Racisme en de kracht van emoties
Kritiek
Racisme
Het
verhaal van steeds herhaalde boodschappen
Racisme,
nog eens racisme en alweer racisme, men krijgt er het vliegend ... van, gewoon
omdat het al te vaak als een hakbijl gebruikt wordt. De omstandigheden, zoals
dat heet, brengen met zich dat sommige oude reacties weer boven komen, maar in
een nieuwe context. Mia Doornaert vraagt zich af of we het antisemitisch, in
feite anti-Israëlisch ressentiment, vaak vertaald in haatdragende bewoordingen,
moeten dulden. Niet dus. Maar het is dus wel zo dat we een manier moeten vinden
om dat overtuigend te brengen en dan is er een andere benadering nodig.
Want
mij ontgaat is waarom men op grond van overwegingen die men politiek correct
noemt, maar die wel bestraffend werken zonder dat er een goed gesprek mogelijk blijkt mensen kapittelt die maar een
zweem van een schijn van xenofobie, islamofobie in de openbaarheid aan de dag
zouden leggen. Maar er is meer dan dat alleen in het spel: dag na dag, week na
week brengen experten rapporten uit om aan te tonen dat de integratie van
migranten en hun nazaten mislukt is, zonder dat er dan verder veel zin voor
nuance aan de dag gelegd wordt, zodat ook zij die zich goed ingeburgerd voelen
of weten zich ook aan den lijve geviseerd voelen. Integratie is een kwestie van
dubbel verkeer en het mag dan politiek correct klinken dat wij gastvrij en
vriendelijk moeten zijn, niet mogen discrimineren, maar zij zoeken, zoals elke
mens doet de beste weg voor wat zij goed achten, voor zichzelf. Integratie kan
men niet meten, zeker niet op het individuele niveau.
Het
artikel van Mia barones Doornaert komt er in de nasleep van de oorlog in Gaza
en van de betogingen hier te lande, waar tegenstanders van de oorlog van Israël
tegen Hamas en migranten die zich solidair tonen met de Palestijnen - dus niet
a priori aanhanger van Hamas, hoewel velen dat onderscheid over het hoofd zien.
Het valt me telkens weer op dat men vanwege de gemeentelijke overheden terecht
probeert het risico op baldadige excessen te voorkomen, maar de betogingen niet
kan en wil verhinderen. Het punt is dat
dit nu eenmaal hun taak is en ook de betogingen worden meestal zo georganiseerd
dat baldadigheden voorkomen worden, omdat de organisaties zelfdiscipline aan de
dag leggen. Maar wat nog meer opvalt, brengt ons bij de verkiezingen in
Turkije, waarvoor ook bij de Turken in Europa gemobiliseerd werd en dat lijkt,
uit hoofde van Erdogan een minder geslaagde oefening geweest te zijn. Die
poging de Turkse politiek in Europese landen bij Turkse burgers, mensen met een
dubbele nationaliteit te exporteren, komt mij als een mislukking voor omdat
zowel op de Nederlandse televisie als op de openbare omroep wel vooraf bericht
is over die mobilisatie, maar dat het aantal mensen dat ging stemmen laag was.
Nu weet ik wel dat Erdogan al minstens 2 keer naar Duitsland kwam, waar een
grote diaspora bestaat, zodat een sportpaleis vullen in wezen wel kan lukken,
zonder dat de tegenstanders van Erdogan of zij die zich het wel van Turkije
niet veel meer gelegen laten, er sowieso afwezig blijven. De stembusgang werd
dus deels een mislukking omdat slechts weinig mensen echt de moeite willen doen
zich nog met de interne situatie in Turkije in te laten. De openbare omroep
moet tegelijk berichten over wat er in deze diaspora gebeurd en dus krijgen we
een berichtgeving die niet over de mensen gaat hier, maar over de wijze waarop
Turkije voor hen een rol speelt. Belgische exptats blijven nog altijd, zeker
als ze nog directe verwanten hebben in dit koninkrijk wel emotioneel
gebonden...
