We hoeven geen koning-filosoof

Dezer Dagen

Breek de ban
het dwangbuis van de gebruiken
en gevestigde meningen

Niccolo Machiavelli (1469 - 1527)  was politicus,
maar misschien vooral een civil Servant. De term
Machiavelli hoeft men niemand bij te brengen,
maar de vraag is of hij, met Spinoza, niet beter
begrepen hadden hoe macht werkt, maar tegelijk
zijn beide er zich bewust van dat zij die mahct nooit
echt als iets persoonlijk kunnen beschouwen:
zij moeten de macht zorgzaam en prudent
hanteren. 
Frankrijk heeft een nieuwe eerste minister en een regering die min of meer herschikt is, maar het parlement aanvaardde een volkomen ander programma, meer liberaal en vooral gericht op het herstel van de economie. Het schip van staat op een andere koers zetten zonder dat parlementsverkiezingen daartoe aanzetten, het valt te verklaren, maar blijft vreemd. Manuel Vals kon enkele leden van de UMP-fractie overtuigen te overwegen uit het spel van meerderheid en minderheid te treden en alvast te overwegen het nieuwe plan te ondersteunen. Onder hen Benoist Apparu, député-maire van Chalons-en-Champagne, die echter meende dat Valls net een stap te weinig zette. Toch twijfelt hij of zijn neen niet een vergissing geweest was en laat hij horen in de soms knotsgekke show "On n'est pas couché" dat er een aantal fundamentele problemen zijn waar Frankrijk mee worstelt. Zijn taal, uitspraken, gedachten reflecteren, echoën in niet geringe mate het verhaal van Denis Payre, die met Nous Citoyens net daarom een apolitieke beweging op poten zette, maar daarmee ook weer in een paradox verzeild is geraakt. De economische malaise is er dieper dan men kan vermoeden, maar ook de politieke crisis ontregelt politici, journalisten en burgers. De oude gedachten blijven opspelen, zowel links als rechts, maar niemand ziet oplossingen, tenzij, zoals Apparu zegde net de axioma's en dogma's te laten vallen en te kijken wat nodig is, hopende dat het werken zal.

De politiek verdraagt die onduidelijkheid niet, zoveel is duidelijk, maar de politiek is nu eenmaal, in een democratie, maar zeker ook in andere systemen onderhevig aan onbestendigheid. Het is maar dat wij niet de achterkamerdiscussies in de DDR of Polen niet kennen, maar Kremlinwatchers verblijdden ons gedurende een paar decennia met een grondige analyse van de foto's of filmbeelden van de stoeten voor de Oktoberrevolutie en de één dan wel 9de mei, het einde van de oorlog, om te zien wie waar stond en wat dat aan verschuivingen heeft ondergaan. Dezer dagen gebeurt alles bij ons in relatief grote transparantie en kan men er donder op zeggen dat zelfs het voornemen een regering te herschikken al een paar weken druk besproken in de pers... maar dan gaat het om het wikken en wegen van personen, zelden om het beoordelen van het gevoerde beleid. Teveel in het beleid, ondanks alle transparantie heeft nu eenmaal te weinig nieuwswaarde opdat journalisten er aandacht aan zouden besteden.
Even terug naar Vlaanderen, waar dokters nu pleiten om de hele Ring te overkappen, wegens de vervuiling. Ik vraag mij in gemoede af of men het effect van het kilometers lang aanschuiven in een afgesloten koker niet extra stresserend zou uitpakken, wat ook niet goed is in cardiologisch opzicht. Sinds 1995 studeert men over de vraag hoe het verkeer vlotter rond Antwerpen te laten circuleren, sinds 2003 is er een voorstel dat de toenmalige regering kon overtuigen, vandaag is men terug bij af, op grond van controversiële argumenten, die vaak zonder verdere ondersteuning zijn gedebiteerd. Toch lijkt men vast te zitten in een discours dat weinig of geen hoop op een doorbraak laat zien. Mocht u zich afvragen waarom iemand uit Brugge zich druk maakte en maakt over die hangende kwestie, dan ligt het eraan dat we in Vlaanderen mee de lasten dragen van dat bestuurlijk onvermogen knopen door te hakken en vooral van het feit dat politici, zoals Benoist Apparu zegde, te gemakkelijk buigen voor de stem van enkele roepers aan de kant van de weg. De overkapping van de ring zou dus handenvol schuldbewijzen kosten en de verkeerssituatie niet oplossen. We kunnen natuurlijk proberen af te geraken van de verbrandingsmotoren, we kunnen ook een nieuw landmark plaatsen door een gigantische brug over het Kattendijkdok te plaatsen en ervoor zorgen dat in Deurne het aantal op- en afritten beperkt wordt, zodat het verkeer er rustiger kan verweven. Minder fijn stof, minder beton en minder stress... maar de posities liggen vast en de waardering voor ingenieurs blijft verder ondermaats.
Hetzelfde geldt voor onderwijs, waar de gevolgen niet geringer zijn. Hier zien we dat hervormers alle heil verwachten van structuren, terwijl zij die willen behouden wat goed is, wel degelijk ook veranderingen willen, maar niet per se van bovenaf gedecreteerd. De kwestie is dat we gedurende eeuwen verschillende modellen gehad hebben van onderwijs, met name voor de hogere administratie had men het college of gymnasium, voor de handelsfuncties had je een meer praktische opleiding en zeer zeker ook opleiding op de werkvloer en voor ambachten had je dan weer vooral de opleiding in het atelier van de meester. In Duitsland krijgen jongeren met technische opleiding nog altijd veel leertijd op de werkvloer. Maar meer nog, technisch kunnen leidt in dat geval ook tot zelfrespect en wekt respect op bij anderen. Het is overigens wat tijdens de Republiek van Weimar zou zijn fout gegaan, dat de SPD de arbeiders te weinig respect zou hebben betoond, volgens Jacques van Doorn althans, maar wie rondom zich kijkt, merkt dat vandaag de SP wel zeurt en erger, schreeuwt om jobs, maar noch voor de werkgevers noch voor de mensen op de werkvloer met hun specifieke vaardigheden respect opbrengt. En dat leest men ook af in het hervormingsprogramma, waar men meent, zoals de makers van televisieprogramma's, dat men in enkele weken een volleerde kok kan worden of een uitermate begaafd zangeresje. Aangezien men de vele uren oefening gedurende jaren maar saai vindt, soms zelfs geestdodend noemt, zal men die gemakkelijk willen samendrukken en daar zit volgens mij de redeneerfout. Richard Sennett, die in zijn jeugd gedurende jaren met de cello doende was en op weg leek naar een beloftevol bestaan als cellist, al dan niet als solist, moest plots afhaken wegens ziekte en werd dan maar historicus-socioloog en trok vaak langs ongebaande wegen.

