Meisjesverdriet en ambitie tot perfectie

Kleinbeeld

Waar het verdriet vandaan komt

bonjour tristesse

Emmeline Pankhurst (1858 - 1928) is een van suffragettes
die nu door jongedames wel eens weggezet omdat het
mannenhaatsters zouden zijn geweest, maar dat lijkt
mij een kwaadwillige karikatuur, al waren het geen
- excusez le mot - katjes om zonder handschoenen
aan te pakken. Maar misschien kunnen ze net wel
inspireren.  

Couperus liet zijn meisjesfiguren rêvasseren in de fauteuil, wachtend op wat komen zou, niet wetend wat ze willen zouden en hoe ze het doen zouden. In Eline Vere komt die houding in verschillende vormen aan het licht, maar finaal, zou Couperus tot ons zeggen, komt het wel goed met die meisjes, behalve met Eline natuurlijk. Zij wilde overigens net wel iets, maar vond niet de weg en eindigde in wanhoop en dat noemde men naturalisme, maar ik denk dat Couperus, zoals van Eden in "de koele meren des doods" een ingesteldheid van vrouwen schetste die weliswaar op de helling, stond, maar opvoeding en aarzeling de op te nemen taak als broedster te aanvaarden, zorgden voor een zenuwachtig en letargisch vegeteren. Levensvreugde was voor burgerjuffers, net als levenslust suspect en men diende er zich van te onthouden. Vandaag zullen maar weinig jongedames zich die houding kunnen inbeelden, want ze zijn actief, ambitieus en onafhankelijk. Zeker als ze beginnen te werken, ontstaat een besef dat er hen iets wacht, waar ze niet per se naar hoeven uit te kijken.

Het is maar de vraag hoe dat zo komt, dat meisjes van 25 liefst ergens in Noord-Dakota of op de Pampa aan de natuurelementen overgeleverd en wrochtend voor hun bestaan een plek zouden vinden, zonder dat ze naar perfectie moeten streven, want voor minder kan men het hier niet doen. Vergeten we ook niet dat meisjes in het onderwijs vaker harder hun best, hun stinkende best doen om het goed te doen op school, vergeten we ook niet dat dit net van hen verwacht wordt en dat baldadigheid, balorigheid niet meer hoeft, want zowat alles kan, zowat alles mag en dan nog moet het perfect zijn.

Het is niet dat we de meisjes in vraag stellen, maar een samenleving die zo geobsedeerd is door perfectie, op alle terreinen, die zo gemakkelijk mensen uitsluit als ze niet tot de perfectie neigen, dat het discours over verontwaardiging en uitsluiting echt niet geloofwaardig meer is. Wie niet in het procrustesbed past, gaat eruit, ondergaat social disgrace. Het klinkt niet alleen hard, meisjes, maar ook mannen ervaren dit zo. Tegelijk moeten ze geloven dat ze zelf deel uitmaken van een heerlijke nieuwe wereld, al voldoet veel niet aan hun verwachtingen, blijkt dat die niet eerlijk is, niet rechtvaardig is, maar daar kunnen zij niet aan verhelpen, want dat is de wereld. Het blijft een merkwaardige mengeling van inzichten, die dag na dag in woord en beeld over iedereen wordt uitgestort, maar de meisjes zijn blijkbaar, hoe onvoorstelbaar men het zal vinden, de eerste die veranderende atmosferen opnemen en erop reageren. Gevoelig voor wat hip is, zullen ze vele aroma's van het bijzondere opsnuiven, maar tegelijk radeloos worden omdat ze niet weten waar ze voor moeten gaan en dan komt er iets in zicht, waar ze helemaal niet op gerekend hadden, de rolsteen van Sisyphus, de man die door de goden gestraft werd en elke keer weer een rots de berg moet op duwen en als ie boven is, rolt ie terug naar beneden: het leven als volwassene en er zijn er die er bepaald angstig van worden.

