Moeten burgers hun overheid vrezen?
Kritiek
De wet kennen en accepteren
De
burger als rechtsonderhorige
Gesprekken over de gang van
het leven dezer dagen gaan vaak over het feit dat men de wetten, inzake
verkeersveiligheid en andere zaken moet naleven. Maar tegelijk is duidelijk dat
op die manier vaak de opportuniteit en werkzaamheid van wetten en regels niet
aan de orde kan komen. Het probleem van ongewenste neveneffecten blijkt dan zo
mogelijk nog minder onderzocht. Of nog, de burger moet de wet die in het
parlement gestemd werd aanvaarden en naleven. Einde verhaal? Het zou kunnen dat
we daar toch iets genuanceerder mee om kunnen springen.
Burgerschap
In het stuk over de discussie
rond privacy hebben we een lans gebroken voor een zekere mate van subversie,
omdat de regelgeving voor ons, voor u en mij wel niet altijd op dezelfde manier
dienstig kan zijn, maar soms fnuikend. Maar het blijft verre van ons het proces
van regelgeving en wetgeving zomaar terzijde te schuiven.
Het punt is dat burgers, zeker
in een hooggeschoolde samenleving als de onze best wel kunnen inschatten wat de
ruimte van handelen en oordelen is die de wet ons laat. Alleen loopt het vaak
bij de handhaving mis, omdat de technologie waarover de overheid beschikt
weliswaar hoogstandjes mogen heten, maar de burger in zijn of haar burgerschap
kunnen aantasten. Daar kan men echter soms wel, soms niet over discussiëren.
Gaat het over veiligheid, dan lijkt de consensus overweldigend die maatregelen
te accepteren. Gaat het over het afnemen van DNA van steeds meer mensen in de
hoop zo sneller daders van misdaden te vinden, dan is de unanimiteit al minder
groot. Al blijft wel staande dat veel mensen elke misdaad gestraft willen zien.
Nu, in deze benadering blijkt
het probleem wel te zijn dat de burger zich passief zou opstellen tegenover de
regelgever. Nu geldt dit voor u en mij, maar er zijn wel degelijk mensen,
verenigd in belangengroepen die proberen de wetgever ervan te overtuigen de
wetgeving in deze of gene zin te veranderen. Het gaat overigens niet enkel over
wetten in de sfeer van misdaadbestrijding, maar het gaat over vele andere
domeinen. Het gesprek tussen burgers en wetgever blijkt vandaag moeilijker, in
de mate dat politici graag luisteren naar gezaghebbende stemmen. Net de
gebeurtenissen in Frankrijk dezer dagen, maar ook in ons land, maken duidelijk
dat er meer aan de hand is. Want die experten maken niet altijd ruimte voor
tegenargumenten.
Elke burger kan en mag zijn of
haar verzet laten kennen ten aanzien van wetgeving, maar men zal merken dat het
vooral organisaties zijn, die het spel in de vingers hebben. De tabakslobby?
Juist, ook en verder zijn er die pleiten voor osteopathie, voor bijna elk
domein waar mensen mee in aanraking komen, zal men belangenbehartigers zien die
de zaken professioneel en soms voortvarend zien opnemen. Als individuele burger
staat men tegenover dat geweld machteloos. De rol van een zwaargewicht uit de
Franstalige liberale familie bij het tot stand komen van de nieuwe Europese regelgeving
rond privacy, waarbij een medewerker domweg dacht dat hij de gedachten van zijn
patron goed las, als hij maar de belangen van de industrie zou dienen, maakt
duidelijk dat die wetgever zelf wel eens gedachteloos uit de hoek kan komen.
Feit is dat wetgever, de Europese wetgever een kans heeft laten liggen om de
bescherming van de persoonlijke levenssfeer te versterken, zodat bedrijven,
maar ook (subalterne) overheden meer mogelijkheden zien om met persoonsgegevens
aan de slag te gaan.
