WO I en de lacunes in het verhaal

Dezer Dagen

Wo I blijft nasmeulen

gebrek aan visie of hardnekkig weigeren

nieuwe benaderingen te ontwikkelen

Aartshertog Franz-Ferdinad, niet geliefd
bij de Weense kabinetten, noch bij de keizer
en ook het "volk" moest hem niet. Maar na de
moord werd dat enigszins herzien. Maar de
verhouding tussen Wenen en Belgrado
blijft toch complexer.. ach, dat mag men
volgens Reynebeau niet meer zeggen,
want dat is zo, ech, 2014.

Ook DS besteedt aandacht aan WO I en de historicus Marc Reynebeau mag het uitleggen. Op het eerste zicht vermeldt hij onder meer Christopher Clark, maar tegelijk vermeldt hij niet de omstandige context die Clark schetst om de aanvang van de grote wereldoorlog te vatten. Ook Geert Mak slaagt erin, in een bijlage van NRC dit weekend om Clark te vermelden, zonder in zijn beschrijving van de aanloop in te gaan op wat Clark aandraagt aan feiten, waardoor ook hij het intussen goed geinternaliseerde riedeltje aframmelt. .

Zo is de timing van belang: wanneer liet de regering in Wenen een ultimatum overhandigen aan de regering in Belgrado? Niet 29 juni, maar pas op 23 juli en Paris en Petersburg wisten al wat er zoals zou behelzen... Gaf Duitsland carte blanche aan Wenen, zoals zowel Reynebeau als Mak aangeven? En wat was er gaande in Petersburg, in Parijs? Geen van beide vermeld het staatsbezoek van president Poincaré aan de Russische Tsaar, terwijl dat precies in de maand juli van het jaar 1914 plaats had. Geen van beide vermeldt verder dat het gekende Schliefenplan van oorsprong niet een militair plan was, maar ten behoeve van de minister van financiën werd geschetst en pas later militair werd uitgewerkt. Bovendien is het mij altijd opgevallen dat dit plan van een optimaal uitrollen uitging en dat er geen rekening was gehouden met mogelijke tegenvallers, zoals een Belgisch leger dat zich zou verzetten. Nochtans kenden de Duitsers vele mogelijkheden, zoals het Kriegspiel, om oorlogssituaties te evalueren en oplossingen te bedenken.

Een ander aspect heeft te maken met de afloop van WO I, waarnaar ook Reynebeau verwijst, namelijk dat Duitsland de verantwoordelijkheid en dus de schuld heeft op zich doen nemen. Maar Reynebeau verwijst zelfs niet in een bijzin dat er in 1918 - 1920 wel degelijk zaken gebeurd zijn die in volkenrechterlijk opzicht bedenkelijk moeten heten, met name dat noch Berlijn noch Wenen mee mochten onderhandelen. Dat lijkt een detail maar is het niet. In 1814 en 1815 werd de logica van Munster nog aanvaard: alle belligeranten gaan aan tafel zitten en onderhandelen over een schikking van de oorlogsschuld, schadevergoedingen en eventuele compensaties. Onze lezing van WO I is veel meer dan sommige historici en auteurs het zelf lijken te denken schatplichtig aan de Franse lezing van de feiten.

Reynebeau zegt dat we geschiedenis schrijven als een spiegelschrift van de eigen tijd. De zogenaamde Fischer-these zou dan een poging geweest zijn van de Duitsers en Duitse historici om schoon schip te maken en het onzalige verleden op te helderen. Maar het is wel zo gemakkelijk aan te geven dat de Fischer-these er inderdaad was op gericht, na onderzoek van de eigen archieven vast te stellen wat er in Duitsland in 1914 aan de oorlog is voorafgegaan en eerlijk gezegd, de heer Reynebeau noch enige andere journalist kan dit met stelligheid in een bijzin vermelden. Maar goed, het zou eigen zijn aan deze tijd dat we van de dingen die op het oog eenvoudig lijken toch de complexiteit gaan zien. Neen, mijnheer Reynebeau, het probleem is veel moeilijker op te lossen: de bronnen zelf en de bronnenkritiek, het instrumentarium van de historicus negeert u volkomen en dus kan u zoals telkens weer het geval is, uw lezing van de feiten, met enige zin voor ironie als de enige relevante benadering voorstellen. U schrijft dat Margeret McMillan noch Chritopher Clark tot de waarom-vraag komen. Hun onderzoek van primair en secundair bronnenmateriaal lijken hen onvoldoende om de vraag naar behoren te beantwoorden.