Daar
zit nu net het probleem in verband met dat gekakel over racisme. Politiek,
leren we al dertig, veertig jaar dient men met koel verstand te bedrijven, maar
sociologen en politieke wetenschappers hebben de neiging hun objectieve kijk op
het politieke bedrijf ook aan de politieke bedrijvigheden toe te kennen. De
ratio die men erkent in het politieke handelen wordt dan ook meteen
geprojecteerd op de mensen die politiek actief zijn. Zoals Max Weber al
betoogde, kan men van politiek geen professionele bedrijvigheid zonder meer
maken, maar zal een politicus, man of vrouw, ook altijd emotioneel bewogen
zijn. Daarom hamerde hij erop dat men altijd oog moet hebben voor de doelen die
men nastreeft en nagaan of die oirbaar zijn als op de middelen die men in het veld
brengt. Maar tegelijk ontstaat dan de ongezellige indruk dat politiek bedrijven
alleen met strijd te maken heeft en worden doelen middelen en de gebruikte
middelen strategische en tactische wapens. De discussie over Gesinnungsethik en
Verantwortungsethik voert men doorgaans alsof het ene tegen het andere staat,
maar men kan geen doel nastreven, aanvatten zonder ook over de vraag na te
denken of de middelen wel adequaat zijn.
In
verband met sociologisch onderzoek naar racisme, naar het succes dan wel het
falen van het migratiebeleid, van het integratiebeleid moet men vaststellen dat
mensen die deze onderzoeken op poten zetten wel degelijk gegrepen zijn door
emoties en dat hun methode wel degelijk objectief is, maar hun instrumenten
nooit in een laboratoriumsituatie geijkt kunnen worden. Racisme, integratie en
reacties op migraties, het gebeurt niet in een Keulse pot, maar in een open
systeem en meer nog dan in andere onderzoeksdomeinen kan niemand stellen als
observator geen invloed te hebben op het gebeuren dat ze observeren, sterker
nog, vaak is het de grootse ambitie precies wel iets in beweging te krijgen,
invloed uit te oefenen. In maatschappelijke discussies waar men zich inspant
met goede cijfers te werken, komt men dus met allerlei meetresultaten, die
nooit volkomen objectief zijn, bijvoorbeeld al omdat de bevraagde mensen al dan
niet bereid zijn een objectieve kijk weer te geven, maar zelfs dat de metende
meent objectief subjectieve meningen te detecteren via vragenlijsten en diepte-interviews,
gaat er van die onderzoeken, of men nu kiezers van het Vlaams Belang meet of
van jonge migranten in Borgerhout, een appel uit aan de onderzochte mensen en
zij die de resultaten onder de neus gewreven krijgen.
Overigens,
mocht men dus - zonder het streven naar objectiviteit te laten vallen -
erkennen dat onderzoek altijd weer een invloed op de gebeurtenissen, dan zou
men zowel over de opvattingen van het opzet als over de verantwoording van de
methode kunnen nadenken en begrijpen dat men geen slapende leeuwen moet wekken.
In de afgelopen tijd is er vaak gesproken over de Eerste Wereldoorlog, die voor
Duitsland rampzalig is afgelopen. Maar de oefeningen in beknopte
geschiedschrijving gaan ervan uit dat onze kijk op de aanvang van de oorlog in
1914 uit de bronnen voortkomen en het beste voorbeeld is de wijze waarop men
refereerde aan de dépèches en telegrammen van de Belgische diplomaat in
Berlijn, de heer Beyer, maar verder blijft men bewust blind voor de
positiebepalingen van Parijs, Moskou en andere oorden. De boodschap dat
Duitsland de enige morele schuldige is aan de oorlog, wordt bij de herdenkingen
anno 2014 niet expliciet gesteld, wel volgt men een lezing die alleen tot die
conclusie kan leiden. Die conclusie staat ook nog eens in het bekende verdrag
van Versailles. Maar dat verdrag was, zoals men weet het product van een aantal
diplomatieke stappen in het duister en van publieke debatten zonder veel
doeltreffendheid. De pogingen om vrede te bereiken in 1915 vanwege de
Amerikanen werden in de afgelopen weken nog maar eens onder het tapijt geveegd,
doch opnieuw blijkt dat geschiedschrijving niet zomaar de zorgvuldige selectie
van de feiten kan verdragen, maar elke gebeurtenis, ook de rede van een
president van een niet bij de oorlog betrokken staat haar gewicht kan hebben,
al was het maar omdat in de debatten die zouden volgen de standpunten van deze
gene al dan niet getemperd dan wel net versterkt worden.
