Geen Leven zonder Verrassingen

Dezer Dagen

Angst en de afwezige verwachting

de fatale staat laat zich gelden

Paus Benedictus XV, geintroniseerd in september 1914
en gestorven in 1922, had als agenda het staken van de
strijd tegen de moderniteit. Hij won het pleit niet,
net zo min als hij een manier vond om vrede in Europa
te bereiken. Die uitdagingen ging hij evenwel niet uit
de weg. Toch blijft hij vergeten, ook voor wie
nieuwe wegen op wil gaan.Dat is wat dezer dagen
ook buiten de kerk, in de seculiere samenleving zo
stuitend blijkt: de angst voor ziekte wordt
opgeklopt, de angst voor een vergissing
is des te groter. 

Obama zou schuld hebben aan de ene verpleegster die aan Ebola lijdt. Misschien zijn er zelfs nog mensen besmet en zal dat de volgende dagen duidelijk worden. In het licht van de midterm elections spelen de Republikeinen het weer eens bijzonder grof, maar ook de democraten zijn bang voor de weerslag van de dreigende pandemie van ebola. Bijzonder moeilijk te vatten allemaal. Rare jongens die Amerikanen! Wie er gevaar loopt in de VSA? Toch zeker niet Murdoch? De kandidaten die maar een ding zoeken: zekerheid, veiligheid en stabiliteit voor zichzelf en liefst geen verrassingen.

Men zou voor minder onredelijk gedrag een verklaring zoeken, maar toch, kijken we naar Europa, dan valt op dat het hier ook niet opschiet met die angst en het aanpakken van problemen. Sommige zaken mogen dan reëel blijken, zoals de moeilijkheden aan de buitengrenzen van Europa, waar migranten op zoek zijn naar hun Europese droom, wij laten niet af  te beweren dat er van een Europese droom geen sprake kan zijn. Geobsedeerd door problemen, vergeten we onze zegeningen te tellen en bovendien menen we dat elk probleem een oplossing moet kennen: België verdeelt beter dan de rest van de wereld maar de kloof tussen rijk en arm neemt toe. De vraag is of mensen een leven kunnen leiden waar ze zich alles in acht genomen in kunnen vinden, wordt eindelijk niet gesteld. Of toch, want nu blijken ook mensen op leeftijd zonder dat ze het weten te sukkelen met ADHD. Zou het?

Wat opvalt? Nieuwsberichten hameren ons in hoe onveilig ons bestaan is, hoe gevaarlijk het is te dansen op de rand van de vulkaan, maar tegelijk kunnen we niet zonder voorzieningen, kunnen we ook haast niet meer anders dan dankbaar wezen voor de leuke dingen die stedelijke overheden en ondernemers voor ons in petto hebben. Het leven mogen we niet mislopen en als dat zo is, dan zijn anderen verantwoordelijk. Het blijft opvallend dat we intussen de vele mogelijkheden, zelfs om dingen te doen waar we belang aan hechten, uit het oog verliezen. Juist, ook de kleine verrassingen die ontmoetingen of een trouvaille in petto kunnen hebben.

Hoe dat zo gekomen is? Onder meer omdat we omringd zijn door een leger experten die vooral problemen zien, probleemgedrag opmerken en beleid willen maken van alles wat niet geheel beantwoordt aan de norm. Nu zijn we natuurlijk aan het zeuren, want we vinden al dat aandraven met problemen en vooral de onoverzichtelijke reeks correcties die we over ons uitgestort krijgen een probleem. Het zal wel te maken hebben met het feit dat we zoveel hooggeschoold volk hebben die toch ergens mee bezig moeten zijn. Nu blijkt dat de investeringen in de hernieuwbare energie te zijn stilgevallen, zullen economen, energieeconomen en gedragspyschologen er zich over moeten buigen hoe we die betreurenswaardige toestand moeten oplossen.

Intussen op menige boerderij in Vlaanderen, treurt een niet meer zo wilde boerendochter om het verdriet van haar vader, die het niet meer ziet zitten, die het niet meer zag zitten en uit het leven stapte. We hebben het aan de voedingsindustrie overgelaten om ons voedsel tegen steeds lagere prijzen op tafel te krijgen en daarbij niet gezien dat die industrie de boeren gewoon uitperste als citroenen. Een werknemer in de industrie mag niet meer een glaasje drinken? Natuurlijk verschijnt men niet dronken op het werk, maar zouden er echt geen ambtenaren bij de overheid of probleemmanagers last hebben van enige neiging tot drankmisbruik?