Neem nu het Duitse ultimatum aan België: nagenoeg nergens lees ik dan wat er vanuit naar Brussel werd gestuurd, wat de Franse en Britse ambassadeur in Brussel deden en zegden, noch hoe Lord Grey of de Franse minister van Buitenlandse zaken in die dagen van juni tot augustus deden, zegden en vooral hoe of ze in augustus 1914 de Belgische regering informeerden en eventueel ter verantwoording riepen. De Franse militairen, zo schrijft Clark wilden België binnen komen om de Duitse troepen tegen te houden, maar Poincaré wist drommels goed dat hij zijn generaals in toom moest houden.

Maar goed, er is nog meer aan de hand met de lezing van WO I, die Geert Mak en Marc Reynebeau presenteren en waar ik mij, wellicht vergeefs, druk om maak: de posities van de belligeranten voor augustus 1914 worden allerminst duidelijk. Nu spreken beide wel over de Zwarte Hand, die overigens een parallel zou hebben gehad in Rusland, waar ultranationalisten de groei en kracht van Rusland zouden willen bevorderen, onder meer door tegenstanders met geweld uit te schakelen. Nu goed, als er een nationalisme is geweest met grote en desastreuze gevolgen, dan was het wel het Servische, dat onder de dekmantel van eerbiedwaardige genootschappen niet terug schrok voor schurkenstreken. Vergeten we evenwel ook niet dat Servië, stevig gesteund door Frankrijk het irredentisme hoog in het vaandel voerde en dus, zoals ook Reynebeau wel aangeeft, droomden van en streefden naar een Groot-Servië, waartoe ook delen van Oostenrijk-Hongarije zouden moeten behoren en waar zeker Bosnië-Herzegovina toe zou moeten behoren. Terrorisme en commando's, dat was het instrument dat de Servische regering - evenwel de handen wassend in onschuld - liet organiseren om de boel te destabiliseren.

Christopher Clark maakt er ook gewag van dat Oostenrijk-Herzegovina in de dertig jaar dat het dit gebied, Bosnië-Herzegovina had gepacht van het Ottomaanse keizerrijk en in 1908 had genaast, behoorlijk bestuurd had. Men had wel gezorgd voor onderwijs, infrastructuur en economische bloei, wat de Servische regeringen zo te zien hadden nagelaten. Laten we eerlijk zijn, ik moet hier Clark wel volgen omdat er bijzonder weinig aandacht aan de ontwikkelingen van de Balkan als zodanig werd en wordt besteedt. Men volstaat met enkele zinnetjes en meent dat daarmee de kous af is.

Opvallende lacune is verder hoe de regeringen in de hoofdsteden naar elkaar keken en hoe journalisten en opiniemakers een bepaalde sfeer wilden scheppen. Zo vonden stemmingmakers in Petersburg, Parijs en uiteraard Belgrado dat Oostenrijk niet meer over de veerkracht beschikte om zich te verzetten, intern verdeeld als het was, maar ook en nog belangrijker dat Wenen noch Budapest het recht hadden, het morele recht zich te verzetten tegen de drijverijen uit Belgrado, Parijs en Petersburg. Men vindt het voldoende te weten dat Apis en de Zwarte hand Gavrillo Prinzip hadden uitgestuurd om de zaak verklaard te achten. Maar was Oostenrijk-Hongarije echt in de onmogelijkheid zich te verdedigen? En steunde Berlijn zonder meer Wenen - eventueel los van Budapest? De vragen blijven hangen en toch krijgen we het verhaal van de Eerste Wereldoorlog alsof het allemaal helder en klaar is.