De
hele discussie of Israël zich proportioneel van militaire middelen bedient, kan
men niet afleiden uit de resultaten van de body count, zegt onder meer de
Israëlische ambassadeur in Brussel, maar ook aan de mate van ontwrichting van
het maatschappelijke leven in Israël: kinderen kunnen niet naar school;
toeristen lopen gevaar; het economische leven valt stil en mensen worden bang
voor de raketaanvallen, brengen meer tijd in bunkers en schuilkelders dan wij
ons hier in Europa kunnen voorstellen. Maar de tegenstanders zeggen dat Israël
de stad Gaza grondig aan het verwoesten was voor een tijdelijk staakt het vuren
afgekondigd werd. Die vernielingen kan men niet negeren, maar waar Israël er
alles voor over heeft om de levens van de burgers te beschermen, gebruiken de
mensen van Hamas, zegt men ons, de burgers, Palestijnse burgers, die hen
steunen als ... menselijk schild. Wat op het eerste zicht een duidelijke zaak
is voor sommigen, blijkt minstens complex in het actuele verloop van de
gebeurtenissen. Maar er zit een hele geschiedenis achter, ook voor migranten en
hun nazaten, die zich afvragen hoe het gaan moet.
De
migratie lukt dus voor sommigen beter dan voor anderen, maar als het lukt,
hebben we er geen zicht op, - wat ook weer te betreuren valt omdat het, denk ik
nuttig is als er goede na te volgen modellen aan het jonge volkje met een
migratieachtergrond tot voorbeeld voorgehouden kunnen worden -, als het
mislukt, vaak te wijten aan de aangelegenheden der mensen, omstandigheden dus,
dan zal men dat gemakkelijk op een aantal parameters vastpinnen, zonder dat men
ook dan weer de oorzaken onderzoekt, want het verhaal van elke persoon is
altijd in enige mate uniek en zeker voor de betrokkene geldt dat die uniciteit
als een paal boven water staat. Meer nog, sommigen menen dat aangezien mensen
gelijk zijn en dus alle mensen dezelfde ervaringen (van afwijzing) op dezelfde manier
verwerken, maar voor de betrokkenen blijkt dat zij hun eigen verwachtingen en
hindernissen om die te overwinnen anders beleven, percipiëren en organiseren.
Verwachten sommigen dat de a priori aangenomen gedetermineerdheid van mensen
zou uitsluiten dat mensen die hier bijvoorbeeld uitgeschud en zonder middelen
van bestaan aankomen, asielzoekers in de eerste plaats bedelend en biddend bij
de poort blijven staan, maar de werkelijkheid is dat men graag een eigen leven
wil opbouwen en dus is de verwachte afwachtende lethargie moeilijk algemeen
terug te vinden.
Het
bestrijden van racisme berust op analoge aannames maar gaat voorbij aan de
redenen waarom we vandaag racisme afwijzen enerzijds en waarom mensen blijven
leven met de idee dat de andere net
van een andere soort is, inferieur zou kunnen zijn. Ik zal mijn lamentatie over
de houding van intellectuele elite van Vlaanderen ten aanzien van wat zij het
klootjesvolk, vooral de middenstand dus, maar niet herhalen, maar het gemak
waarmee we anderen met dédain behandelen moeten we bij onszelf niet
verdoezelen. Dus, wie zegt door het leven te gaan zonder vooroordelen, roept
wel vragen op, want dat is zonder meer een heilige. Maar wie van zichzelf niet
zeker is, doch anderen wel de verplichting oplegt bepaalde vooroordelen als
zonde te beschouwen er zich dus niet toe mag laten verleiden, die legt anderen
een morele druk op, waar hij of zijzelf
niet van gediend zijn.
