Wie zal vrede brengen en hoe?

Kritiek

Wat de vredebrenger doen kan

aansluitend bij David Grossmann

Hier portreteert men Hugo de Groot als vredebrenger, maar
dat was hij omwille van zijn studie 'de iure belli et pacis"dat
de grenzen en geplogenheden van het oorlogsvoeren positief
bepaalde; Hugo de Groot nam namens Zweden deel aan de
onderhandelingen van twee langlopende conflicten in Europa,
de Vrede van Munster en de Vrede van Osnabrück moesten
aan respectievelijk de Tachtigjarige en de Dertigjarige Oorlog. Die
verdragen hielden enige tijd stand... Maar Hugo de Groot
bracht wel een oorlogsrecht tot stand dat burgers
zou beschermen... 

Toen ik dit stuk aanvatte, was het natuurlijk nog altijd oorlog in de Gaza, ook nu nog, maar ook de kranten ten onzent leveren inspanningen de nodige informatie te geven. Tom Naeghels schrijft over hoe de krant DS probeert de beide partijen en vooral de burgerslachtoffers recht te doen. De UNO heeft Israël zwaar gekapitteld over het bestoken van een school dat door de VN werd opgericht en onderhouden, maar diende aan te geven dat in andere scholen wel degelijk wapens liggen. En Bibi Nethanyahu weigerde de alliantie tussen Hamas en Abbas in Gaza te zien als een poging de scherpe kantjes van het Hamasbewind eraf te halen. De Israëlische premier gelooft niet in eerlijke pogingen tot vrede vanwege de Palestijnen en dat stemt welwillende Palestijnen niet enkel droef, het maakt het ook moeilijk initiatieven te nemen om de eigen gemeenschap ertoe te bewegen het geweld af te zweren. Maar een vrede zonder wederzijds respect en erkenning van de rechten van de andere, op vrede en welvaart, zal uiteraard ook nooit duren.

Het verhaal van de lange strijd tussen Israël en de nabuurstaten is bekend. De posities in Europa tegenover Israël veranderden naarmate Israël zich militair affirmeerde en steeds weer de gebiedsdeling van 1948 (UN resolutie 181) naast zich neerlegde. De zaak is natuurlijk dat Israël zich bedreigd mocht voelen en dat, zoals sommigen zegden, Israël een Spartaanse samenleving was of werd. De andere kant mag ook niet ontkennen dat Israël intern als een rechtsstaat mag gelden en tegelijk tegenover de Palestijnen een politiek voert die hen buitensluit... Eenvoudig is het niet daar een klare kijk op te krijgen, laat staan te begrijpen, als outsider, wat Israël dan wel kan doen.

Aan de andere kant staan dus Palestijnen, die hun recht op een soevereine staat sinds 1948 onverkort willen doen gelden en gesteund door religieuze leiders ernaar streven Israël als staat te vernietigen en de burgers terug in zee te drijven. Ook hier kan men als buitenstaander wel iets bij voelen, begrijpen en inzien, maar tegelijk blijft het de vraag of aanhoudend de strijd tegen Israël aanbinden wel een werkbare, leefbare oplossing kan opleveren.

Heel duidelijk moet men deze inzichten zien als die van een Europeaan, die zich gedwongen zou kunnen voelen een positie in te nemen, maar het niet kan, omdat elke keuze weer leidt tot onoverkomelijke ethische en politieke bezwaren. Maar dat de positie van Israël onhoudbaar lijkt te worden, krijgen we dagelijks op het tapijt, want Europese kranten hebben de neiging de Israëlische militaire suprematie als een verwijt te hanteren. Die suprematie kwam er uit noodzaak, maar toch niet vanzelf: een doelgericht aanwenden van kennis en kunde zorgen ervoor dat Israël over wapens kan beschikken die qua doeltreffendheid veel andere wapenconstructeurs jaloers maakt. Waarom de vijanden van Israël geen navenante vorderingen maakten, blijft wel verbazen, maar men meent dat dit te wijten is aan de steun van de VS. Doch, het ijzeren schild, dat raketten van Hamas moet tegenhouden, blijkt te werken voor de VS met hun rakettenschild klaar zijn gekomen, terwijl anderzijds Israël de lanceerposten vooraf min of meer kent in een duidelijk afgelijnd gebied. En toch, ook die bescherming lijkt men de staat Israël aan te wrijven.

