De Verwarring van de democratie is heilzaam

Kritiek

Democratisch paroxisme

Het verhaal van een oud systeem

Het Europees parlement in vogelperspectief. Hier wordt veel bedisseld en
niet altijd is duidelijk hoe besluitvorming tot stand komt. Men kan mondiaal
opererende bedrijven en sectoren niet verbieden te lobbyen, maar de palremen-
taire fracties en afzonderlijke afgevaardigden moeten hier wel een oordeel
vormen. Bij gebrek een degelijk publiek debat, zien we dat soms
simpele maatregelen, die ons direct raken, er gemakkelijk doorkomen,
maar moeilijke maatregelen, over de werking van banken veel
moeilijker tot stand komen. 

De beelden van de betoging en vooral van enkele vakbondsleiders viel me koud op de maag, want het is wel een recht om te betogen, maar ook dat men de keuze van burgers, toegegeven, dan kijken we vooral naar Vlaanderen, moet accepteren. Moeten we ons niet afvragen of de democratische structuur van ons land nog wel de opinie van de burgers weergeeft.

Een nogal scherpe vraag, dat kan ook niet anders, want men hoort dat Stefan Hertmans, Tom Lanoye en Erwin Mortier een optreden op de boekenbeurs hebben geannuleerd, waar ze voor Knack het publiek zouden hebben onderhouden, om te gaan betogen. En Steven Defoer vond het nodig in de studio van Reyers Laat nog eens te komen vertellen dat hij met drie hoogstudenten de helft van het gezinsinkomen zoek maakt. Hij gaf zijn stukje in de krant een sprekende titel mee: "Alleen ons slimste kind dan maar". Opvallend is dat hij toegeeft dat het gezinsinkomen bovenmodaal mag heten en zelfs als hij de helft overhoudt, na betaling van de studiekosten, blijft het goed te behappen. Voor een journalist is dat een rare zet, want hij weet, hoort te weten dat de welvaart die Vlaanderen nu geniet, betaald is geworden door mensen die zich het brood uit de mond spaarden voor hun studerende kinderen, maar die daar niet over klaagden. Via het fonds van de meestbegaafden konden mensen als Wilfried Martens of wijlen prof. dr. Chris Vandenbroecke gaan studeren. Anderen werden gesteund door een brouwer of andere goed gesettelde burgers.

Het is niet dat betogen niet mag, maar het hele gebeuren, zelfs zonder de rellen gaf mij alvast een gevoel van onprettige herkenning, toen de arbeiders gingen betogen in de jaren van Leo Tindemansn, rond 1974, toen de economische crisis ook hevig woedde. Maar we moeten vaststellen dat de afbraak van de industrie in Vlaanderen sindsdien sluipend is doorgegaan en in plaats van een industrieel kapitalisme kwam er een financieel kapitalisme, waarbij vermogens niet meer geïnvesteerd werd in de zogenaamde maakindustrie maar belegd, veilig en wel en buiten het zicht van de fiscus. Het inzetten van risicokapitaal staat niet meer zo hoog op de agenda en dat moet ons zorgen baren.

Maar de betoging van gisteren was in die zin conservatief dat het ging om het behoud van wat we hebben, maar niet voor een schitterende toekomst en dan komt het gevoel van malaise opzetten. Het kan zijn dat de regering niet de handen vrij heeft, maar in een democratie is de overheid, de regering geen alles bepalende instantie, maar wel een regulerende factor. In een democratie leeft het verschil en de uniciteit, in plaats van de gelijkvormigheid. De betoging van gisteren, naast het nieuws over de tax rulings in Luxemburg zorgen voor een zekere ongevoeligheid voor de eisen.

Natuurlijk kan niemand ontkennen dat de regering legitiem verkozen is en dat het beleid dat ze voorstelt inderdaad door burgers, door een meerderheid van burgers erkend wordt als juist. Neen, men mag zeggen dat men het er niet mee eens is, maar mag men proberen de regering van haar plannen af te brengen. Proberen wel, maar de regering zou veel verliezen aan geloofwaardigheid als die zou buigen voor het straatgeweld, of beter voor betogingen.

Het beleid is geen zaak van de regering alleen, ook dat moet men onderkennen, maar wat kunnen we als burgers ondernemen? Moeten we per se in het geweer komen als de overheid op korte termijn tegen onze belangen zou ingaan? Of moeten we vooral nagaan in welke mate de overheid een hypotheek legt op de toekomst wanneer ze de zaken op hun beloop zou laten en hoe gaan we dat bepalen? Daarvoor is debat nodig, een goed en eerlijk debat. Kijken we naar het nieuwe gegeven dat de banken zouden gesjoemeld hebben met de wisselkoersen van munten en daar wellicht een stuk winst uit geboekt hebben, maar tegelijk deden ze zichzelf ook wel pijn en betekende winst van de afdeling wisselkoersen verlies voor de afdeling kredieten voor export of swaps. Zo eenvoudig is het niet, maar dat banken niet gewapend blijken tegen collusie bij het vastleggen van wisselkoersen noch het bepalen van rente die banken aanrekenen, draagt er inderdaad niet toe bij dat het vertrouwen in het financiële systeem hersteld wordt. Daartegen zou een betoging dus zeer zeker gerechtvaardigd zijn, omdat dit op de werkgelegenheid een grotere invloed heeft dan het regeringsbeleid.

