Geen neo-racisme, geen zelfverloochening

Dezer Dagen

Vlaanderen neo-racistisch?

Het peilen van de nationale ziel

Riga, stad in Euorpa, zij het in het Oosten, hoofdstad van
Letland, was ooit een microsmos van culturen en gemeenschappen
die tot een rijke cultuur leidde, maar helaas ook
tot gedachten die in extreem antisemitisme konden uitmonden. Waarom
dat kon, blijft een moeilijke zaak. Zullen we dan zomaar aannemen
dat deze gedachten wel en andere niet tot excessen leiden. 

Gewezen minister van Cultuur Bert Anciaux heeft aan de VUB een doctorale bull ontvangen, waarvoor respect en toch enkele vragen. Want het is niet niets als zo een man zijn vrienden - want zijn we niet allemaal zijn vrienden? – neoracistisch noemt? Maar waar het gaat het om? Integratie van mensen die hier vrijwillig gekomen zijn, maar tegelijk in omstandigheden die niet benijdenswaardig waren, vanuit onze optiek, maar misschien wel vanuit die van hun vrienden en familie. Nu, vijftig jaar later, blijken er maatschappelijke problemen te bestaan, maar hoe zwaar wegen die, zowel persoonlijk als voor… de samenleving en voor de onderscheiden gemeenschappen? Deze vragen onderzoeken dus doctores en wij leken kunnen er alleen maar beleefd en ootmoedig kennis van nemen.

Edoch, het zit niet lekker die uitspraak over neoracistische Vlamingen, want sinds 1991 is de hetze een endemisch gegeven geworden, waarbij men nu en dan vooral de Vlaming op z’n falie geeft omdat die racistisch zou zijn, terwijl het verschijnsel in bijna alle landen van West-Europa bestaat en we zullen het niet hebben over racisme buiten de EU, toch?

Het probleem dat sommigen islamofobie willen criminaliseren, verbetert de verhoudingen er ook niet op. Omdat men haat tegen deze of gene groep wil vermijden, zal men een hekken rond de wet plaatsen opdat er geen haat zou zijn, maar een fobie hoeft geen haat te worden. Maar als men eerst via de rechter moet passeren, om de eigen gevoelens te analyseren en te laten beoordelen, waar is dan de eigen autonomie? Juist, een van de problemen met de huidige debatten over integratie bestaat er nu net in dat men – naar aloude christelijke gewoonte – mensen wil bekeren tot een passende visie en ja, sommige mensen bekeren zich graag, andere mindere en sommigen menen dat er aan de aangeboden heilsgedachte misschien wel eens te veel negatieve kantjes zouden kleven, wat dan ook de gevaarlijkste ketters zijn.

Ik voel mij niet lekker bij de gedachte dat ik zomaar die mensen… zou moeten erkennen als mijn vrienden en vriendinnen. Maar als landgenoten, met andere overtuigingen, geen probleem en de rechter zal wel oordelen als zich daar aanleiding toe aandient, maar niet over islamofobie of xenofobie…

Wat in het verhaal van Bert Anciaux opvalt en wat mij al vroeger heeft tegengestaan is de vaststelling dat de man het evident vindt dat men de gevoelens van mensen kan (willen) sturen in deze richting maar als mensen een andere richting uitgaan, tja, dan wordt het fulmineren.

Intussen voert de Vlaamse regering al een aantal jaren met vallen en opstaan een beleid van integratie en daarin gaan zelforganisatie en samen organiseren samen. Er zijn evenwel sociale aspecten, religieuze aspecten en ook wel culturele aspecten waardoor dit niet op rolletjes loopt. Het kan inderdaad maar moeilijk geaccepteerd worden dat er partijen zijn in Europa die vinden dat de Marokkanen terug naar huis moeten, terwijl ze hierheen zijn gehaald, een aantal toch, tot 1974, om hier te werken en sommigen hebben een goed leven weten op te bouwen. Maar na 1974 werd de deur gesloten voor… arbeidsmigratie en kregen we andere toegangen, die gretig werden gebruikt. We moesten het maar zo goed niet gehad hebben, denkt een mens dan.