De Palestijnen hebben zich, uit noodzaak moeten beperken tot de guerrilla omdat ze geen staat vormden en omdat de nabuurstaten of vrede sloten met Israël (Jordanië en Egypte) of niet langer geinteresseerd waren in strijd met Israël, na de verloren oorlog van 1973... Het betekent ook dat de Palestijnen hun lot misschien wel in eigen handen willen nemen, maar dat de organisatie daarvan afhankelijk is van leiders die verschillende doeleinden dienden, persoonlijke en publieke. In Israël moet een president die zich aan fraude en/of corruptie schuldig maakte aftreden, berichten over slordig omspringen met publieke middelen in de Gaza en op de Westelijke Jordaanoever blijven doorgaans vage aantijgingen, ook al komt het geld vaak van gulle donateuren zoals de EU. Het zou wel heel kort door de bocht zijn hieruit af te leiden dat de leidende groepen in de Palestijnse gemeenschap niet in staat zouden zijn tot goed bestuur en het opbouwen van een rechtsstaat, de steeds maar aanslepende voorlopige structuren laten ook niet echt toe een stabiele staat met de nodige autoriteit en een onafhankelijke rechtspraak te ontwikkelen.

Wat er nodig is, kunnen we van buitenaf hoogstens omschrijven als een aanzet tot het opbouwen van een staat[i], waarbij men de gegeven omstandigheden, die men niet wil en ook niet hoeft te accepteren, voor lief neemt. Want het opbouwen van een staat vormt een ingewikkeld mechanisme, waarbij van burgers gevergd wordt dat ze dit proces ondersteunen, waarbij men er zich van bewust is dat delegatie van bevoegdheden aan een parlement, aan een regering wederzijds tot verantwoordelijk handelen dwingt en willekeur moet uitsluiten: de rule of law ingang doen vinden en tegelijk, merkwaardig dat men er zelden over spreekt, de eigen burgers beschermen. Het eigen optreden van de staat mag dus niet ingaan tegen de veiligheid van de eigen burgers en moet erop gericht zijn bij te dragen tot het algemeen welbevinden en het persoonlijke welzijn van burgers. Men zal begrijpen dat het beleid van Hamas dezer dagen niet gericht is op het beschermen van de inwoners van Gaza en dat tegelijk veel burgers die positie ook accepteren, meer nog, ondersteunen. Hamas en de mensen van Gaza delen een grote frustratie, maar er is, voor zover we het kunnen overzien, tot hiertoe weinig interne kritiek te horen op de doelen van de leiding (van Hamas) noch op de manier waarop die bereikt zouden kunnen worden.

Nog eens, als we het zo stellen, dan is dat niet meer dan een vaststelling omdat we de positie van inwoners van Gaza en dat al sinds tijden, onwezenlijk vinden, niet meetbaar met onze criteria over goed bestuur en burgerschap. En precies daar zal een vredebrenger aan Palestijnse zijde aan moeten werken: aantonen dat de strijd staken inderdaad kan, dat het onderhandelen over het heropenen van de grenzen van Gaza gepaard kan gaan met het instemmen met een staakt het vuren voor onbepaalde tijd. Natuurlijk moet men dan de wens een onafhankelijke staat te vormen niet laten varen of een beter lot voor Palestijnen vrouwen en mannen niet op Griekse kalenden plaatsen, wel integendeel. Maar het aanwenden van andere middelen zal men niet zo gauw gedaan krijgen, omdat vandaag geen enkele leider kan besluiten tot een vreedzame lijdzaamheid.