De economische logica, zal u mij zeggen, want die boeren moeten mee in het systeem? Dat is de vraag die nu aan de orde is: zijn wij mensen in staat het systeem mee in handen te houden, niet individueel, wel gezamenlijk, of zijn we inderdaad onderworpen aan Het systeem? Men verwijt de regeringen aan het roer koud en kil te handelen en mensen door de mangel te halen. Kijkt men naar de reacties op de verhoging van het inschrijvingsgeld voor hogescholen en universiteiten, dan merkt men dat sommigen menen dat minder studenten hun diploma zullen halen. In goede tijden en in slechte tijden blijft het percentage studenten dat slaagt globaal betrekkelijk laag, maar dat ligt niet aan de docenten, maar aan studenten die wel het naar het studentleven verlangen, maar verder dromen van een maximaal diploma tegen de geringste inspanning. De verrassingen die de studie kan opleveren, de overvloed aan inzichten waar men zich een samenhang in dient te zoeken en soms de tegenspraak ervan te accepteren, die laten studenten, zeker de geoefende papagaaien graag aan zich voorbij gaan, want angstig als ze zijn iets niet te weten, begrijpen ze niet de rijkdom van het verkennen van de oceaan van kennis waar ze nog mee aan de slag mogen, eens ze klaar zijn met hun studie. Zoals Boris Cyrulnik het stelde: we zijn geleerde papegaaien en slechts weinigen durven naderhand die papegaaienkennis terzijde te schuiven.

Over het plezier van het studeren, daarover spreken noch studenten, noch docenten, noch rectoren, noch commentatoren en al helemaal niet de politici. Men verlangt dat studeren efficiënt verloopt en vergeet hoe studeren, zeker levenslang leren niet enkel op basis van efficiëntie alleen kan, maar precies doorheen wat Hendrik de Man "vreugde in de arbeid" noemde.

Leo Neels zegde onlangs, na het verschijnen van zijn boek, dat hij in de media een neiging ziet het werk van journalisten tot een zaak van routine te herleiden. Screenen van reuters, belga en andere persbureaus, overschrijven en verder... onbegrip. Dat nu lijkt mij een wezenlijk probleem, voor de democratie, voor ons als nieuwsgierige mensen en voor het maatschappelijke debat. Gesprekken op de buis worden vaak gescript, dat wil zeggen dat de geïnterviewde en de interviewer perfect weten wat er gezegd zal worden, ook zal men in het andere geval de interviewer verzoeken de geïnterviewde poeslief dan wel met klauwen te bejegenen. De eigen inbreng van mensen in de media is ondergeschikt aan het audiomat, de kijkcijfers en zo mogelijk nog meer aan het format. Het gewicht van de aangedragen informatie? Doet niet ter zake, maar soms ondraaglijk licht. De hele heisa over Oscar Pistorius, het proces? De gevallen engel krijgt vijf jaar voor een schietpartij. Of moeten we denken aan advocaten die in het proces Aquino vaststellen dat de rechtsstaat gevaar loopt als de politie haar gangen mag gaan met ongeoorloofde onderzoeksmethodes? Maar de rechtsstaat loopt evengoed gevaar als de Aquino's voor hun ongeoorloofde en voor de volksgezondheid schadelijke daden in verband met drugssmokkel niet gestraft zullen worden? Goed, het is nog sub iudice, onder de rechter, maar ik vrees voor een rechtsstaat die niet toelaat dat criminelen gevat worden. Rechtsregels, ook inzake onderzoeksmethodes moeten er zijn, om burgers te beschermen. Overigens, volgens de Volkskrant en NRC zou de rechtsstaat door nieuwe richtlijnen aan de politie wel eens veel zwaarder geschaad kunnen worden: iedereen, elke burger, elk onschuldig wicht, elke brave huisvader zal gescreend worden als waren we allen verdacht. Heeft iemand Hans Rieder, Walter van Steenbrugge of Sven Mary gehoord? Angst voor het ondergraven van de rechtsstaat? Ongeoorloofde politiemethodes? 't Hangt er maar af van of ze betaald krijgen of niet voor hun handelingen en de herkomst van het geld, dat is onze zaak niet. Intussen sluiten kleine zelfstandige ondernemers in arren moede hun deuren.