Maar
er is meer, want de afgelopen tien jaar ongeveer is in het spoor van de
zoveelste verjaardag van Darwin's boek 'The origin of species" gesteld dat
wij, de leken dit moeten belijden en er ons toe moeten bekennen. Ik denk dat
dit een misvatting is, omdat we in wezen conflicterende rechten hebben:
vrijheid van onderwijs, maar ook leerplicht, godsdienstvrijheid en verder
vrijheid van opinie. Men kan niemand dwingen die visie die wij als
wetenschappelijk bewezen achten over te nemen, maar we kunnen wel mensen
bijvoorbeeld ervan overtuigen dat mensen verschillen en niet altijd helemaal
dezelfde ratio en inzichten delen. De Ratio is universeel, maar dat geldt voor
de wis- en natuurkunde, voor de kennis van de materie die wetenschappers hebben
opgebouwd, maar niet iedereen is ervan overtuigd. Moet men hen dan onredelijke
wezens noemen, of gespeend van enig verstand? Nu, dan komt men al aardig dicht
bij racistische uitspraken, dunkt mij.
Een
redelijke omgang met wetenschappelijke inzichten en die overdragen via het
onderwijs, zal maar succes ressorteren als er veel jongeren met een
migratieachtergrond - wat een heerlijk jargon toch - doorstromen naar
richtingen waar deze zaken gronden besproken kunnen worden. Maar bestaan er
geen aanwijzingen dat juist jongeren in het ASO sneller radicaliseren? Omdat
zij juist op die cruciale punten in hun ontwikkelen vanzelf al vatbaar zijn
voor de totalitaire verleiding en het fanatieke aanhangen van een visie, een
doctrine, zal de kennis die ze meekrijgen, als die niet diepgaand en met zin
voor nuance gebracht wordt, waarbij ook de pijnpunten als het over hun
godsdienst gaat besproken kunnen worden.
Tot
in de jaren 1980 kon de vrijzinnigheid gemakkelijk de vijand aanduiden, dat waren de katholieken, de parochiepriesters
en anderen die zich nog tot die oubollige club rekenden, waarbij sommigen
effectief moeite hadden de evolutieleer te aanvaarden of nog steeds niet klaar
waren de schepping ex nihilo kritisch te onderzoeken. jonge vrijzinnigen en
vooral studenten in colleges hadden er dan ook zin in om de brave borsten en
hun metafysica hardhandig onder het tapijt te vegen. Maar die metafysica - in
details zit het anders - van de Islam kan men nu niet meer zo gemakkelijk
aanpakken, omdat men tegelijk de jonge moslims en moslima's niet voor het hoofd
wil stoten. Toch moet men noch het ene noch het andere laten: de metafysica
bespreekbaar houden, maar tegelijk de vele aspecten van de evolutietheorie
adstrueren moet men op het programma houden én erkennen dat voor jongeren die
opgegroeid zijn in een openbaringsreligie er problemen mee kunnen hebben, of
beter, hun ouders.
Het
blijft wel zo dat zij de wereld niet zonder een opperwezen kunnen
voorstellen, maar dat zij tegelijk de voordelen van onze vrije samenleving wel
vatten en dat zij dus, zoals eens de studenten op college, in de jaren 1920 en
1930 al, geneigd zijn er het beste van op te pikken, maar zij botsen dan wel
weer met die andere inzichten, die zij in de moskee horen. Men kan die
tweespalt betreuren, maar er helpt geen lievemoederen aan, meer nog, zij die
bepaalde visies gepromoot willen zien in het onderwijs en de media, zullen
tegelijk mee met de boze imams de film Submission van Ayaan Hirsi Ali en Theo
Van Gogh aanvallen, want dat schendt de gevoeligheden en dus, tja, mag men er
niet over spreken. Zo houdt men de taboe's in stand die men een generatie
geleden nog gretig wenste af te breken. Heilige huisjes slopen was toen in de
mode, nu zijn er die ze graag in ere hersteld zien, doch niet de katholieke,
wel andere, van Hindoeisme, boedisme, Islam...
