Vergeet de dag niet te plukken

Dezer Dagen

Wat we ons aandoen

gezondheid, preventie en het goede leven

Hopelijk vindt  Ignaas Devisch, gespecialiseerd in medische
filosofie en ethiek  het
gebruik van deze afbeelding niet vervelend, maar ik hoorde
hem op radio en televisie en vond zijn gedachten het
overwegen meer dan waard. 

" De bevolking is weinig solidair met de zwakkeren in onze samenleving: de ouderen en degenen die ongezond leven"

Het is een uitspraak die onze aandacht moet trekken, omdat ze tegelijk algemeen is en ook wel uiting blijkt van een merkwaardige benadering van gezondheid: we hebben het zelf in handen. Het mag duidelijk zijn dat we veel in handen hebben, maar tegelijk hechten we dermate aan de idee dat we alles onder controle moeten  hebben en houden. Bovendien weten we voor zeker dat alles wat we doen gevolgen heeft, maar soms overkomt ons iets dat we niet konden voorzien, laat staan kunnen voorzien.

Een eenvoudig voorbeeld van wat juiste voeding heette, de voorkeur voor margarine in plaats van boter, die ons gedurende jaren werd afgeraden, omwille van de verkeerde vetten en zo meer. Nu blijkt dat in margarine een stof zat die de goede kwaliteiten ervan in de schaduw stelde. Aan de andere kant, deskundigen blijven poneren dat het te verkiezen blijft margarine op de boterham te smeren, want...

Niemand zal ontkennen dat er een probleem is met obesitas, met diabetes en hart- en vaatziekten. De vraag is wanneer die aandoeningen optreden en hoe het komt dat we er nu zo veel aandacht aan besteden. We beleven in wezen een tijd waarin we ons bezig houden met beuzelarijen of beter, waarvan we het belang telkens weer bovenmatig belang toekennen, vooral omdat we de onzekerheid van bepaalde vaststellingen niet altijd goed voor ogen houden, want de biologie, de fysiologie lijkt altijd nog iets minder voorspelbare kennis op te leveren dan het zoeken naar de achtergrondstraling. Nu weten we dat het wetenschappelijk determinisme uitgaat van de gedachte dat alles een oorzaak heeft en in een ketting van oorzaken en gevolgen thuis hoort, waarbij we met onze observaties zeer ver zijn doorgedrongen in de materie, in de macro- en de microkosmos. Het probleem ontstaat als men die benadering verder uitbreidt dan de observaties toelaten, maar daar is een goede, psychologische en antropologische verklaring voor: we aanvaarden onzekerheid niet en zeker niet als die ons persoonlijk raken. Cultureel hebben we op verschillende manieren gezocht naar mogelijkheden om die toekomst overzichtelijk te houden en beheersbaar, van weerspreuken tot het lezen van ingewanden. Voor wie eraan mocht twijfelen, ook het leggen van tarotkaarten en handlezen behoren ertoe, maar zijn voorwetenschappelijk, of, zoals men het liever zegt, niet wetenschappelijk.

De verzorging van blessures en aandoeningen en andere ongemakken werden doorheen de geschiedenis zo goed en zo kwaad als het ging verzorgd, soms zeer goed onderlegd, zoals bij de Egyptenaren of in China het geval was, maar ook natuurvolkeren hadden hun kennis van de natuur, van planten en andere mogelijkheden. De grens tussen het wetenschappelijke en wat sommigen als niet wetenschappelijk beschouwen lijkt doorgaans duidelijk, maar is het niet altijd. De proeve van werkzaamheid van aderlatingen is beperkt gebleken, maar daar gaat het niet meer om, wel dat we sinds de 18de eeuw, sinds onder meer Herman Boerhaeve aan een nieuw en groot avontuur gingen werken, een goed onderbouwde geneeskunde zagen ontwikkelen, die evenwel altijd weer ook afhankelijk is van nieuwe middelen, zoals steeds nieuwere scantechnologie, microscopen die in niets meer lijken op de instrumenten waarmee Boerhave kon werken en waaraan Spinoza het zijne bijdroeg. Vandaag is die geneeskunde zeer technisch, vaak zeer succesvol, maar ook soms overweldigend, zodat de vraag niet veraf is waar we de menselijke bestaansvorm in het gedrang zouden brengen.