Conflicten, mag men bedenken, zijn eigen aan grootschalige en bovenal anonieme samenlevingen en precies de democratische structuren laten toe minstens de heftigste disputen op vreedzame wijze te beslechten. In Vlaanderen heeft één partij geprofiteerd van een gecombineerde aversie, tegen de politiek, tegen de migratie en het verdringen van mensen uit hun leefomgeving van jaren en ten slotte een aversie tegen welgemeende betutteling en dan was er nog de Vlaamse zaak. Voor sommigen lijkt dat laatste vandaag van grond verstoken, want nu zou Vlaanderen alles bestieren, maar ook dat blijft een wankele visie, want het hangt er maar vanaf hoe men de zaken bekijkt. In deze ben ik het eens met August Vermeylen, je moet Vlaming wezen om Europeër te kunnen worden.  An de andere kant betekent dit wel dat het gewicht van stemmen in het nationale bestuur toch wat meer in evenwicht mag zijn dan nu het geval is en over de grendelgrondwet zullen we verder maar zwijgen, want dat Anciaux die negeert, valt me wel van hem tegen.

Maar dan komen we terug op die uitspraak dat Vlaanderen een neoracisme zou kennen, vergelijkbaar met het Apartheidsregime in Zuid-Afrika. Ik althans verslikte me toen ik dat las en zal wel niet alleen staan daarmee. Want het is nogal wat van de pastoor te moeten vernemen dat men zondig is, ook al betracht men meer naar de regels van de catechismus te leven en de tien geboden na te leven. Zondig is men toch, want… men is mens, c.q. Vlaming. We hebben het wel gehad met die veralgemeningen, die afbreuk doen aan wat de meeste mensen betrachten, in vrede te leven met hun omgeving en vervolgens is er ook nog het beleid van de Vlaamse Gemeenschap, dat al langer inzet op integratie en net zomin als andere overheden tot sluitende remedies gekomen is. Dat mag ook niet verbazen, want mensen laten zich niet zomaar sturen. Zag men twintig jaar geleden weinig mensen met een hoofddoek, dan is het nu wel anders.

De communicatie vanwege moslims in onze samenleving is er vaak van rituelen, waarbij de groep zich manifesteert en de buitenstaanders alleen een symbool zien, zoals de hoofddoek, het rituele slachten en het Suikerfeest, om nog te zwijgen van de publieke segregatie van mannen en vrouwen. Dit is in onze samenleving voor sommigen een terugkeer naar oude tijden, toen mannen en vrouwen ook duidelijker eigen bezigheden hadden en waar zwemmen in het publieke bad een zaak was van gescheiden sportbeoefening. Pas in de jaren 1970 werd dit vrij algemeen opgegeven en konden mannen en vrouwen samen in het zwemdok. Maar in Zurich heb je aan het meer nog altijd een apart vrouwenbad… Al zijn daar redenen aan de hand die te maken hebben met privacy en zich beschermen tegen voyeurisme.

De wereld is veranderd, maar we hebben nog niet voor alle pijnpunten binnen de samenleving adequate oplossingen gevonden. De aanvaarding van diversiteit zal altijd veel van mensen blijven eisen, net omdat het niet evident is, denk ik, de eigen waarheden in vraag gesteld of afgewezen te zien worden. De overheid kan hier een eigen rol spelen, maar de gevoelens, het aanvoelen van mensen niet zomaar proberen te manipuleren. Wel ware het goed als we begrepen dat de zogenaamde homogene samenleving van 1974 – toen oudjes nog op het voetpad voor ons huis in de schaduw zaten te kouten en wijzelf al vroeg met de fiets naar Eeklo vlamden om te gaan zwemmen – toen al op de tocht stond en dat we nu heel genuanceerd moeten gaan spreken: men kan de Europese waarden, want de veranderingen werden wel niet opgemerkt, maar waren er al wel. Tegelijk was er toen minder te doen om onze culturele erfenis, althans, dat is de indruk die men krijgt, omdat door de verzuiling bepaalde adagia niet zomaar publiek werden. Maar er was Agalev in embryonale vorm, de groene fietsers en er waren allerlei bewegingen die al dan niet links de bestaande orde bestreden. Vandaag zwaaien we met Europese waarden en vereenzelvigen die met de waarden van de Verlichting, zoals autonomie van de persoon, de balans én scheiding tussen wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht en de gelijkheid voor de wet van alle personen. Maar de Verlichting bracht ook het vermogen tot reflectie en zelfcorrectie voor steeds grotere groepen in de samenleving.