Het blijft opvallend dat politici dichter staan bij de filosoof-koning zoals Plato die voor ogen had staan dan we ooit hadden kunnen verwachten, maar mensen zelf hebben ook wel enige kennis van zaken en willen tegelijk niet ten allen tijde bezig zijn met de praktische politiek. Politici roepen om de haverklap dat alles moet veranderen, maar vergeten dat mensen inderdaad denken dat het beter is dat de zaken niet noodzakelijk anders geregeld moeten worden. Bovendien is het de vraag of het perspectief van verandering ook een utopische, laat staan dystopische uitkomst heeft; doorgaans stelt men dat dit evident is, maar is de wereld wel vatbaar voor een alles ten goede kerende revolutie? De revoluties zijn niet per se mislukt, maar hebben vaak andere resultaten opgeleverd dan men had verwacht.

De koning-filosoof staat buiten en boven het gewoel des daags en geeft richting aan, want hij - of zij - weet hoe het moet, maar kan men werkelijk boven de samenleving staan. Benoist Apparu wist te vertellen dat de politiek de afgelopen decennia teveel een zaak van wit en zwart is geworden en dat wie de witte partij aanhangt niets goed kan zeggen van de andere, maar in wezen maakt dit de oppositie machteloos en de meerderheid krachteloos: men is teveel bezig herverkozen te worden. De man vond dat een politicus niet moet bezig zijn met zijn of haar herverkiezing, maar in tijden van nagenoeg professionele politiekers, waar de media ook nog eens om vroegen, moet duidelijk zijn dat die optie wel eens uitermate negatief kan uitpakken, net omdat politici dan a) boven het gewoel komen te staan en daarom willens nillens een zekere neerbuigendheid aan de dag gaan leggen en b) wetten stemmen die ze voor zichzelf onaanvaardbaar achten. Maar het derde gevolg is het ergste, want hoezeer sommigen ook zeggen voor vrijheid te staan, gaan ze aldus optreden als een externe autoriteit en hun inzichten gelden als een heteronome macht. Waarmee men dus volkomen in de oude christelijke traditie terecht komt.