In dat opzicht kan men het optreden van Ignaas Devisch best aandachtig volgen, omdat hij de vooruitgang inzake technologie niet zomaar accepteert als goed, of beter als wenselijk. Technologische middelen inzetten om de kwaliteit van leven te verbeteren en mensen toe te laten hun leven zo onafhankelijk te leiden, zijn verbeteringen en kan men toejuichen. Het verhaal de mens steeds meer, steeds algemener - ook als er niets aan de hand is - met machines te versterken, lijkt velen aanlokkelijk, maar misschien zal men zo aan creativiteit, maar vooral aan levenskwaliteit inboeten. De andere kant betreft dan de preventieve geneeskunde. Iemand als Louis Ide heeft er zijn roeping van gemaakt en daar kan niemand iets tegen inbrengen, maar de kritiek ten aanzien van het project de gezondheidszorg als preventieproces en de gedachte dat we niet ziek mogen worden, omdat we zeer veel onder controle hebben, kan problematisch lijken voor de menselijke bestaansvorm. Nog eens, reactionair terug willen naar een tijd voor de vaccinaties, voor de antibiotica en bloedtransfusie, kan men niet ernstig menen. Het probleem is wel dat we ook niet mogen vergeten dat de levensverwachting voor een pasgeboren baby in Vlaanderen nu boven de 80 jaar ligt. Niet enkel de gezondheidszorg is daar een verklaring voor, maar de algemene verbetering van de levensomstandigheden. Tegelijk weten we dat er beschavingsziekten velen onder ons kunnen treffen en dat we daar in zekere mate iets aan kunnen doen, lijkt een algemene sfeer te bewerken, die ons ertoe verleidt te geloven dat wie ziek wordt dat aan zichzelf te danken heeft. Een premature geboorte? Ah, mevrouw dronk wel eens een glaasje wijn, of rookte wel eens een sigaret.

Het mag duidelijk zijn dat we gezondheid vandaag kunnen beschouwen als een afwezig zijn van klachten, maar volgens een aantal experten is dat niet voldoende, zonder dat ze kunnen aangeven of de perfectie ooit bereikbaar is. Meer nog, de volgens sommigen mistige filosoof Peter Sloterdijk meende al in 1980 dat dit voor het welbevinden belastend kon uitpakken en dat blijkt nu ook het geval te worden, minstens als het erom gaat te accepteren dat mensen hoe dan ook dienen te vermijden een ziekte onder de leden te krijgen. Maar wat als ze nu net helemaal volgens de normen van de beschikbare gezondheidsadviezen hebben geleefd en toch huidkanker krijgen? Erger nog, wat als ze zich wel eens hebben laten gaan? Waar is de vrijheid? Maar, Haers, die doet niet ter zake: de vrijheid is geen vrijbrief om er zomaar op los te leven, toch? Dat valt te bezien, want het valt op dat men vrijheid niet onvoorwaardelijk accepteert, wat op zich nog wel begrijpelijk is, maar dat men het mensen niet meer toelaten zou het goede leven te leiden, zoals zij dat als goed waarnemen, kan leiden tot een gebrek aan tolerantie en vooral vrijheid van opinie. Nog eens, de vrijheid impliceert de mogelijkheid te dwalen.