Laten we toch even melden dat in de tijd van Eline Vere noch in deze tijd zo een portret algemeen geldig kan zijn, want er zullen er altijd weer zijn die het anders doen, die andere wegen zien en ook gaan. Maar tegelijk kan men verwijzen naar het feit dat taalveranderingen vaak uitgaan van de meisjeskamer. Het Gentse dialect kreeg de huig-r omdat de meisjes uit de middenklasse zich wilden onderscheiden en min of meer aanschurkten bij de Franstalige bourgeoisie. Het was de taalkundige Jan Oscar de Gruyter die dat in het begin van de 20ste eeuw vaststelde. Die verandering van het Gentse dialect, dat op zich al een taaleiland was, kwam dus van pittige jongedames met enige ambitie.

Het bericht in de krant dat meisjes ernstig met zichzelf in de knoop zijn geraakt, volgde op een andere observatie, namelijk verhalen van meisjes van 23, 24 jaar die plots de indruk krijgen hier niet op hun plaats te zijn. Het moet wel de andere kant van de medaille zijn: net omdat ze de indruk hebben dat er hun van alles wacht dat ze niet moeten willen, komen ze in conflict met zichzelf en om niet ziek te worden willen ze weg, nu het nog kan... Want tja, ze zullen een goede vriend moeten vinden, een goed leven uitbouwen, kindjes krijgen en hun autonomie laten schieten, terwijl onafhankelijkheid toch hun handelsfonds is. De druk die ze ervaren komt uit de gedachte voort dat alleen het beste goed genoeg is, maar ze voelen er zich niet afdoende toe in staat, weten zich niet voldoende toegerust. Ook hun lichaam, bij uitstek een tempel, laat het vaker dan gedacht afweten, terwijl wij, die hen zien stappen, trippelen door de stad denken dat ze gezegend zijn met prachtige vormen, prachtig verpakt in opvallende kleding en zich niet van hun stuk laten brengen. Nog eens, dat is een indruk, want wat ze voelen en vrezen, vertellen ze zo snel nog niet.

Men zou zich kunnen afvragen wat hen bezielt, maar ook wat wij hen hebben aangedaan, maar die gedachte lijkt de société bien pensante af te wijzen. Neem nu die discussie over vrouwenemancipatie die elke tien jaar wel weer opduikt en waar vele vrouwen zich niet mee willen inlaten, omdat het gaat om hun eigen weg, wat hen door de oudstrijdsters aangewreven wordt, zoals Henriette Roland Holst of Emmeline Pankhurst. Maar de details van dat verhaal verdwenen in de mist der tijden en jonge vrouwen krijgen het ook niet (meer) mee, want aan heldenverering doen we niet en dus leggen we dat verleden niet open.

Onlangs hoorde ik nog iemand beweren dat die suffragettes, de eerste golf van de vrouwenbeweging best niet als model mogen gelden, maar ik kan mij niet indenken waar het op berust, tenzij men ^putten zou uit een karikaturaal beeld van hen, door de tegenstanders gretig verspreid. Het zal niet de eerste keer zijn dat men onwetend een negatief a priori aanneemt, zonder de toedracht en de bronnen te kennen. Maar oudere vrouwen zijn dan weer onthutst dat die jongere zusters de zaak laten verslommeren. Maar kan men het een generatie kwalijk nemen die van links en van rechts heeft vernomen dat ze zelf instaan moeten voor hun succes en als ze thuis zitten te piekeren en dubben, angstig kijken naar hun borsten of hun buikje, dan moeten ze maar naar de gym, niet tobben.

Ergens weten zij dat het niet klopt, maar hoe dat zo zit, valt hen niet direct te binnen, omdat ze van het leven en de cultuur een vrij rudimentair, zelfs eendimensioneel beeld hebben meegekregen. De Eendimensionale mens, zoals Herbert Marcuse die begreep en presenteerde, kan best inspireren op het eigen bestaan te reflecteren, maar het lijkt erop dat er niet aan te ontsnappen, wat dan toch ook weer ontnuchterend kan uitpakken. Toch is het werk van Marcuse misschien wel een goede stapsteen, voor die jonge vrouwen. Maar lezen meisjes van 25 niet liever spannende lectuur? Als ik iets tegen het zogenaamde spannende boek heb, dan is het dat het zelden verhalen blijken waarin de diversiteit aan mogelijkheden die het leven in petto heeft, aan de orde stelt, maar doorgaans goed afzet tegen fout, ook het goede leven, dynamisch, actief, zelfbewust, tegen het foute leven, vrouwen die in de sleur van het leven gevangen zitten, niet bij machte voor zichzelf op te komen en niet geneigd of niet krachtig genoeg om hun ding te doen. Spannende literatuur is alles behalve progressief, maar ontiegelijk systeembevestigend en conservatief.