Maar waar het niet genoeg over
gaat in de discussies over de wetgeving is de vraag hoe die in het persoonlijke
leven kunnen ingrijpen en mensen op een totaal onverwachte wijze in een
machteloze positie brengen. We hebben het hier niet over aanhouding op heterdaad,
want daar heeft men zelf natuurlijk iets mispeuterd en doorgaans is dat dan ook
ernstig. Het probleem ligt bij de stapeling van maatregelen ten aanzien van
mensen die net daardoor anders, ongewenst kan uitpakken, ook voor de regelgever
dan verhoopt: een ecotaks voor transportbedrijven, blijkt voor hen de strop om
de nek, maar ook boeren worden erdoor getroffen. Die stapeling kan mensen in
een zeer moeilijke en onleefbare situatie brengen. Het kan toch de bedoeling
niet zijn dat wetgeving mensen zo in het nauw brengt.
Mogelijkheden scheppen
De vraag die zich stelt, aldus
onder anderen Martha Nussbaum is hoe we mensen in miserabele
levensomstandigheden een beter leven kunnen geven en haar antwoord is er een
van capabilities verhogen, misschien ook kan men het empowerment noemen. Het
versterken van de mogelijkheden. Deze aanpak is bij uitstek pragmatisch en
werkt toegepast vaak wel in kleinschalige initiatieven.
Maar bij nader beschouwen
blijkt dat mogelijkheden scheppen niet enkel van belang is voor mensen in een
miserabele situatie, maar voor iedereen van belang is, zelfs levenslang. Het
beleid van de Nederlandse regering om steeds minder voorzieningen open te houden
voor mensen met dementie heeft voor de betrokken mantelzorgers grote gevolgen,
want zij moeten zich dubbelplooien om de noden van een zieke partner, vader,
moeder… te lenigen en dus komt hun eigen leven onder druk. Bij ons zien we dat
lokale overheden er alles voor hebben overlast te voorkomen. Vertel mij wat
overlast is en ik laat u zien wat voor een zuurpruim of droogstoppel u bent.
Intussen blijft men het aanbieden van zinvolle activiteiten voor jongeren
beperken, omdat de lokale financiële situatie dat vergt. Voor beide
benaderingen is geld nodig, maar ik weet dat trainers in sportverenigingen, van
voetbal tot synchroon zwemmen dat vaak vrijwillig doen, op het niveau van de
initiatie en de recreatie. Het wordt dan ook iets anders als men talenten tot
topprestaties wil voorbereiden, want daar is professionalisme wel van node. Ook
in de kunsten is het nuttig dat jongeren kansen krijgen iets onder de knie te
krijgen en een passie te ontwikkelen.
Maar er is natuurlijk ook het
recht op verveling, enfin, mensen willen wel eens bewust doelloos gaan
wandelen, al lijkt dat vandaag uit den boze, want zelfs onze ontspanning en
vrije tijd moeten renderen. Jongeren kunnen in de stad vaak geen kant op en
vinden voor hun balorigheid niet altijd de geschikte wijzen om die eens uit te
leven. bezorgt graffiti spuiten ten allen tijde overlast? Of is er nergens
ruimte voor jongeren om eens loos te gaan? Kinderen kan men leren dat ze niet altijd
hoeven te joelen, maar men kan toch niet verwachten dat ze dat begrijpen als
een autoriteit in onze samenleving, de televisie graag joelende kinderen toont
en mensen die loos gaan in het Sportpaleis, dat kinderen dat voorbeeld niet
zullen overnemen.
Maar als het om mogelijkheden
scheppen gaat, gaan we voor onderwijs en vandaag lijken niet alle jongeren
ervan overtuigd zijn dat ze er iets aan hebben elke dag op school te zitten.
Ouders, schoolbestuurders en experten menen dat men die kinderen niet mag
frustreren, laat staan traumatiseren, maar de kans is groot dat men hen dan
ineens kansen ontneemt. Ouders die met hun kinderen mee de vorderingen op
school volgen en hen weten te loven als het goed is, stimuleren als het beter
kan, vinden we niet in de beeldvorming. De ouders blijken vaker wel dan niet de
oorzaak van het probleemgedrag van jongeren, terwijl, wie in de publieke ruimte
komt, inderdaad wel eens nare ervaringen kan hebben, maar wie eerlijk is weet
dat de aangename ervaringen, of liever het afwezig blijven van overlast veruit
doorweegt. Omdat ouders wel degelijk proberen zoons en dochters wat beleefdheid
bij te brengen en omdat jongeren zelf elkaar ook wel temperen. Het geval wil
evenwel dat we graag jongeren als de oorzaak van problemen zien. Blind zijn
voor problematische situaties kan niet, maar blind blijven voor de wijze waarop
jongeren het goed doen, aangenaam zijn in de omgang, kan evenmin. En dan kan
men zo jongen die de school een lastige en overbodige bezigheid vindt, wel
overtuigen er eens anders tegenaan te kijken. Helaas geldt nu het nutsprincipe:
ik studeer om er later een goede boterham en flink wat beleg aan te verdienen.