En daar wringt de schoen want men weet wel eens dat vrijheid betekent dat men autonoom kan denken - so far so good - maar ook dat er maar een soort denken mogelijk is, volgens de strikte regels van de logica. Hier wringt de schoen, omdat zelfs als we dit zouden toepassen op zoiets als levensstijl, dan nog kan het gebeuren dat mensen, gegeven de verschillende omstandigheden waarin ze verkeren hun belangen en hun welbevinden slechts op voor hen passende wijze kunnen optimaliseren. Neem nu de gedachte van Adam Smith, dat we wel degelijk onze belangen kunnen maximaliseren maar dat we in het economisch verkeer niet in dezelfde positie verkeren, want door de arbeidsverdeling en specialisatie zal de een nu eens leveraar zijn en dan weer afnemer, van diensten, goederen, arbeid. Geldt dat ook voor het optimaliseren van de gezondheid, dan in die zin dat mensen met verschillende talenten en mogelijkheden maar ook verschillende (verborgen) gebreken door het leven gaan. Die verborgen problemen hoeft men niet te vertonen, want buitenstaanders hoeven daar ook niets van te weten, maar het leidt er niet altijd toe dat een al te snel oordeel niet passend is. Verzekeringsmaatschappijen willen ook weten of er sprake is van verborgen gebreken, zegt men mij en dat is een moeilijker kwestie dan die zich op het eerste zicht aandient.

Nog eens en ik zal het blijven herhalen, er waren presidenten met zware gezondheidsproblemen die toch voor hun land zeer veel betekend hebben, zoals Franklin Delano Roosevelt, er waren schrijvers als Heinrich Heine of Voltaire die hun gezondheidsproblemen hebben en er zijn mensen die hoe dan ook veel te vroeg sterven zoals Patricia de Martelaere, Zij hield zich bezig met Dao en probeerde op het oog gezond te leven maar aan een tumor ontkwam ze niet. Het zou al te gek zijn te veronderstellen dat ze teveel had gedacht, maar goed, soms lijken ook vandaag weinig wetenschappelijke causale relaties nog altijd tot de mogelijkheden te behoren, omdat we de tragische kant van het leven niet aanvaarden.

Het lot kennen, dat is wat het wetenschappelijke denken verbindt met alle mogelijke praktijken die verband hielden met occulte praktijken. Alleen is de aanpak doelmatiger en meestal ook succesvol. Die winst kunnen we niet laten schieten. Het probleem ontstaat als we vergeten te leven, als we van alle handelingen verwachten dat we ze volledig kunnen controleren. Werden we dan controlefreaks? Voor onszelf alvast, maar ook voor anderen. Ooit stond ik op de tribune van AA Gent, in het oude Ottenstadium, waar werd gerookt, waar iemand nog wat frietjes stak en een ander een pint dronk. Het was de tijd voor het hooliganisme het voetbalplezier dreigde dood te drukken, maar ook voor allerlei groepen die niets met voetbal hebben plots begonnen te zeuren over spreekkoren en ander volgens hen storend gedrag.

Onze controledrift reikt vandaag verder dan ooit, want hoewel we weten dat onze vrijheid ophoudt waar die van de ander begint, merken we dat we vandaag alle storend gedrag van anderen uit onze omgeving weg willen. Gezondheid, veiligheid en zekerheid, maar de ruimte voor het onverwachte? Jawel, de een maakt een tocht naar Peru, of gaat wandelen in Panama, maar de idee is dat we het in alle rust aan onze kleinkinderen kunnen navertellen. Was tot 1945 Europa een tuin, sindsdien hebben we steeds meer gebieden waar we veilig heen kunnen, om marathons te lopen, duurlopen af te werken en zo meer. Kom op, ga lopen, zegt de ene bv, de andere maant aan zich een lichaam te sculpteren en een derde vindt dat er mag gesneden, gevuld en weggezogen, als het allemaal maar mooi oogt. Maar tegelijk merken we niet dat we de gevangene worden van dit perfecte leven, zelfs van de perfecte gezondheid. Zou het kunnen dat oude films niet meer getoond worden, omdat de mensen toen zo ongezond leefden en op het scherm ook nog eens roken? Jean Gabin was een van die acteurs voor wie de pijp een onmisbaar attribuut was, maar de sigaret, sigaar en andere rookwaren maakten deel uit van het dagelijkse leven. Toch lijkt het erop dat men het beeld van een rokende vamp niet meer wil presenteren. Kan een jongere zich vandaag nog inbeelden dat het feit dat GI's bij de bevrijding van Europa kwistig met sigaretten rondstrooiden, voor de burgers een deel van de feestvreugde was? Dat ook de Duitsers jongeren sigaretten op de bon aanboden?