Hoe
men racisme bestrijden zal en tegelijk de integratie bevorderen, ik blijf het
herhalen en mijn verhaal blijkt al even eentonig, zal moeten doordringen tot de diepere lagen
van mensen aan beide kanten, voor zover men die nog altijd herkennen kan, want
men zal begrijpen dat in het Westen de strijd voor het atheïsme, de afwijzing
van de christelijke metafysica moeten aanbrengen en daarbij uiteraard de bijbel
en de hele teksttraditie die er rond dat boek der boeken is gegroeid als een
dwaas kluwen van verzinsels weg te zetten, vandaag gestaakt is. Nochtans,
zonder me nog als katholiek te beschouwen, ben ik wel de mening toegedaan dat
de vele grondbeginselen van onze samenleving en van onze cultuur, waarover ook
soms nog scherp van gedachten wordt gewisseld, nu net in de ontwikkeling van de
Westerse cultuur van zo groot belang zijn geweest, omdat de kerk dan wel veel
vertelde over de Drie-Eenheid, de trinitaire traditie, maar ook over schepping,
over de idee van het begin veel te zeggen heeft dat in de oudheid niet aan de
orde komt.
Racisme
zelf kan men alleen maar van grond ontdoen als men mensen ervan kan overtuigen
dat de andere altijd ook ik kan zijn, dat men in welke vorm dan ook rekening
moet houden met wat Kant de Categorische Imperatief noemde en het klassieke
begrip presenteerde dat men anderen niet zal aandoen wat men zelf niet
aangedaan wil worden. Enfin, dat is de christelijke vertaling, of beter nog, de
vulgaire vertaling want de categorische imperatief mag niet op voordeel doen
gericht zijn en dus mag men geen beloning wensen te beuren: men moet doen wat
de zedenwet dicteert, zonder dat men daar praktisch of materieel een
voorstelling van heeft. Het blijkt evenwel moeilijk op die manier mensen ertoe
aan te zetten na te denken over hun visie en kijk op de anderen, laat staan hun
houding bij te schaven. Natuurlijk, wie zich van de pertinentie van dat begrip categorische imperatief een en ander
eigen gemaakt heeft, zal misschien al minder geneigd zijn tot racisme. Maar dat
valt nog altijd te bezien.
Maar
zoals we al vaker stelden, men kan de emoties van mensen niet zomaar sturen,
maar men kan wel betrachten dat bepaalde emoties op een positieve manier gewekt
kunnen worden, zoals Martha Nussbaum beschrijft. Racisme, een mengeling van
allerlei onwelwillende en zelf overschattende emoties valt gemakkelijk op te
wekken, maar toch, het kan dat men een breed gedragen patriottisme kan
ontwikkelen, waarin ook de andere een plaats heeft, evenwaardig en gelijk voor
de wet. Dat kan men maar als men burgerschap in een dubbele betekenis wil
begrijpen: de nationaliteit verwerven is een ding, er zich ook wel bij weten
dat die nationaliteit verworven kan worden, ongeacht wie de ouders waren, waar
ze vandaan kwamen, een tweede en dat is wat bijvoorbeeld Lincoln en ook FDR
konden bereiken.