Maar men zal hoe dan ook met de leiders van Israël moeten praten, doch zonder hiervan zomaar resultaten te verwachten. We verwezen in ons vorige stuk naar Nelson Mandela en naar Vaclav Havel, wel bewust van het feit dat voor Israël en voor de Palestijnen de situatie niet enkel een onderling conflict moet heten, maar geopolitiek veel aandacht krijgt in de VS, Europa en de Arabische wereld, meer nog dat een instrumentaliseren ervan echt niemand vreemd is, zodat de Palestijnen die het zouden willen vaak geen kant op kunnen, zonder het gevaar te lopen voor verraders gescholden te worden.

De weg naar vrede was en is moeilijk maar wij, buitenstaanders moeten het ook allemaal niet moeilijker maken dan nodig is, door per se partij te kiezen voor de ene of de andere partij. De these van David Grossmann[ii] luidt dat in Israël boven kwaadheid en frustratie uit, velen in Israël menen dat de militaire optie niet veel zoden meer aan de dijk zal zetten. Links komt tot dit inzicht, rechts blijft vooralsnog zweren bij militaire verdediging en toch:

"Zelf hoop ik - aldus Grossmann - dat ook aan de rechterzijde het inzicht groeit - ook al gaat het dan vergezeld van kwaadheid en frustratie - dat er grenzen zijn aan de macht. Dat zelfs een sterk land was als het onze niet zomaar zijn zin kan doen dat ondubbelzinnige overwinningen niet meer van deze tijd zijn. Dat er niet meer is dan de illusie van een overwinning, een beeld dat de waarheid niet verhult: in een oorlog zijn er alleen verliezers"

 De gevaren van een blijvende oorlog, aldus Grossmann zijn ook bedreigend voor de ziel, van Palestijnen en Israëli. Jawel, het is geen tastbaar iets, de ziel van een samenleving noch de ziel van individuele mensen, maar als metafoor voor het zelfbewustzijn en voor het geheel van dromen en verwachtingen, mag men het wel hanteren, want hoe kan men anders het andere uitdrukken, de tredmolen van geweld, terrorisme en oorlog, die iedereen in de greep houdt?

Maar dan weet Grossmann ook dat Israël zelf stappen moet zetten en met een beschikbare vertegenwoordiger het gesprek aangaan, Abbas dus, maar zoals David Grossmann aangeeft, negeert men de president van de Palestijnse autoriteit en dat laat veel kansen verloren gaan. Echter, we moeten ook vaststellen dat vooralsnog maar weinig mensen in Palestina uitdrukkelijk het streven naar vrede verbonden hebben aan een erkenning van het bestaansrecht van de staat Israël, zodat het voor de diplomatieke, militaire en burgerlijke overheden in Israël mogelijk zou zijn het gesprek zonder bijkomende voorwaarden aan te gaan. Dat bestaansrecht blijft vooralsnog een heikel punt en dat kan men historisch begrijpen. Echter, mocht dat betekenen dat dit tot een noodzakelijke voortzetting van de gang van zaken leiden, mocht dit met zich meebrengen dat niemand uit de tredmolen kan stappen, dan moet men zich afvragen of men de eigen mogelijkheden als mensen niet negeert en daarom een ernstige tekortkoming aan de dag legt.

De vredebrenger die we voor ogen hebben, zal geen vredevorst zijn, maar precies vanuit de eigen gemeenschap en met steun van het overgrote deel van die gemeenschap de gesprekken aangaan, ook over bestaansrecht en vreedzaam verzet. Het punt is dat in de monotheïstisch godsdiensten vrede samen blijkt te gaan met de gedachte dat iedereen van dezelfde waarheid overtuigd is en zich onderwerpt aan dezelfde normen en van de godheid gegeven wetten. De vereiste van homogeniteit is, zo zeggen velen, door de geschiedenis bewezen, maar we denken dat zowel de Republiek der Verenigde Provinciën als het Europa na 1814 het samenleven van onderscheiden religieuze en filosofische levensbeschouwingen wel mogelijk maakten. De vereiste van een homogene samenleving zou overigens ook in beide gevallen, de Republiek en Europa wel opgaan, in die zin dat de conflicten en revoltes, revoluties de fundamentele samenlevingsvormen niet onderuit hebben gehaald. Zelfs de strijd van Bismarck tegen de Katholieken en tegen socialisten hebben mede Duitsland veranderd, met goede gevolgen voor het samenleven.