Dat onderschat ik niet, maar het blijkt wel de belangrijkste stimulans, terwijl
jongeren wel eens tot de vaststelling kunnen komen dat de kennis die ze
meekrijgen nergens toe leidt. Hier speelt denk ik het watervalsysteem wel, want
sommige jongeren beginnen sterk, maar verliezen rond hun 14de de
kracht om er zich voor in te blijven zetten. Door voortdurend te kunnen
veranderen van richting, zonder dat men alle facetten van zo een richting
meekrijgt, kan men in een steeg terecht komen.
We kunnen ook nog wel even
terugdenken aan het beleid van Tony Blair, die ervoor koos dat mensen die
asociaal gedrag aan de dag leggen gevolgd zouden worden en zo mogelijk
gecorrigeerd. Ik heb er niet veel over vernomen of David Cameron dit beleid
verder zet dan wel on hold heeft gezet. Intussen vond bij ons Dimitri Verhulst
nogal wat gehoor met zijn roman “De helaasheid der dingen” waarin het loos gaan
de regel was en asociaal gedrag een term was die de figuren echt niet konden
begrijpen… Enfin, een raakt er toch van overtuigd dat het nergens toe leidt. Maar kan men asociaal gedrag bestraffen als
men de negatieve vrijheden in ere wil houden? Of kan men hen verplichten tot …
heropvoeding en hoever staan we dan af van China? Ach, men zal de vergelijking
overtrokken vinden, maar het komt er wel op aan dat die aanpak van Blair
misschien wel anithumaan was en vooral antiliberaal.
Consequentionalisme
Een ander facet van de
situatie vandaag is dat jongeren en volwassenen voortdurend goede raad krijgen.
Men stemt wetgeving omdat men ervan overtuigd is dat de resultaten goed zullen
uitpakken, het beste zal uitpakken voor de mensen, al zijn het geen leuke
dingen. Dit kan men gelijk stellen aan paternalisme, waar de middelen om gepast
gedrag vanwege de jongere of ondergeschikte te verkrijgen niet ter discussie
staan. Onder anderen Martha Nussbaum meent dat het niet volstaat ervan
overtuigd te zijn dat het gestelde doel, gezondheid, een diploma, een goede job
alles is. Zij ergert zich aan het feit dat in deze benadering mensen niet voor
vol aangezien worden en bovendien dat men velerlei afwegingen niet in
overweging neemt. Het versterken van de persoon, van vaardigheden, in de
betekenis van kennis, van een ambacht, heb ik de indruk ontbeert zo een aanpak
in haar visie.
Nu is het wel passend dat
mensen zich een doel stellen, wat niet kan als men niet eerst initieel weet wat
dat inhouden kan. Voor de sport lijkt het duidelijk: om een uitblinker te
worden moet men trainen. Maar neem een ondernemer, die zich wil toeleggen op
lastechnieken, die in de bouw of de machinebouw zeer nuttig zijn, daarbij
enkele goede werknemers kan opleiden en aan de slag gaat, met succes. Maar er
zijn natuurlijk de omstandigheden, die bepalen of hij zijn personeel aan het
werk kan houden. Op zeker ogenblik blijkt dat hij bijvoorbeeld een zwaar
vervuilend bedrijf heeft, maar men heeft hem dat vooraf niet afdoende
uitgelegd, de wetgever begint met plotse ingrepen en boetes, terwijl de man
vooraf geen kennis had van de evolutie. Het was natuurlijk toevallig zo dat die
overheid door allerlei belangengroepen aan het verstand is gebracht dat het
soort bedrijven waar die man mee bezig is, intrinsiek vervuilend zijn. Intussen
zal een ondernemer in Frankrijk, Picardië een gigantische augiasstal bouwen,
met wel duizend melkkoeien. De boeren in de omgeving vinden dit maar niks, maar
alle wettelijke regels en voorwaarden zijn vervuld. Geen kwestie meer dus van
onwetendheid, maar integendeel van optimale benadering van de wet en de regels.