Ebola maakt levens kapot, maar, zo blijkt, vooral indirect omdat niemand nog kraamvrouwen durft te helpen, malaria niet meer verzorgd wordt en andere ingrepen, zoals een appendix zelf ook niet meer behandeld kan worden. Dat is de situatie in de getroffen landen. Et alors? Men klaagt hier over het risico... terwijl het best mogelijk blijkt dat men op een andere manier ook zijn of haar einde vinden kan, onaangekondigd of anderszins. Maar goed, de vijand is nu bekend: ebola, waarbij men weet dat er nog geen zekere en beproefde aanpak voorhanden is. Toch blijkt een op drie te overleven...

Angst en een cultuur van angst aanjagen, terwijl we zot zijn van horrorfilms en duistere verhalen over de donkerste driften van de mens, die door zeer efficiënte onderzoekers in de kortste keren bloot gelegd worden, in polars natuurlijk. In Halle, Oxford en Maastricht zijn superflikken aan het werk, maar doorgaans wachten ze op een gebroken teennagel om in actie te schieten. Verhalen over hoe mensen dezer dagen met hun mogelijkheden aan de slag gaan, eventueel over een genootschap van de toren, dat hen inspireert, krijgen we nog zelden. De duisternis, de hoop die men met alle geweld uit mensen wil persen, het afnemen van de ruimte om zelf de vrijheid te veroveren, daarover gaat het zelden.

Nu, gelukkige mensen hebben natuurlijk geen verhaal en dus moet men succesverhalen wel zo vertellen dat de protagonist allerlei hinderpalen heeft moeten overwinnen, zoals het feit uit de werkmansbroek te zijn geschud of anderszins opgescheept te zijn geweest men een dronken moeder en een afwezige vader, enfin, alle miserie die men haast niet ziet in de samenleving. Ik ben niet opgevoed in de traditie van Cardijn, maar als ik naar de beweging.net vandaag kijk, dan zie ik wel dat de geest van Cardijn, hoe kinderlijk enthousiast het ook soms mag geleken hebben, vandaag ver te zoeken is. Eerder ben ik in de logica van Sisyphus opgegroeid: werken, altijd werken en niet klagen. Maar ook, toch, wat je doet moet je niet met een lang gezicht doen. Het vinden van een omgeving, waarin men niet zomaar van zijn of haar hobby een beroep kan maken, maar wel plezier, genoegen en tevredenheid kan vinden, wordt vandaag op de proef gesteld en toch, ondanks alle discussie over burn out  en depressie, wil men werknemers meer dan nooit stroomlijnen, zandstralen, terwijl ze zo de helft van hun inventiviteit in het geding te brengen, waardoor taken niet zelden vlotter, beter en aangenamer verricht worden. Misschien liggen de standaarden te hoog? Of is het gevoel van sturing vanwege derden te hoog?

Misschien ligt het eraan dat men zich niet meer durft te laten verrassen, of aan het geloof dat de winnaar de hele koek kan opeisen. De aard van het succes dezer dagen, ligt vaak in het feit dat ze besteld werd en dat als iemand faalt, of niet de gebaande wegen volgt, van geen betekenis meer is. Intussen zou men kunnen bedenken dat juist het meest disciplinerende onderwijs mensen op weg heeft geholpen eigen wegen te gaan. Omgekeerd moet men ook de woorden van de paus, een jezuïet niet over het hoofd zien, c.q. men moet niet eerst proberen de anderen te temmen of de grenzen van het goede naar zich toe trekken. Ook de politiek en in feite al wie zich inlaat met de ingeneering van de samenleving bezondigt zich steeds weer met de benadering dat we niet mogen denken buiten wat ons geleerd is.