Een verfrissend discours als dit heb ik in Vlaanderen niet zo vaak gehoord, maar het probleem is hier niet minder; weinigen stellen vast dat mensen doorgaans goed leven, zich wel degelijk iets aantrekken van de wereld en de politiek, maar tegelijk beseffen dat het politieke spel aan eisen moet voldoen die men niet altijd redelijkerwijze kan verantwoorden, tenzij buiten de normen van het spel zelf, in de samenleving dus. Het gevolg is dat politici, mannen en vrouwen van goede wil, bepaalde afwegingen niet willen noch kunnen maken, omdat ze niet alleen niet opportuun zijn, maar erger nog dat ze hen hun loopbaan kunnen kosten.

Dat ligt aan de politici zelf ook, uiteraard, maar toen zowat tien jaar geleden de krant De Standaard ging pleiten voor professionele politici die een goede loopbaan konden uitbouwen, hoorde men slechts weinig bezwaren, want het lag en ligt in de logica der zaken. Ver weg is de Griekse oudheid, het Athene van Themistocles en  Perikles, ver weg ook het democratische verleden van de steden in de Nederlanden, waarbij democratie op verschillende manieren invulling krijgt. De bouw van kerken, van belforten en andere nutsvoorzieningen waren geen zaak van vorsten, maar van poorters, die hun stad ten dienste stonden. De conflicten om de macht in de stad, vaak tussen gevestigde families en nieuwe krachten, werden vaak bloedig gevoerd, maar geleidelijk vond men middelen om de conflicten vreedzaam te beslechten.

Sinds de Franse Revolutie is een democratie in uitgepuurde vorm mogelijk geworden, maar het bleek toch 100 jaar en meer te duren voor het passief en actief stemrecht, het recht om te stemmen en gekozen te worden echt gerealiseerd werd. De moeilijkheid was altijd weer de onwil macht met nieuwkomers te delen. Bismarck heeft tegelijk de socialisten uit de regering gehouden en hen tegelijk bestreden door hun programma deels uit te voeren, de zogenaamde socialistenwetten. Politici als Bismarck gaan verder waar Machiavelli stopte, net omdat Prinz Otto von Bismarck in de gelegenheid verkeerde om precies door te gaan en macht uit te oefenen. Men schildert hem vaak af als uitermate conservatief terwijl de man als geen ander de tekenen van de tijd las. Maar hij had een ruim mandaat, tot Keizer Wilhelm II hem begon te tarten en uiteindelijk ontsloeg.

In de geschiedenis en vooral in de voorstelling van de ratio die de loop van de geschiedenis bepalen zou, zien we dat een aantal leiders, zoals Gaston Eyskens ten onzent, maar ook wel Frans van Cauwelaert en verder mensen als Jean Monet wel degelijk plannen hadden, maar over de resultaten alleen het beste konden verhopen. Ook iemand als Franklin Delano Roosevelt, Lincoln of dezer dagen Barack Obama gaan al evenmin uit van een blauwdruk, maar wel van de mogelijkheden die er zijn om aan het land een goede keer te geven. Zij zijn geen koning-filosofen en wat Roosevelt betreft is hij natuurlijk wel fel verzwakt ten tonele verschenen tijdens de oorlog, maar toch heeft hij middelen gevonden, bijvoorbeeld de "pacht- en leenwet" om de bondgenoten te helpen. Overigens, de journalist Vasili Grosman bleek daarvan op de hoogte, want hij schreef erover in "Leven en Lot". De kwestie Obama houdt hiermee verband: hij probeerde de gezondheidszorg voor minvermogenden opnieuw mogelijk te maken en slaagde daar in hogere mate in, dan wij hier voor ogen hebben gekregen - omdat de media beelden en interviews van Fox leken te hanteren, zonder verdere duiding. Dat Guantanamo geen oplossing kreeg, ligt niet enkel aan hem, maar aan de onwil van Europa om een aantal mensen op te vangen en in stilte te laten verdwijnen in het volle leven en dus niet in nacht en nevel. Maar ook de wetgeving onder Busch zorgt voor hindernissen die moeilijk op te ruimen vallen. De fouten van het verleden neemt een politicus altijd mee, zonder er altijd een afdoend antwoord op te hebben.