Alleen, als gebruiker van zuivelproducten zal ik maar hopen dat die niet van zo
een overgrote melkboerderij komt. De regelgeving, in verband met mestverwerking
en nog zo wat dingen, is behoorlijk complex en je moet de zaken dus inderdaad
professioneel aanpakken. De kleine ambachtsman wordt gepakt, de grote
ondernemer ziet zijn kans.
Mensen die bewust hun aankopen
overwegen, kiezen evenwel niet meer alleen voor de laagste prijs, maar blijken
bereid om zich van kwaliteit en keuzerijkdom te verzekeren iets meer te
betalen. Ook vraagt men niet meer vanzelf de meest volkomen gevormde komkommer
of banaan, appel of ander fruit; natuurlijk mag er geen venijn in zitten, maar
ook geen giftige stoffen. De overheid, die zich wil verzekeren van vele zaken,
volksgunst, respect, maar ook transparantie komt op enig moment tussen twee,
drie of meer vuren te zitten. Want elk doel op zich kan nobel en onweerlegbaar
goed zijn, die alle na te streven kan diezelfde overheid in een onmogelijk
parket plaatsen, want de doelen blijken niet verzoenbaar. Zo blijkt dat het
verhogen van de retributiegelden voor parkeren in de stad minder inkomsten op
te leveren dan verwacht, althans in Nederland zou dat zo zijn, omdat men de prijzen
te hoog heeft opgedreven. Maar mensen zoeken het dan niet meer om nog in het
centrum van de oude steden te komen en zoeken hun behoeften buiten die centra
te voldoen.
Een ander voorbeeld betreft
het tegengaan van dronkenschap achter het stuur. Niemand, ook ik niet, zal
beweren dat men zomaar met een stuk in de kraag achter het stuur moet kruipen,
het gaat, zoals we eerder schreven om de situaties waar mensen niet zeker zijn
van hun mogelijkheid om zonder boete huiswaarts te keren. Dan blijkt dat het
met de convivialiteit in Vlaanderen niet altijd goed gesteld te zijn, omdat
mensen die beteugeling vrezen, ook als daar in feite geen aanleiding toe is.
Nu, de voorstanders van geheelonthouding zullen juichen, wie absolute
veiligheid in het verkeer wenst evenzeer, maar het gevolg kan wel zijn dat het
rustige gesprek in een eethuisje vroegtijdig afsluit uit vrees voor de fatale
druppel, wijn of bier. Nu gaat met die convivialiteit ook wel een zekere
cultuur van omgang met elkaar verloren. Sommigen zullen opwerpen dat men geen
drank nodig heeft om te praten, maar goed, ook als het niet nodig zou wezen,
kan het net wel zo aangenaam zijn. Anderen werpen op dat zo een babbel toch
niet zoveel betekenis heeft, want niets met business te maken heeft. Dat kan, maar
moet elk woord dat we spreken dan nuttig wezen?
Marges en oordeelsvermogen
We tekenen dus, nog maar eens
verzet aan tegen de vraag of de overheid mensen zo dicht op de huid mag zitten.
De gevolgen van sommige accidenten kunnen wreed zijn, daar is eenieder zich van
bewust, maar als de tolerantie geen marges toelaat en de techniek laat de
overheidsagenten geloven dat er ook geen reden toe is, negeert de beginselen
van onze denken over een rechtvaardig overheidsoptreden berust in
terughoudendheid. Wie dus zerotolerantie propageert, gelooft dat men elke
inbreuk ten allen tijd kan opsporen en bestraffen, wat in se ondoenbaar en
onhaalbaar is. Maar vervolgens gelooft men ook dat burgers vanzelfsprekend
onverantwoord handelen en daar komen burgers wel eens tegen in opstand.