Dat en vele andere vormen van opkuisen van het beeld van de samenleving, laat zien dat we zonder meer een eigen werkelijkheid willen scheppen, waarin het tragische geen plaats meer heeft. Het meest opvallend was en is dat als kinderen en jongelui domweg sterven in het verkeer. En niemand durft eraan te denken een naaste te moeten begraven of naar het crematorium te brengen. Maar zo een chauffeur die vier jonge studenten omver rijdt, moet als zodanig aangesproken worden en ter verantwoording geroepen. Aan de ene kant worden kleine inbreuken op de verkeersregels genadeloos vervolgd, maar in de rechtszaal waar de politierechter zetelt, merkt men dat advocaten er vaak in slagen roekeloos gedrag ook weg te praten, zodat de rechter besluit tot een gedeelde verantwoordelijkheid. Ook een ongeval kan een fataliteit zijn, maar soms zoekt men zelf het ongeluk door zich vol te gieten en vervolgens te geloven dat men als een god op de zonnewagen kan stappen, met alle gevolgen voor anderen. Ouders van verkeersslachtoffers die geen enkele mogelijkheid hadden om te ontsnappen, klagen dan ook terecht dat er weinig gebeurt, maar misschien moet de politierechter zaken met dodelijke slachtoffers kunnen doorgeven aan de strafrechter. Dan wordt zo een aanrijding als die waar we aan refereerden een crimineel feit.

Over het algemeen lijkt het erop dat we van iedereen onberispelijk gedrag verwachten, terwijl men in de media al eens graag een parlementslid of burgemeester laat vertellen over jointgebruik en andere jeugdige onbezonnenheid. En zou men dat de jeugd kwalijk nemen? Placet experiri? Niet voor deze tijd: jongeren gedragen zich ook meer verantwoordelijk dan dertig, veertig jaar geleden het geval was, maar veel van de jongeren van toen, gedragen zich niet zozeer als opa's, want die kunnen doorgaans nog enige mildheid aan de dag leggen. Het probleem is dat we menen dat alles moet zijn zoals het hoort en we zouden moeten weten dat dit leidt tot de hypocrisie van de oude bourgeoisie, maar ook tot een onvoorstelbare verknechting.

Maar, zal men mij zeggen, we weten het nu toch allemaal, dat boter ongezond is, suiker een gif en het leven gevaarlijk. Men weet veel, kan verantwoordelijkheden toewijzen en plots staat het schuldprobleem weer torenhoog op de agenda. Het blijft mij bevreemden dat men die uitkomst voor lief neemt, want hoe men het ook draait of keert, men komt weer uit bij wat de kerk, die men zoveel wenst te verwijten, ons op de rug had gelegd: de zonde, de schuld en soms zelfs de onmogelijkheid tot vergeving (bij zelfmoord bijvoorbeeld). Het is deze kwestie die we liever niet behandeld zien: een kind met het syndroom van Down? Mag niet meer kunnen, zodat ouders die het risico nemen en zelfs niet besluiten tot abortus in feite niet mogen zeuren over hun kind. Van designerbaby's gesproken: waar is dan nog sprake van de onvoorwaardelijke ouderliefde? Het woord is zo uitgesleten geraakt, dat we het er inderdaad moeilijk mee hebben het nog een betekenis te geven.