Een voorbeeld van de mogelijkheden die het Verlichtingsdenken biedt kan men vinden bij Rudiger Safranski, die onderzocht hoe de Romantiek als een Duitse affaire vorm kon krijgen en een van de figuren, filosofen die hij onderzocht was precies Herder, de man die uit Riga vertrok rond 1770 uit Riga naar Frankrijk. Ico Maly noemt hem een vertegenwoordiger van de Antiverlichting, maar net Herder, die in Riga leefde in een zeer divers samengestelde gemeenschap en van daaruit bedacht hij de idee dat samenleving, staten hun eigen identiteit kunnen hebben, maar tegelijk die van andere accepteren. Dus niet de natiestaat stonde Herder a priori voor ogen, toch zeker niet die naties die zich zelf wisten op te blazen, zoals nationalisten dat in Servië, Frankrijk of zelfs Engeland dat hebben gedaan in de 19^de en 20^ste eeuw.

Om al die redenen denk ik dat Bert Anciaux een nogal eenvoudige en vooral belerende benadering van de problemen presenteert, althans in de interviews die hij geeft. De vraag is of men daarmee nog wel mensen kan overtuigen. Met mijn afkeer voor Geert Wilders en mevrouw Le Pen zal ik niet alleen staan, maar mensen als Bert Anciaux maken het leven niet per se beter, net omdat ze mensen per se willen gieten in een bepaalde mal. Te lange armen? Eraf. Te lange benen of te grote voeten? Eraf. De maakbare mens. Terwijl men evengoed ruimte geven kan aan mensen om hun talenten te ontdekken en te ontwikkelen. De school, het DKO, de jeugdbeweging kunnen daarbij ook helpen. Anciaux vindt dat scouts en Chiro minder gesegregeerd moet zijn, maar waarom zou men die organisaties, zeker de scouts was ooit elitair, dwingen om een open deur politiek te volgen. Zij doen dat, maar de aansluiting loopt niet altijd goed. Apartheid is geen goede term gebleken, maar het verhelpen van de problemen van het samenleven in een complexe en diverse samenleving heeft   heel wat voeten in de aarde. Geert Bourgeois is al enige tijd bezig met integratiebeleid in navolging van onder andere Marino Keulen en sommige zaken gaan goed, andere minder. Men zal dat toch niet enkele aan deze of gene speler toeschrijven? Finaal komen we toch bij de gedachte uit dat we in hetzelfde schuitje zitten. En dat betekent dat we het met elkaar zullen moeten zien te redden, voorbij de aanwijzingen van pastoors, moreel consulenten en anderen, die graag hun medemensen onderwijzen in het goede, het ware en het schone. Want dat is wat telkens opvalt, dat men wel een bestaand probleem wil oplossen, maar niet altijd de weg vindt om het zo te formuleren dat men of de ene partij, de autochtonen, dan wel de anderen, de allochtonen als schuldigen aanwijst: het gaat zowel om persoonlijke inbreng als om gedeelde inzichten over de vele gemeenschappen die hier nu leven, toch? Maar alleen de autochtoon aanspreken, dat gaat ver. Nu, Anciaux geeft toe dat ook moslims zich in afgesloten gemeenschappen kunnen terug trekken, maar toch slaat de term neoracisme op… ons. En dan roept de term de vraag of waarom het vastgestelde racisme neo moeten zijn, want neo impliceert een terugkeer in een andere vorm van iets van vroeger. Dus vroeger was Vlaanderen racistisch? Toen het homogeen was? Bert Anciaux vergeet de Hongaren en Polen die hier na 1945 zijn toegekomen met gemengde gevoelens ontvangen werden, maar wel redelijk gastvrij. En de Italianen, Spanjaarden, Grieken… Velen kwamen hier uit vele landen. Chinezen en Pakistanen integreren zich vlot, anderen hebben het moeilijker, maar hoe het moet?   

Ik denk dat we ons niet kunnen tevreden stellen met de status quo die we nu kennen, maar samenleven is ook een kwestie van willen samenleven en accepteren van anderen. Maar men kan dat belerend aandragen of via vaststellingen en aansporingen tot nadenken… Want men kan zich niet beroepen op de Aufklärung en tegelijk menen dat men daar zelf afbreuk aan moet doen of stukjes van terzijde laten. Daarmee is Bert Anciaux een vertegenwoordiger van dat spanningsveld. Want de goede senator zet zich dan wel weer in voor een lotsverbetering van geïnterneerden en daar valt dan weer veel voor te zeggen. Het verhaal laat zich alleen met een rijk coloriet uitwerken en dat, zo valt me telkens weer op, ontbeert zovele spraakmakende figuren in deze tijd. Enfin, spraakmakend volgens spraakmakende journalisten.  

Bart Haers