Neen, het bereiken van de vrede veronderstelt niet dat iedereen dezelfde metafysische waarheden, dezelfde religieuze praktijken moeten onderschrijven en naleven. De weg naar vrede zal dus ook een erkenning van de Ander inhouden en dat is precies waar Hannah Arendt met het Israël van Ben Gurion in conflict kwam: de fundamenten van de staat Israël, schrijft Arendt al in 1946 en volgende jaren berusten op enkele misvattingen die de staat en vooral de burgers zuur zou opbreken. We merken hierbij graag op dat we refereren aan Arendts kritiek op Israël en de weeffouten van het systeem, omdat we menen dat deze kritiek van een tijdgenote en participante aan de vorming van de nieuwe staat - hoewel ze in de VSA verkoos te blijven en omdat ze ervaring had met de zionistische activisten in de jaren dat ze in Parijs heul had gezorgd voor de vervolging door de Nazi's, sprekender is dan die van mensen met wijsheid achteraf. Overigens heeft zij wel degelijk "kampervaring" omdat ze was opgepakt geworden in 1933 en na 8 weer vrijgelaten. Mei 1940, toen de Wehrmacht Nederland, België en Frankrijk binnenviel, werd zij gerekend tot de vijfde kolonne en net als haar man, Heinrich Blucher opgepakt en naar kampen gestuurd; zij kwam in Gurs bij de Pyreneën terecht en zou min of meer per toeval kunnen ontsnappen in de chaos die het Franse leger en de Franse politie teisterden, ook na de overgave door Pétain. De weigering de verscheidenheid van mensen te erkennen, die men in autoritaire regimes van links en rechts als reden of als doel hanteert, draagt ertoe bij dat het politieke onmogelijk wordt in een democratische zin. En dat zal zo een vredebrenger in Palestijnse middens ook moeten cultiveren.

Het vergt voor velen dezer dagen blijkbaar veel empathisch vermogen om zich de positie van Israëlische burgers in te denken, omdat men hen als mededaders beschouwt, terwijl aan Palestijnse zijde slechts blinde noodzaak zou bestaan en iedereen dus boven verdenking zou staan. De discussie over de proportionaliteit vanwege Israël wordt dan ook zonder veel omhaal van woorden beslecht: De aanvallen zijn disproportioneel. Vanuit mijn luie zetel kan ik dat hoogstens vermoeden, maar ik heb zelfs geen weet van wat dan wel proportioneel zou zijn. Het kwam vroeger al voor dat een staat, Habsburg disproportioneel geweld werd verweten, dat men het land zelfs het recht ontzegde zich te verdedigen (tegen Servië) en toevallig was het een staat waar de Joodse bevolking niet aan de kant stond - hoewel er ook veel antisemitisme heerste. Het recht ontzeggen aan een staat zichzelf te verdedigen betekent ook dat men die staat haar soevereiniteit betwist en dat is in de internationale gemeenschap een bijzonder lastige zaak, zelfs een casus belli.

Om al die redenen zullen we vanuit Europa niet enkel de Palestijnen moeten steunen, als we dat nodig vinden, maar hen ook meenemen in een proces van bewustwording. Tegelijk kan men maar beter ook de gedachten van David Grossmann versterken, wil men aan die zijde ook goodwill creëren. Sinds decennia proberen Amerikaanse presidenten in hun tweede ambtstermijn - op George W Busch na, als ik het wel heb - alsnog ernstige inspanningen te leveren om vrede mogelijk te maken, maar de inspanningen worden doorgaans door gebeurtenissen in het Midden-Oosten of elders doorkruist, zodat het moeilijk blijkt de gesprekken op gang te houden, laat staan te laten landen in een sluitend verdrag. Europa, vragen velen zich af, blijft nagenoeg achterwege, al verleent het wel degelijk hulp aan Palestina en onderhoudt het betrekkingen, economische en andere met Israël. Maar men blijft buiten beeld als het over intensivering van gesprekken over durende vrede gaat.