Ook in de bredere literatuur ziet men die neiging om een bepaald type vrouw op de voorgrond te schuiven, verontwaardigd over alles, ontevreden met de wereld, maar niet bij zichzelf te rade gaande. Zou het kunnen dat deze vrouwen inderdaad de signalen uitzenden van een wereld die in naam rationeel wil zijn, maar er niet toe komen kan de emoties zelf te ervaren, toe te laten en het belang toe te kennen die ze verdienen? Jaren geleden al kwam ik tot de gedachte dat meisjes door hun constitutie en metabolisme tegelijk krachtiger zijn dan vele mannen, maar ook vaak voorbij willen gaan aan hun sterkste punten. Nu het hen niet meer gegeven is aan een zekere intuïtie toe te geven, er iets mee aan te vangen, voelen jonge vrouwen, net ondanks of te wijten aan de emancipatie dat ze in een val gelopen zijn, die hen niet toelaat hun ding te doen, wat dat ook mag zijn.

Ik ben maar een man die hooguit van op enige afstand naar die jongedames kijken kan, maar niettemin is zowel de berichtgeving en de eigen observatie bron van verwondering en ook wel bezorgdheid. Schreef ik dat het wel eens zou kunnen dat de emancipatie van de vrouw er mee oorzaak van is dat ze of in een depressie komen, dan wel ten koste van veel eraan willen ontkomen door naar de Argentijnse pampa te vertrekken, dan komt dat niet voort uit het feit dat de emancipatie an sich niet legitiem zou zijn, wel integendeel, maar dat men in de strijd voor gelijke rechten en evenwaardigheid aan de man, niet meer te rade ging bij zichzelf en de strijd strategisch en tactisch is gaan voeren. Ik weet niet of het anders had gekund, maar wel dat op zeker ogenblik, zoals overigens in onze algemene cultuur het geval is, de bevraging is stilgevallen wat we met deze wereld aan moeten. Men kan dus vaststellen dat er misschien een intellectueel-culturele dimensie aan ontbrak en toch waren die suffragettes en andere strijders voor de zaak der vrouw, onder meer Alette Jacobs, allerminst verstoken van intelligentie, kennis, een nogal uitgebreid netwerk. Misschien ging dat laatste, het intellectuele en reflectuele net verloren in de hedendaagse tijd.Ale

Niet iedereen heeft problemen natuurlijk en sommige dames genieten met volle teugen van hun leven, maar aan het stress ontbreekt het zelden. In de film "das Letzte Schweigen" zien we verschillende figuren, die met zichzelf geen raad weten, vrouwen niet, mannen niet, behalve ene, neen, twee. De ene is de moeder van het meisje dat in 1986 op 8 juli werd vermoord en waarvan de dader nooit is gevonden. De tweede is de agente die bovendien ook nog zwanger is, maar het meest normaal lijkt te functioneren en dat niet enkel in professionele zin, maar ook als mens. De film gaat over een tweede, analoge moord en over hoe politie, de ouders maar ook de daders - wie van de twee - reageren op een nieuw geval van een zinloze moord zonder sporen.