Hoe kunnen we het tij keren? Soms denk ik dat dit niet goed mogelijk zal blijken, omdat we vast zijn gaan geloven dat onze omgang met kennis de enige juiste is. Die bestaat erin dat we causale relaties die wetenschappelijk bewezen worden geacht door onderzoekers meteen ook als onomstotelijk vaststaand aannemen en er onmiddellijk de ethische consequentie uit halen dat we het ook moeten implementeren in ons gedrag. Sinds in de vroege jaren 1980 AIDS en HIV in ons vocabolarium doordrongen en bovendien bleek dat dit gebonden was aan homoseksuele omgang, waaraan ook Michel Foucault gestorven is, aan AIDS dus en dat omdat hij onwetend in LA dark rooms had bezocht - maar dat feit werd pas later bekend... werd duidelijk dat men dan wel fout gedrag kon bestraffen, of minstens moreel afwijzen omdat het schadelijk was gebleken, werd duidelijk dat hier een fout in het denken was geslopen. Toen er later processen volgden tegen mensen die anderen willens en wetens hadden besmet met het virus, werd de basis voor schuld en onschuld in ons gedrag nog moeilijker, omdat die processen er wel eens kwamen nadat een relatie op romantische gronden was stuk gelopen.

Hoe het dan wel moet, wil men voor duidelijk en helder afgetekend houden: wie verantwoordelijk is, door nalatigheid of om andere redenen, moet gestraft worden. Dat het leven ook nog eens geleefd moet kunnen worden, lijkt men te vergeten, dat we mensen zijn, met emoties, met inderdaad gelukkig ook met lust en drift behept, waar we sturing aan kunnen geven, maar waar we misschien ook eens de teugels willen laten vieren, waar we verschoning voor de ander kunnen opbrengen, dat alles lijkt dezer dagen niet meer tot de mogelijkheden te behoren.

Men is streng: wie niet rationeel handelt, is schuldig, begaat de fout van nalatigheid en dat had in de kerk de naam van een zonde. Maar rationalisten zullen dit niet aanvaarden omdat dit volkomen in tegenspraak is met hun zelfbeeld, dat van verlichte en helder denkende personen. Dat zij dan geen andere verklaring kunnen geven voor het hoge aantal zelfdodingen dan dat die mensen ziek zijn, of zwak of beiden, kan mij althans niet overtuigen. De stress om te beantwoorden aan standaarden is hoog, de eenzaamheid omdat men de eigen onzekerheid niet aankan en omdat men de dingen die zijn, niet de die dingen horen te zijn, niet accepteren kan, het leven dus niet accepteren kan, dat lijkt mede een verklarende factor, maar hier lijkt men geen pasklare meetresultaten voor te hebben. Succes maken we zelf, denken we dan, dus falen ook. Een bedrijfsleider of chef die andere mensen kansen ontzegt, onheus behandelt en tegelijk goed blijkt te scoren, zegt dan maar dat die mensen niet voldoen aan zijn verwachtingen en daarmee is de bedrijfslogica gered.

Succes maken we ook in groep, waarbij ik inderdaad denk aan de nieuwe regentenmaatschappij op zijn smalst die is ontstaan, ook in de gezondheidszorgen. Het gaat om een nieuw paternalisme. Al blijft dat een onwelkom inzicht, we zullen het er toch mee moeten doen. Men zegt dan, op grond van goede meetresultaten, met dank aan Diederik Stapel ongetwijfeld, dat mensen in de armoede niet ontkomen kunnen tenzij, mits en indien. Tenzij ze zich gaan gedragen als bourgeois en zorgen dat ze leven naar de normen van de bourgeoisie. Mits zij zich van slechte eetgewoonten, kwalijke taal en ongezonde omgangsvormen afwenden, zullen ze een beter leven hebben en indien ze bereid zijn de wijze lessen van de gevestigde instanties aanvaarden, komt alles goed. Maar als een ongehuwde moeder - product van het veranderde huwelijksrecht en nieuwe gebruiken, waar men nooit iets tegen zal inbrengen en als Theodore Dalrymple dat doet, krijgt hij het odium van conservatieve denker of erger over zich - dan probeert haar zoon of dochter toch goed op te voeden, dan zal dat nauwelijks opgemerkt worden. Maar wee haar als het mis gaat, want dan ligt de fout bij haar omdat de correlatie overduidelijk is; het feit dat er een vader is, die voor het huilen van de baby klonk, de huiskamer verliet, wordt dan niet in rekening gebracht.