Wat deed het UK tijdens de jaren voor WO I? Pappen en nathouden, zo leest men doorgaans, terwijl Londen en in het bijzonder Lord Grey, de minister van Buitenlandse zaken zich met veel in te laten had, want de relatie met Rusland ten aanzien van Perzië en India was allerminst paisibel te noemen, want ook Rusland wilde een haven aan de Indische Oceaan. Overigens hebben Berlijn en Londen tijdens de eerdere Balkanoorlogen wel degelijk samengewerkt om het conflict in te dammen en zo snel mogelijk af te ronden.

Reynebeau schrijft niet zonder sarcasme dat we vandaag geen vrede meer hebben met een simpele voorstelling van zaken. Voor een journalist is dat al vervelend, voor een historicus is dat een resigneren. Toch verwijt hij min of meer aan het adres van Clark dat deze de waaromvraag niet kan beantwoorden. Maar als we de positie van Duitsland bekijken dan wordt het allemaal wel heel gortig: men kan niet voorbij aan de geschiedenis van wat tot 1870 geen politieke entiteit was maar in de geesten sinds Fichte wel steeds vastere vormen aannam: een groot Duitsland. De economische, technologische ontwikkelingen in datzelfde Duitsland zien we vandaag wel eens over het hoofd, maar die waren duizelingwekkend en ook wetenschappelijk ging het met een rotvaart omhoog. Maar goed, zo lang men blijft beweren dat Thomas Mann in "De Buddenbrooks" over de ondergang van Duitsland ging, geschreven in 1901/1905 zal men over het hoofd zien dat Duitsland in die periode zelfs Amerika naar de kroon stak wat economische kracht betreft, maar vooral intellectueel een bijzonder bloeiende ontwikkeling kende, met als een van de afgeleiden een stevig nationalisme, dat alles behalve Herderiaans uitpakte: superioriteit van Duitsland stond vast. Wibke Bruhns heeft in "het land van mijn Vader" beschreven hoe haar familie in Halberstadt een behoorlijk groot bedrijf in agrarische sector opbouwde: veevoeders, meststoffen, landbouwmachines en hoe de familie voor 1914 tot de elite van Hannover behoorde. De Standaard noemde het essay "De Buddenbrooks in het echt", terwijl de familie tot 1945 min of meer de stand kon ophouden, ook al hakte de crisis van 1914 tot 1925 er behoorlijk diep in. Misschien was het net het soort bedrijf en onderneming waarover Mann Tony Buddenbrook laat zeggen dat ze plots uit het niets zijn komen aandrijven, de oude waarden en grote families voorbij stekend. Het is evenwel vooral denk ik, een proeve, vanwege Bruhns te laten zien hoe ondernemers, die succes hebben in hun bedrijf, politiek ontredderd geraken. Liberaal, vrijdenkend en met open vizier de mogelijkheden van de markten en de technologie bekijkend, werden ze nationalist, ultranationalist en merkten ze niet dat ze zelf mee hadden kunnen en moeten ingaan tegen praatjesmakers in Berlijn.

Overigens, men stelt het graag voor dat Keizer Wilhelm II op oorlog belust zou zijn geweest en hij hield inderdaad van zijn vloot, een liefde die hij deelde met de Duitse betere middenklasse, tegen de adel in die het landleger in de greep had. Maar uit het onderzoek van Clark blijkt dat Wilhelm II finaal ook geen oorlog wilde.

We kunnen bepleiten, tot Pasen op een maandag valt, dat de oorlog die in 1914 uitbrak in de aanvang nogal stoemelings tot stand is gekomen, maar dat het nuttig is de positie van Poincaré en de Quay d'Orsay beter te bekijken. Het Franse ministerie van Buitenlandse Zaken was bij uitstek een domein waar hoge ambtenaren de controle over hadden en dat veel investeerde in de pogingen in de Balkan voet aan de grond te krijgen om Habsburg en het Duitse rijk enigszins onder controle te houden, Servië steunde en het bestaansrecht van de Dubbelmonarchie ging ondergraven, met veel en langlopende, goedkope leningen. Oostenrijk wist dit en bewaarde zo te zien steeds weer de kalmte, maar de twee Balkanoorlogen staan niet in onze geschiedenisboeken en ook niet het grote boek van Sophie de Schaepdrijver. Ook weet men, ontkent geen Duitse historicus dat de geopolitieke kaart voor Berlijn vanaf 1900 zorgwekkend werd. Of Rusland inderdaad dreigde tegen 1917 de  Duitse militaire slagkracht te overtreffen, blijft moeilijk te beantwoorden, maar het was een kwestie voor de Duitse legerleiding, maar blijkbaar vond men het in 1914 nog niet nodig in te grijpen.