Wat
het antisemitisme in Europa dezer dagen moeilijk te begrijpen maakt en zeker
voor mensen die ongewild anti-Israëlische gevoelens vermengen met
antisemitisme, gaat voorbij aan twee feiten: 1°) de inbreng van Joden,
orthodoxe, geassilmileerde joodse mensen Europa hebben verlaten en 2°) hun
inbreng in de Europese cultuur kan men niet overschatten. Israël is dan wel een
staat die joodse mensen hebben kunnen stichten, kritiek op die staat hoeft niet
tot antisemitisme te leiden, al blijft dat moeilijk onder controle te houden.
Die distinctie is nodig, want de staat kan fouten maken, kan disproportioneel optreden,
maar moet men dan medeburgers uit Antwerpen, Köln of andere plaatsen waar er
nog Joodse mensen leven onheus behandelen? Antisemitisme heeft diepe wonden
geslagen maar heeft ook intellectuelen behaagd en dat lijkt men vandaag niet
aan de orde te stellen. De idee van ras, van superioriteit van rassen was ooit
in wetenschappelijke kringen een onderwerp van ernstig debat en onderzoek. Ook
mensen die zich bezig hielden met Spinoza en het spinozisme waren er niet vies
van zoals Henri Krop in zijn monumentale studie "Spinoza. een paradoxale
icoon van Nederland" beschrijft kwamen sommigen in de NSB, de Nederlandse
fascistische partij terecht. Racisme is geen zaak van vulgaire mensen alleen,
al wil men ons dat al tijden doen geloven.
Tot
slot kan men de strijd tegen het racisme niet altijd los zien van de gedachte
van Sloterdijk dat nihilistisch antinihilisme ook altijd mogelijk is en dat wie
het racisme en racisten wil bestrijden niet a priori ter goede trouw is. De
visie dat men racisme als zodanig kan bestrijden is intussen een illusie
gebleken, maar wie er een levenswerk van maakt en dan plots toch meegaat met
mensen die wel antisemitisme kunnen velen, dan wordt het link. Maar het blijft
natuurlijk ook weer een strijd voor een eerlijke zaak, meer nog, een
rechtvaardige zaak. Mevrouw Doornaert vindt het ook altijd goed dat mensen
daarvoor opkomen. Maar net daarom is het niet erg als men ook naar de middelen
gaat kijken en niet blind blijft voor onbedoelde neveneffecten. Strijd tegen racisme
is van belang en men moet mensen ervan overtuigen dat er een beter
ingesteldheid mogelijk is, maar het helpt niet mensen die van enige fobie blijk
geven, ook nog eens te betichten van racisme... Racisme kan men niet
goedkeuren, maar het heeft geen zin zonder goede argumenten zomaar iedereen
verrot te schelden. Het Vlaams Blok en Vlaams Belang heeft zich bijna drie
decennia rijk gerekend met allerlei racistische uitspraken en veel populisme.
Maar andere partijen, van Rood over Groen en oranje tot blauw hebben zich niet
geschroomd populistisch taalgebruik te hanteren, zoals gratis lokaal
busvervoer, basismobiliteit zonder op de gevolgen te letten...
Een van de elementen die men dus belichten zal, betreft de vraag hoe men de inbreng van joodse kunstenaars, wetenschappers en gewone mensen in de ontwikkeling van onze cultuur, de Europese cultuur zal belichten. Maar dan moet men het er wel over eens zijn dat die Europese cultuur onmiskenbaar een positieve inbreng heeft gehad in de wereld die we vandaag kennen er tegelijk niet blind voor blijven dat er ook donkere, gitzwarte pagina's zijn geschreven. Ik weet niet of men dit een genuanceerd beeld ophangen moet noemen, eerder is het erkennen van de vele aspecten en uitdrukkingsvormen die ons wel degelijk niet onverschillig mogen laten. Maar zelfkritiek laat men best niet ontaarden in autodestructie.. Zelfcorrectie kan altijd ook nog en dan is het beter na te denken over houdingen die we laakbaar achten, maar ook over de wijze waarop we die kunnen temperen Want mensen blijven mensen en dan zal het niet helpen als we geen oog hebben voor de kracht van emoties.
Bart
Haers
Reacties
Een reactie posten