Tot slot is er de moeilijke discussie over het toekennen van het recht op verzorging van zieken, met kanker en andere aandoeningen: omdat we ouder worden is de kans op prostaat- en andere kankers groter, voor mannen en vrouwen en is het moeilijk vast te stellen of hier niet alleen de leeftijd in het spel is. In Nederland is heel keurig onderzoek gedaan en wil men de toegevoegde kwaliteitsvolle jaren in rekening brengen en dus wie maar enkele maanden meer te leven heeft, die moet men maar niet meer behandelen en, zo valt te horen, dat hoort niet in de consultatiekamer besproken te worden maar moet door de overheid opgelegd. De vrijheid van de arts, zijn eed van Hypocrates en beroepsfierheid zijn voor de gezondheidseconoom van geen tel. Binnen het huidige businessmodel van de gezondheidszorg kan dit inderdaad nodig zijn om al te dure behandelingen op een te laat moment in de ontwikkeling van de ziekte te vermijden, maar dan komen we aanzetten met patiëntenrechten toch, die ook bij wet zijn vastgelegd. Men begrijpt het, we wilden geen dilemma's en tragiek meer, maar zet men dat buiten langs de voordeur, komt het door gaten en kieren weer binnen. En toch kan het helpen het businessmodel van de gezondheidszorg te heroverwegen en te aanvaarden dat er een moment kan komen dat medische hardnekkigheid geen zin meer heeft. De fataliteit van het leven? Uiteraard, maar dat maakt deze jongen niet triestig, wel integendeel, hij kan genieten van kleine en grotere bronnen van welbevinden en genot, als een flierefluiter, soms. Carpe Diem.

Want we willen genieten van het leven, bierreclame maant aan te genieten met mate en comazuipen moet men inderdaad zorgwekkend vinden. Maar aan het einde van de dag mogen we, denk ik, toch ook kunnen zeggen dat het goed geweest is, dat we er ons wel bij bevinden, bij het leven en dat lijkt niet altijd meer iedereen gegund. Meer nog, zelfs het dagplukken lijkt voor velen een lastige en stresserende bezigheid. Jan Mulder zegde het terecht: fuck de system. En toch is daarmee niet alles opgelost, want we merken dat in de debatten wel over gelijke kansen wordt gesproken, maar niet iedereen de kans krijgt enigszins zorgeloos door het leven te gaan. Meer nog, moet ik wel besluiten: we mogen niet zorgeloos door het leven gaan. Vroeger was het de zonde die we moesten mijden, nu fout gedrag. Waar zit het verschil?

Bart Haers

PS Ik kan er nu al donder op zeggen dat een anonieme lezer minstens de verleiding zal voelen hierop in te gaan. Maar laten we de discussie maar eens open voeren. Want is het altijd zo rationeel wat we denken en is het mogelijk altijd de juiste handelingen te verrichten als twee rationeel correcte mogelijkheden zich aandienen, ook al sluiten ze elkaar uit? Zoals Tomas Sedlacek vaststelde, leidt economisch denken wel degelijk tot een persoonlijke genotsmaximalisatie, maar daar kunnen anderen wel slachtoffer van worden, gewild, maar ook ongemerkt, ongezien.