Aan het eind van de film zien we dat de dader, de werkelijke verkrachter en moordenaar - vrijuit kan gaan, omdat de politie, behalve een, voldoening vindt in het feit dat een van de twee mogelijke daders zelfmoord heeft gepleegd, maar verder niet geinteresseerd is in de werkelijke toedracht. Het is een spannend verhaal maar vooral blijkt dat menselijke zwakte kennen, goed gebruikt kan worden. De verwoesting van levens, niet enkel het slachtoffer, maar ook bij de getuige en mededader, de ouders wordt wel in beeld gebracht, niet in een melodramatische empathie, maar haast klinisch en maakt het verhaal er des te sterker op. De reden waarom we de film hier te berde brengen is dat vooral de vrouwen in de film een bijzondere situatie naar voor komen, hoewel de contouren hen tegelijk tot doorsnee lijken te maken. De moeder van het meisje dat eerst werd aangerand en vermoord blijkt opvallend sterk, terwijl de moeder van het tweede meisje het noorden verliest. De meisjes zelf? Beide botsen net voor het fatale moment met hun ouders, zoals het pubers wel eens overkomt. Toch zou ik de film opnieuw willen zien om na te gaan hoe de makers van de film het verschil tussen de twee meisjes laten zien, want de moeder van het tweede meisje was een generatiegenote van het eerste meisje dat vermoord werd.

Waar we het hier over hebben is niet de Sehnsucht, het passief afwachtend begeren, waar Couperus zijn heldinnen lijkt te verstikken, noch het puberale afwijzen van het ouderlijke gezag, waardoor men op plaatsen kan komen, waar ze op zichzelf zijn aangewezen. Het gaat precies om meisjes die in 23ste, 24ste levensjaar net onafhankelijk zijn geworden en plots die berg voor zich zien en die rotssteen. Herinnering aan een wereld waarin vrouwen vroeg trouwden en kindjes kregen, zonder veel apparaten het huishouden deden, hebben ze niet. Hoewel men die gang van zaken, van man vinden, meubels kopen en kindjes baren en opvoeden vandaag niet meer natuurlijk en evident noemen kan, blijkt de afwezigheid van een gebaand pad ook weer problematisch:  het probleem van de keuzestress, waardoor elke keuze voorgesteld wordt als een kans, een uitdaging, maar waarvan men mist spuit als het de omkeerbaarheid aangaat. Een sprong in het diepe, of beter, aanvaarden die rots omhoog te duwen en uiteindelijk van die taak gaan houden, absurd genoeg, zoals Camus het betoogde, blijft net voor deze mensen iets waar ze niet zonder huiver naar kijken.

Toch past het schroomvol naar de situatie van die mensen te kijken, want als ze menen dat ze voor zichzelf moeten instaan, dan komt dat voort uit een opvoeding die hen leerde assertief voor de eigen persoon op te komen, maar wat het de moeite waard maakt, blijft een raadsel voor hen, net omdat ze zich de toekomst voor henzelf niet kunnen voorstellen. Oh ja, zegden we dat ze assertief in het leven staan? Ongetwijfeld kan men dat vaststellen op een aantal vlakken die te maken hebben met hun fysieke integriteit en ook wel hun psychische welbevinden op korte termijn. Maar wat goed zou kunnen zijn voor henzelf voor het leven, daar kunnen ze niet zomaar de vinger op leggen en dat maakt velen onder hen, zo blijkt uit observaties, minder zeker en zelfs angstig, vooral om fouten te maken. Wat voor soort fouten, blijft dan in het ongerede en vaag, voor henzelf, laat staan dat men oog heeft voor het verschil tussen zware fouten en vergissingen, dan wel kleine experimenten. Een ding weten ze voor zichzelf: ze mogen niet falen en hun leven niet mislopen, het perfecte leven.

De opvoeding die de meeste meekregen, loopt niet zover achter bij de tijd, maar tegelijk krijgen ze in de vriendenkring en vooral de beeldcultuur een idee van perfectie, dat hen niet geheel ondersteunen zal. Streven naar perfectie blijkt de norm zoals je het telkens weer hoort roepen, vanwege sterren en jonge politicae, die menen dat ze voor niets minder mogen gaan, maar het leven is een open verhaal. Gezondheid? Bron van zorg. Uiterlijk? Bron van nog grotere zorg? De perfecte minnares zijn? Hoe zou dat moeten? Dat wil zeggen, hoe zouden ze kunnen weten wat de perfecte minnares is?