De overheid heeft er dus
belang bij, om zichzelf geloofwaardig te maken en legitimiteit te behouden door
aan personen de nodige marges te laten. Nu worden politici door allerlei
experten bestookt met rapporten waarin men verbeterpunten bij de vleet aangeeft,
die de overheid, om niet het verwijt te krijgen van plichtsverzuim of erger,
domheid, ras in beraad neemt. De burger merkt dat deze benadering hem of haar
steeds meer raakt en begint er allergisch voor te worden.
Men kan zeer ver gaan met
controle en observatie dezer dagen, maar het is nog maar de vraag of de
overheid dat allemaal kan financieren, of het batig saldo verzekerd is en of de
kost ook niet een gewijzigde houding van de burger kan meebrengen, een burger
die de overheid niet meer vertrouwt, kan schadelijker zijn dan een rebel zonder
reden.
Pleidooien voor durf versus
afraden van eigengereidheid
Komen we vanzelf opnieuw bij
Tomas Sedlacek of Paul Frissen uit, dan is het omdat we merken dat overheden
van soms marginale situaties, die zeer zelden voorkomen vaak een grote zaak
wensen te maken. Ongevallen kunnen, zelfs als er een menselijke fout in het
spel is, gewoon in hun verloop volledig buiten de controle van de
verantwoordelijke, c.q. de tourbusbestuurder of de machinist, piloot tot een catastrofe
leiden. Hoeveel ongevallen per hoeveel miljoen verreden km met de bus of
toerbus doen zich voor? Of hoe vaak rijden mensen per trein of bus zonder dat
er zich (gelukkig) geen accidenten voordoen? Toch blijft men met voorbijgaan
aan de wet van de verminderende meeropbrengst, veiligheidsvoorzieningen
treffen.
Overheden willen dat onze
wetenschappers en techneuten meer patenten aanvragen en dan liefst patenten die
meer opbrengen dan ze kosten aan onderzoeksmiddelen, maar tegelijk, het blijft
de eeuwige riedel, wil men geen risico’s lopen. Ook op andere terreinen zien we
die tendens, waarbij burgers verweten worden te conservatief te wezen, maar
tegelijk wordt het nemen van risico’s als dom gedrag gepresenteerd.
In feite speelt hier de vraag
of we met zijn groei zullen realiseren als alle speelruimte veilig dicht gemetst
zit. De overheid zelf kan maar beter risicomijdend gedrag verwachten van
politici en ambtenaren, behalve van brandweerlieden, spoedartsen en nog wel
enkele beroepen, maar risicomijdend gedrag vragen van burgers en klagen over
het feit dat oudere werkgevers zonder opvolgers hun deuren sluiten, omdat de
jaarlijkse regen van nieuwe belastingregels hen meer kost dan een nieuw product
hen kan opbrengen, hier zit een knoop in het gebeuren, waar men naar mijn
inzicht onvoldoende over spreekt.
Men moet zich zelfs afvragen
of de overheid niet zelf voor overlast zorgt ten aanzien van burgers. Ik ben
geen aanhanger van de opvatting dat de staat alleen het hoogst nodige zou
moeten doen, geweld beteugelen en overlast vanwege burgers ten aanzien van burgers
voorkomen, een wettelijk kader aangeven en desnoods een groot staand leger op
poten zetten. De staat functioneert, denk ik, het beste waar burgers en
overheden zich wel kunnen bij bevinden en dat vergt geen grote wetgevende
projecten (meer). De zorg van de overheid voor onderwijs,
gezondheidsvoorzieningen, infrastructuur en bewaken van de ruimtelijke ordening
kan men ook niet zomaar aan de samenleving en burgers overlaten. Dat hier soms
onverzoenbare tegenstellingen aan het licht kunnen neemt niet weg, mag de
politici, ambtenaren en consulterende instanties, experten dus, er niet van
weerhouden na te gaan of hun voorstellen wel de steun krijgen van burgers. Het
kan ook passend zijn te proberen mensen te overtuigen, maar ja, wie beschikt
nog over voldoende retorisch talent?
Europa en de EU kregen het
odium van bedilzucht mee, maar als het waterzuiveringsbeleid ter sprake komt,
kan niemand ontkennen dat het goed is dat de overheden hier verstandig
handelen. Levenloze rivieren en een leeg geviste zee zijn voor niemand goed.