Benoist Apparu wist te vertellen dat de politiek van Frankrijk de afgelopen decennia in de greep is gekomen van personencultus, waarbij aan de ene kant de media nogal eens gemakzuchtig politici op het schild hebben verheven en andere verguisd, zonder dat het land er beter van werd. Maar een ander element van personencultus is dat politici, de fameuze député-maires zichzelf niet zelden als de oplossing zien voor alle problemen. Ook Apparu is zo een député-Maire, maar tegelijk lijkt hij er zich bewust van te zijn dat hij daarmee in een tragische situatie verzeild is geraakt: hij moet steeds zorgen herkozen te worden en tegelijk weet hij dat hij niet op die manier beleid kan ontwikkelen.

En bij ons in Vlaanderen, in Nederland? Voluntarisme blijft nog altijd de boventoon voeren, maar niemand weet, denk ik, hoe dat poco ma non troppo wel kan, maar de wil om de samenleving te veranderen impliceert dat men mensen moet veranderen en dat botst dan toch met de gedachte dat zelfbeschikking ook enig gewicht in de schaal moet werpen. Voluntarisme? Koning-Filosoof? Hoeveel scheelt het?

Hierover lezen we zelden iets in de media, maar als we Gwendolyn Rutten bezig horen, lijkt zij het probleem niet te zien, wat betreurenswaardig moet heten. Juist een Maarten Luther King kan ons als nalatenschap meegeven dat de actie belangrijk is, maar dat mensen die ook zelf vorm kunnen geven en dat het daarzonder dode letter blijft. Ik heb een droom, zegt King jr. maar hij laat niet na aan te geven dat zwart en blank hier een rol te vervullen hebben. Het volstaat dus niet antisemitisme te verketteren, maar te begrijpen dat bijvoorbeeld filosemitisme wel degelijk ook kan uitlopen op afkeer van... en wat te denken van Adolf Eichmann die op eigen houtje naar Isrël trok en naast de groot-moefti ook rabbijnen opzocht om zich in de Joodse cultuur en het Joodse geestesleven te verdiepen? Naderhand bleek hij uitstekend toegerust om zijn morbide taak te vervullen, zonder ooit zelf vuile handen te maken.

Men kan alles herleiden tot Hitler, zelfs de koude oorlog, nietwaar, maar tegelijk zegt men op die manier niets. Het blijft opvallend dat politici, zoals John Crombez zo vervuld zijn van hun missie, dat ze alle commentaren naast zich neerleggen: het gaat evenwel niet om de goede zaak, maar ook over hoe men die realiseren kan en na te gaan of het project de prijs (voor derden) wel waard is.

Daarom vond ik het nuttig hierover verder na te denken en deze generatiegenoot die aandacht waard te achten. Te vaak is politiek een zaak van persoonlijk winnen of verliezen. De zege van Steve Stevaert in 2003 was duidelijk, maar naderhand heeft de partij er niet de vruchten van willen of kunnen plukken. De uitvoerende macht bekleden is belangrijk genoeg, de wijze waarop men dit doet en de vraag of men ongewenste neveneffecten voldoende overziet evenzeer. Die discussie blijft merkwaardig genoeg uit en toch is het de gedachte dat de middelen het doel heiligen kan, zoals onder meer Paul Frissen aangeeft maar we moeten vaststellen dat zijn werk "De fatale Staat" nauwelijks voor enig debat heeft gezorgd, noch bij politici, noch bij het commentariaat en dat zou elke oplettende burger moeten alarmeren, alleen, wie niet weet niet deert en dus is het zwijgen over sommige publicaties net zo handig.

Tot slot zou men ook kunnen bedenken dat we aan de ratio van verkiezingen, aan de strijd van oppositie versus meerderheid niet te ontkomen valt, maar deze geest baadt in de gedachte van het zuiverste kapitalisme, enfin, van de wet van de jungle: the winner takes it all. Alexander Pechtold van D'66 heeft alvast getoond dat een andere houding betere vruchten afwerpt; omdat hij de feitelijke minderheidspositie van Rutte en Samson heeft aangewend om op het beleid te wegen, zonder zich om de opiniepeilingen te bekommeren, blijken die intussen beter mee te vallen dan verwacht. Of de verkiezingen datzelfde resultaat zullen opleveren? Voor Europa wel, omdat het de enige Nederlandse partij is die een onversneden standpunt pro unie koppelt aan stevige kritiek ten aanzien van de commissie en de raad. Goed politiek bedrijven, het blijft een heikel bedrijf. Maar het geloof dat politici zich als koning-filosofen mogen/moeten gedragen, blijft de moeite van het onderzoeken waard. Benoist Apparu laat zien dat het anders kan. Nu moet hij nog zijn fractie overtuigen? En voor dienaar geldt hetzelfde.


Bart Haers  

Reacties

Populaire posts