In het Italiaans klonk het zo:

 una: la tentazione dell' irrigidimento ostile, cioè il voler chiudersi dentro lo scritto (la lettera) e non lasciarsi sorprendere da Dio, dal Dio delle sorprese (lo spirito); dentro la legge, dentro la certezza di ciò che conosciamo e non di ciò che dobbiamo ancora imparare e raggiungere. Dal tempo di Gesù, è la tentazione degli zelanti, degli scrupolosi, dei premurosi e dei cosiddetti - oggi - "tradizionalisti" e anche degli intellettualisti.

de verleiding van ' vijandige verstarring, dat is , de wens om zich af te sluiten (voor de wereld en de dingen) in de letter van de wet en het feit niet verrast te willen worden door God , de God van verrassingen ( de geest );  (de verstarring - of ook wel verharding) binnen de wet leidt ons al te vaak, in de zekerheid van wat we weten en niet wensen te zoeken wat we nog moeten leren en bereiken willen we leven. Uit de tijd van Jezus , is de verleiding van de zeloten , de nauwgezetheid en scrupuleuze consideraties van de zogenaamde - vandaag - " traditionalisten " en zelfs de intellectualisten (altijd de grote verleiding geweest).

Laat men zich niet verblinden door het kerkeljke jargon, door verwijzingen naar God en de Triniteit, dan blijft deze tekst voor andere bestuurders van belang. Telkens zien we weer dat burgerlijke bestuurders zich vastbijten in een jargon, in een zekerheid van advies. Het gaat evenwel veeleer om wat zowel Marc De Kesel als Erich Fromm hebben gepresenteerd, namelijk dat het vermogen de dingen die mogelijk zijn en die ons ten goede kunnen komen, een kans te geven.

Men kan niet zeggen dat dit woorden zijn die men van een paus verwacht, want die was altijd toch de behoeder van de katholiciteit, van de zekerheid en van de letter van de wet, op een Johannes XXIII na, maar er waren er ook andere, minder bekende, zoals Benedictus XV, die tijdens WO I paus werd, maar vooral door de Italiaanse regering en wellicht ook de Franse gedwarsboomd werd in de vredesplannen, maar zijn belangrijkste agendapunt bestond erin de strijd tegen het modernisme te staken.

Het blijft een zaak van de kerk, uiteraard, dat spreekt voor zich, maar toch, in het maatschappelijke debat blijft men al te vaak blind voor wat mensen zeggen als zij buiten de verwachtingen handelen en denken. Kijken we naar de discussie over de rol van de universiteit, dan zien we dat sommigen zich bewust zijn van het feit dat middelmatigheid altijd om de hoek loert, maar ook dat zonder de middelmatigheid er geen ruimte zou zijn voor het grotere werk. Men wil innovatie, creativiteit, maar geen verrassingen en deinst angstig terug voor visies die niet zozeer getuigen van contra-intuïtief denken, maar, zoals reeds vaker overdacht,  het vermogen tussen acceptatie van de dingen en het onmogelijke toch waar proberen te maken, op persoonlijk vlak, in het professionele leven, koesterende de rots van Sisyphus toch de aangewezen weg, die van het strikte volgen van de wet, bij te sturen en tot onverwachte oplossingen komen. Het zijn nu eenmaal de problemen, de angst voor problemen die ons denken sturen.

Ergo, het volstaat niet te zeggen dat men verandering wil, of innovatie, zelfs creativiteit bepleiten blijft een spel van woorden. Wil men de haast existentiële angst voor het onvervulde leven en de meer banale angst voor ziekte en lijden overwinnen, dan komt het erop aan dat men ook het onbestemde moet accepteren en doen. In die zin is de roep om efficiëntie een valkuil, zoals ook de eis tot zelfontplooiing volgens het stramien van anderen een valkuil blijkt. Of, om het nu maar scherp te stellen: mijn sympathie voor Alfons de Ridder, alias Willem Elsschot komt voort uit de vaststelling dat de man in zijn professionele leven en in zijn literaire werk het gewone leven des daags en het bijzondere van de verbeelding zo scherp wist te verbinden. Het is een gave, de verbeelding, die in deze tijd van angsthazen misschien meer ruimte zou mogen krijgen. Of beter: laten we die ruimte gewoon nemen, zelfs als we dreigen af en toe eens een kleine mislukking te ervaren. Een zeker succes krijgt na verloop van tijd ook iets banaals, valt te vrezen. En het gaat er tot slot om dat we het beginnen een kans geven, het opzetten van een nieuw werk, een nieuwe idee, in plaats van angstig de mogelijke gevaren af te wachten, want die zijn er in fine toch.

Intussen moet Obama verder ploeteren en wekt men de indruk dat hij iets kan doen tegen Ebola, behalve aansporen en de nodige financiële middelen aandragen. De ziekte is ongetwijfeld gevaarlijk, maar voor wie?

Bart Haers