Overleg over hoe we met drijfmest omspringen en wat dat ook voor de consument
kan betekenen, zal iedereen wel begrijpend stemmen. Enfin, bijna iedereen. Meer
in het algemeen zien we niet altijd het hoe en waarom van regelgeving tot stand
komt, zeker niet als we er zelf de gevolgen niet direct te ondergaan hebben. Pleiten
voor empathie kan helpen, maar het kan beter als men het belang van een
problematiek goed aan de orde te stellen: men wil het niet geweten hebben hoe
essentieel voor nabestaanden een goede opvang van gehandicapten die veel zorg
nodig hebben, want waar die ontbreekt kan de familie van de betrokkenen het
zwaar te verduren krijgen, tot en met wanhoopsdaden toe, maar we kijken daar
niet niet begrijpend tegenaan.
De burger herontdekt
Het wordt dus tijd dat
overheden, maar ook het commentariaat erkennen dat burgers niet alleen maar
rechtsonderhorig kunnen wezen. Hun recht op zelfbeschikking is dan al in het
geding, maar ook kan men zich afvragen of beslist beleid dat fout uitpakt, niet
aanvaard wordt, echt niet gecorrigeerd kan worden. Hoe paternalistisch mag de
overheid wezen?
De burger kan via zijn of haar
stem waardering uitspreken over dat beleid, al lijkt men dezer dagen meer
geneigd te geloven dat de burger kiest als een kip zonder kop. Ik weet niet
zeker of dat zo is. Bovendien, mocht men er eens toe besluiten dat men politici
moet kiezen via loting, zou dan de betrokkenheid toenemen, vooral de zorg om
het draagvlak van gevoerd beleid? Niets is minder zeker, omdat we niet weten
wie er in de poule van kandidaten zou zitten uit wie geloot kan worden. En als
die poule samenvalt met de samenleving, Europees 500 miljoen, hoe zal dat men
dat dan legitiem vinden? Of in Vlaanderen, 6 miljoen? Het valt toch maar te
bezien of we op die manier een aanspreekbaar beleidsniveau hebben. Maar wie wil
vandaag “Het Beleid” of “de politici” goedkeuren? Maar wie zijn de behoeders
van de samenleving, van een cultuur, tenzij de (anonieme) burgers? In
discussies over racisme en euroscepticisme lijkt men gemakkelijk te kunnen
duiden dat men niet te veel van die brave burgers moet verwachten. Hoezo?
Laat burgers dus kiezen, maar
vergeten we ook niet, zoals in Nederland steeds meer blijkt in het kielzog van
de zware besparingen in de ouderenzorg onder andere beleidsdomeinen en de gelijktijdige
decentralisatiepolitiek, van het Rijk dus naar de gemeenten, dat ouderen en hun
mantelzorgers zich bekocht voelen – maar ook lokale besturen lijken de
samenhang van decentralisatie én besparingen op dat niveau niet goed te kunnen
verstouwen. Dat we wellicht anders zullen moeten omspringen met bepaalde
zorgvragen, laat zich aanzien, maar hoe men daar het evenwicht vindt tussen
betaalbaarheid en universele zorg, of tussen het draagvlak van de betrokken
mensen en hun andere behoeften, daarover zal toch gesproken dienen te worden.
En dan kan men dat maar beter ook echt organiseren. Opiniepeilingen? Ik denk
dat men daar wel iets mee aan kan vangen, maar de werkelijke existentiële
twijfels zullen dan wellicht niet afdoende belicht worden. Dus als mensen
klagen dat in de participerende samenleving hun eigen leven zwaar onder druk
komt te staan, dan zou een liberaal toch ook met die vaststelling iets moeten
doen.
Als de burger het beleid niet
langer aanvaardt dan ontstaat misschien verzuring, maar groter is de kans dat
er een grote onverschilligheid optreedt en mensen zich om de res publica alleen
nog om persoonlijke redenen zullen bekommeren: wat kan ik er nu uithalen? En
herdachten we nu niet net de dood van een president die ons vroeg wat we zelf
kunnen bijdragen aan de samenleving? Zeer veel, maar het hoeft niet altijd een
naam te hebben.
Bart Haers
Reacties
Een reactie posten