De meisjes waarover we het hebben zijn geen pubers meer en ook geen adolescenten meer - waarbij puberteit staat voor de eerste groeistoten en het vormen van het lichaam en adolescentie voor dat moeilijke parcours van kind naar jongvolwassene. Neen, ze worden geacht volwassen te zijn, wat op zich ook riekt naar perfectie, verantwoordelijkheid en dan komt de twijfel: wil ik dat wel? Soms krijgen ze de vraag of het aanbod niet mee: hoe kunnen we het doen? Hoe brengen we de omstandigheden in kaart: wie we zijn, zoals we zijn, wat kunnen we daarmee? Men ziet het aan bepaalde rolmodellen, van Goedele Liekens en Phaedra Hoste tot bijvoorbeeld Freya Van den Bossche, die zo zelfzeker lijken en toch, wie hun levensverhalen ziet, merkt dat die dames ook niet vanzelf kwamen waar ze zouden willen, ondanks die eerste verschijning op het publieke forum. Maar hoe het achter de schermen met hen vergaat, vernemen we doorgaans alleen als het goed mis gaat.

 Het lijkt dezer dagen geen topic meer dat we uitzoeken over welke riemen we beschikken en hoe we ze leren te gebruiken. Evenmin leert men hen, maar ook eenieder te steunen in het persoonlijke verhaal. Neen, het tegendeel blijkt het geval: mensen worden vandaag hardhandiger op hun beperkingen gewezen dan vroeger het geval is, maar de argumenten om die zwakte te tonen, blijken vaak te maken te hebben met publieke figuren, niet met mensen die er net wel in slagen in hun bescheiden leven op een of andere manier te schitteren, voor de eigen kring. Leraressen? Die kunnen het niet. Onderzoekers, die kunnen alleen dat... meisjes, ze kunnen hun vriend niet binden? Is er een onderwerp waar experten niet komen vertellen dat "de mensen" het niet kunnen, niet weten? Zou het echt zo gesteld zijn? Ik kan de ontsteltenis van die meisjes begrijpen als ze plots merken dat de zogenaamde perfectie nogal donker oogt en weinig aantrekkelijk.

Dit meisjesverdriet is geen Sehnsucht, maar ook geen angst te leven. Vooral is het een verhaal van geen perspectief te zien, geen geloof in de eigen toekomst, omdat ze zichzelf hoge eisen opleggen en de eigen zegeningen niet tellen kunnen, durven. Daarom vraag ik mij af of we niet moeten betrachten, in het publieke debat die apodictische slagzin niet meer zomaar rond te strooien: "de mensen" weten het niet. Soms klinkt dat zo arrogant vanwege experten, dat we ons wel moeten afvragen wat er de gronden voor zijn. Maar goed, het zal wel niet helpen als we hen verder laten geloven dat ze prinsessen zouden wezen, want ook dat is het verhaal. De kwestie zal zijn, zoals Richard Sennett en Susan Neiman betogen van mensen die het weten te vragen dat ze geen uitspraken over concrete mensen doen die ze niet kennen. Wie algemene uitspraken wil doen over het goede leven, die loopt verloren in een schijnzekerheid, want die experten buigen zich niet over wat toevallig heet te zijn. Ook zij moeten ten slotte het zout op hun aardappelen waard zijn en halve uitspraken, daar doen ze dus niet aan, hoe middelmatig hun bevindingen ook mogen zijn.

Het goede leven? Daar zal het dus over gaan, maar gesprekken daarover veronderstellen een intimiteit die derden niet zomaar aanwezig mogen achten. Het gaat om vertrouwen en toewijding, die alleen in de beslotenheid van de vriendenkring kan plaats hebben. Laat nu net daar die angst voor depressie meisjes ertoe elkaar aansporen zich een andere weg te zoeken, op boerderijen of in de weidse natuur van Patagonië. En wat kunnen wij doen? Waardering opbrengen voor wat ze doen, hoe ze goed zijn zoals ze zijn en hen leren te houden van de rots die ze telkens weer omhoog duwen. Zouden daar geen schitterende artistieke dingen of filosofische bevindingen uit kunnen voortkomen? En als dat niet zo is, maar ze voelen ze zich geleidelijk weer opgewekt in hun nieuwe rol, dan kunnen we daar toch alleen blij om wezen.

Bart Haers