David Grossmann hoopt dat men in Israël na deze gevechtsronde eindelijk tot vreedzame samenlevingsvormen kan komen, maar beseft dat hij nu weinig positieve respons kan krijgen in de politieke wereld en bij de medeburgers die zich onmiddellijk bedreigd achten. Tegelijk zou, als we Leon de Winter mogen geloven, het niet snor zitten en moet Israël met bekwame spoed nadenken over haar voortbestaan. Of een blijvende militaire respons volstaan kan, laat ook de Winter niet koud, wel integendeel: Israël zou wel eens kunnen verschrompelen, als het niet voortmaakt. De zorg zichzelf in stand te houden vormt een punt van zorg omdat het autodestructief kan worden, maar dat geldt ook voor de leiding van Hamas, maar die, zo stelt men, gedraagt zich vooralsnog defensief. Het is dit punt dat de vredebrenger zal moeten doorbreken. Onze visie op Israël is gewijzigd doorheen de jaren, waarbij links haar pro-Israëlische inzichten verruilde voor steun aan de verdrukten. Logisch, denkt men dan. Maar de keuze van voor de ene partij en het afwijzen van de andere heeft geen zin. Dat is niet omdat we onverschillig zouden zijn, maar precies omdat de strijd tussen beide partijen niet enkel uitzichtloos is (geworden) maar ook omdat beide partijen zichzelf schade toebrengen.

Misschien is het een wat oubollige gedachte, die "vredebrenger" op te roepen, maar telkens we berichten horen over de situatie in Gaza, merken we dat er iets goed fout zit, want de slachtoffers worden zorgvuldig geteld, maar als het huis van een van de leiders bestookt is geworden, blijken die niet thuis. Handig, zich goed kunnen verstoppen, maar tegelijk blijft het maar zo, denk ik, dat op die manier sommigen zich aan de gevolgen onttrekken van hun eigen keuzes. Zou er bij Hamas dan niemand bevinden die zoals een Mandela of een Havel bereidt toont een andere keuze te maken. De wil tot vrede is tenslotte de belangrijkste voorwaarde om vrede te bereiken en verder, tevens, de wil te breken met de eeuwige opeenvolging van wraak en weerwraak.

De grootste vraag is denk ik dan ook of we ooit tijdig zo een vredebrenger zullen herkennen, tijdig en die persoon m/v ook ondersteunen, wetende dat zo iemand sowieso altijd nog tussen vele klippen, kolken en andere gevaren zal moeten laveren, om veilig de vrede te bewerkstelligen. Er zijn Europa netwerken actief die ijveren voor vrede tussen Israël en de buren, in de eerste plaats de Palestijnen. Maar zij krijgen in de brede media niet altijd de nodige aandacht. Een ervan is JCALL, van wie de nieuwsbrieven mag ontvangen[iii].

Bart Haers

---

[i] Francis Fukuyama. Het bouwen van de staat. Uitgeverij Contact 2005. Het boek liet mij toe te zien hoe complex het is de staat, in geval van een failed state, alsnog op te bouwen. Fukuyama keert daarbij terug naar de liberale staat, wat voor de Palestijnen wellicht een zekere autonomie zou betekenen om als burgers de leiders tegen het licht te houden.

[ii]  http://www.standaard.be/cnt/dmf20140708_01172037 en: http://www.haaretz.com/news/diplomacy-defense/israel-peace-conference/1.601993. Op woensdag 30 juli publiceerde DS nog een tekst van David Grossmann.

[iii] http://fr.jcall.eu/communiques/proche-orient-revenir-au-dialogue-politique