelden. Maar als men van de taal verwacht dat die altijd weer voorspelbaar klinkt of als men vindt dat men het niet voorstelbare niet mag in taal vatten, ontstaat er een stadhuistaal, of een vastgeroest taalregister, waar men niet uit kan. Toen lieten we de woordenstroom vertragen. Kijkend over de Rursee bij Heimbach, merkte ik dat die dame naar mij luisterde en niet alles leek te horen. Maar of ik wilde doorspreken, ze wilde een vriendelijke stem horen, nadat ze tijden lang in het kantoorharnas had geleefd. Waarheid hoefde ik haar niet teveel toe te dienen, of liever, niet de dagdagelijkse, beheersbare en controleerbare waarheden.

Bart Haers

In het boekje over Hannah Arendt vond ik dit gedicht, maar ik breng hier een vertaling uit 1839 – te vinden op DBNL:

Meisje uit een vreemde streek

Bij arme herders in de dalen

Verscheen met ieder jeugdig paar

Als de eerste leeuwerik rond gaat dwalen

Een meisje schoon en wonderbaar

Zij was niet in het dal geboren

Men wist ook niet van waar zij kwam

Maar spoedig was haar spoor verloren

Zoodra weer ’t meisje afscheid nam

Haar aanzijn deed de borst ontgloeijen

Daar ze om zich hemel-wellust spreidt

Haar aanblik wist het hart te boeijen

Maar duldde geen vertrouwelijkheid

Zij voerde bloemen aan en vruchten

Gekweekt in ander zonnevuur

Op and’ren grond en and’re luchten

In gelukkiger natuur

Zij bood aan ieder van haar gaven

Deez’ vruchten, genen bloemen aan,

De jeugd, de grijsheid aan de graven

Geen moest vergeten huiswaarts gaan

Die kwam, mocht vrij zich welkom noemen

Doch naakten twee Gelieven haar,

Dan reikte zij de schoonste bloemen

De beste gaven aan het paar.

Schiller