Het begint echt pijnlijk te worden, want zoals John Lukacs laat zien, de oorlog werd niet geleid door generaals die hun troepen aanzagen als groepen mensen van vlees en bloed, van groot belang in de economische concurrentiestrijd. De generaals waren middelmatig en zelfs onoplettend, want ze dachten met vuurkracht en kanonnenvlees de slagen te kunnen winnen. Generaals die wel omzichtiger, economischer omgingen met de soldaten, verdwenen uit beeld, Foch, Haig, Joffre, dat waren de maarschalken die we moeten vereren. Harry Plummer, Albert I? Vergeet die maar, want zij deden niet mee aan het bloedvergieten. Rare opvatting van moreel bewogen mensen.

Het zal niet de laatste keer wezen dat er artikels komen op WO I die onze verwondering niet verdienen, wel vooral een zekere ergernis opwekken. Zolang men inderdaad, mijnheer Reynebeau niet bepaalde lezingen van WO I als partijdig wil duiden en niet meer beantwoordend aan verworven inzichten, zal men van de WO een speeltje kunnen blijven maken, ook en vooral van de toeristische ondernemingen. En dan is er nog een klein detail, dat ook hier weer aan de orde is: wat zegden de burgers in augustus 1914? Wilden zij inderdaad de oorlog, die kort en hevig zou zijn, maar zoiets als het WK in Brazilië? Zonder imagoschade voor het eigen land. En de offers aan mensen? Zelfs dat willen we nog altijd gebruiken als wapen tegen een oude vijand die al lang vervelde tot bondgenoot en opnieuw een economische reus. En toch, wie meent dat komende oorlogen nog om Europa zullen draaien, zo massaal op Europese grond bevochten zal worden, geeft de indruk de huidige wereld niet goed te begrijpen. Lukacs wijst er terecht op dat de korte 20ste eeuw een Amerikaanse Eeuw genoemd mag worden, maar er niet minder op uitdraaide dat het in Europa te doen was. Pas na 1989 bleek dat Europa weliswaar economisch en politiek, soms zelfs een keertje intellectueel een bijzondere rol kon spelen, maar het toneel is veranderd. En de spanningen zullen zich niet meer voordoen op dit Aziatische schiereiland, wel elders, maar vaak als "proxi-war" gevoerd, met afstandbediening en op afstand. Wij krijgen berichten over oorlogen in Afrika, in Voor-Azië, maar de samenhang blijft bedenkelijk abstract en zonder vragen over... verantwoordelijkheid.

Bart Haers

PS noch Geert Mak, noch Reynebeau schrijven over de moeilijke verhouding tussen Franz-Ferdinand en de Keizer Franz II, noch over hoe de Oostenrijkers dachten over hem, de aartshertog en toch blijkt dat tekenend voor de positie van de dubbelmonarchie. Evenmin ziet men dat Wenen beducht was soldaten te mobiliseren omdat de oogst voor de deur stond. Aan zoiets banaals besteedt men toch geen aandacht. Merkwaardig genoeg blijkt de betekenis van het nationalisme in de onderscheiden natiestaten op de rand van een oorlog niet het belang van nadere analyse waard. Of zou Frankrijk geen last gehad hebben van zoiets als nationalisme? Of het UK? Vele opiniemakers situeren dit gif alleen bij de verantwoordelijken voor de oorlog, niet bij de overwinnaars. 100 jaar later zou men over die schroom heen moeten kunnen stappen, toch?

Het zijn lacunes die een beeldvorming ernstig verstoren en als puntje bij paaltje komt, zelfs onmogelijk maken. Dat is nu precies de verdienste van Christopher Clark. Maar goed, historici gunnen elkaar niet altijd veel complimenten.