Hier ligt dan ook de achillespees van het democratische bestel bloot: hoe kan men verzekeren dat iedereen bereid is niet enkel de eigen belangen te behartigen maar ook eerlijk de belangen van anderen te respecteren? Dit heeft te maken met machtsposities op de markt en dan komt bijvoorbeeld het werk van Ignaas Devisch en van Trudy Dehue aan de orde, waarbij het systeem van de gezondheidszorg en de aannames over goede en beste praktijken onder het scalpel liggen. Het blijkt maar een element in een grote puzzle en het blijft de vraag of we wel bij machte het hele systeem te overzien, laat staan te beheersen en onder controle te houden. Zou dat overigens wenselijk blijken, die controle op het systeem?

Sommigen menen dat dit wenselijk is en koesteren nog steeds utopistische verwachtingen waarbij alle heil van de staat zou komen. Natuurlijk kan men dan niet vervallen in een neoliberale visie of sterker nog, een libertaire visie waarbij de staat volkomen overbodig wordt geacht. De afwezigheid van de staat zou dezelfde gevolgen hebben als een Leviathan-staat, een overheid die alles bestiert en de burgers van de wieg tot de crematie-oven zou volgen en controleren. Het punt is dat dan de verscheidenheid van mensen niet meer aan de orde zou komen en de verschillende bijdragen van allerlei soorten, allerlei individuen een kans zouden maken. Het socialisme heeft zich op een manier onmachtig getoond de democratie niet in het hard te dragen. Men kan menen dat het Leninisme noch het Stalinisme de enig mogelijke uitdrukking gaven aan het marxisme, maar het communisme, zoals Marx het voor ogen had staan zou in de praktijk niet werken, tenzij in een gereduceerde en gesimplificeerde vorm en dan zou de gigantische bureaucratie en de almacht van het bestel het individu vanzelf onderuit halen. Dat is althans want filosofen zeggen die het communisme aan den lijve ondervonden hebben.

De democratie is een complex, fijnmazig en fragiel systeem en we moeten nu ervaren dat de democratie onder meer door mondiale ondernemingen onderuit gehaald wordt. Binnen een kleine gemeenschap als de Belgische of de Vlaamse is het moeilijk vrijhandel aan banden te leggen. Tegelijk weet men dat bedrijfsleiders, ceo's van beursgenoteerde bedrijven de verplichting hebben de aandeelhouderswaarde te verzekeren en te maximaliseren, wat de verleiding kan versterken aan belastingoptimalisatie te doen of productie-eenheden, kostenposten te verplaatsen en te minimaliseren. Die logica onderkennen is een zaak, nagaan hoe men daar adequaat iets aan kan doen zodat de productiebedrijven niet geheel verdwijnen uit onze regio een andere, maar  de betogers die gisteren op straat kwamen lijken niet geheel   bereid daarover het debat aan te gaan. Maar hoe zal men die paradox oplossen? Door vermogenswinstbelasting in te voeren? Door, zoals de Franse regering deed een miljonairstaks in te voeren - overigens begon de UMP van Nicolas Sarkozy al mee ? Het kan dus verleidelijk zijn de zaken simpel voor te stellen, de antwoorden die de overheid kan brengen, liggen niet voor de hand, dat wil zeggen dat men nooit geheel zeker kan zijn van de resultaten.

Ook hier zal dus een discussie over mens- en wereldbeelden, maar ook over de betekenis van economisch handelen en dito succes nodig zijn. Want de kranten, ook de Morgen lopen graag warm voor mensen als Steve Jobs of andere giga-succesvolle ondernemers, c.q. Starbucks dat de vroegere kleinschalige ondernemingen uit de stations lijkt te verdringen. Overigens blijken pogingen om fiscale fraude aan te pakken altijd weer eerst de ondernemers die zelf risico's nemen te raken dan de grote mondiaal opererende ondernemingen.

Hoe doen we het dan het beste? De samenleving is geen lijdzame partij  en we hoeven dus ook niet lijdzaam voor de poort te bedelen, maar we kunnen proberen er zelf het beste van te maken. De gezondheidszorgen zullen in de toekomst onbetaalbaar blijken, zegt men. Maar hoe men de nieuwe dure behandelingen toegankelijk kan maken zal een hele gedachtenoefening vergen, waarbij men de intellectuele rechten van de farmaceutische bedrijven in rekening moet brengen op zo een wijze dat patiënten toch toegang krijgen. Wie beweert dat dit eenvoudig kan zijn, moet toch maar best nog even nadenken.

Nu blijkt men nog eens de heer Marc Coucke onder het tapijt te willen schoffelen omdat hij met zijn ondernemerszin een goede zaak heeft kunnen doen, na 25 jaar werken en risico's nemen. Ik vind de belangstelling ongezond, in die zin dat het bedrijf niet meer op de beurs genoteerd was en omdat de brave man ons ook nog eens wenst te plezieren met zijn investeringen in een wielerploeg en een voetbalploeg (2 zelfs). Nu, hij pleziert ook zichzelf, maar toch, hij geeft de samenleving veel meer dan men op grond van de pas gesloten deal zou kunnen besluiten, meer nog, hij blijft een deel van zijn winst investeren in het bedrijf. Wordt hij daar beter van of minder goed? Dat zal de toekomst uitwijzen.

Het zal dus de vraag zijn de komende maanden, hoe we als burgers niet enkel tegen de regering ageren, maar doende wat in ons vermogen ligt, de samenleving een of andere dienst te verlenen. Als we daar zelf plezier aan beleven, des te beter, maar dat kan ook lastig zijn. Maar ik heb de indruk dat de dichotomie, de polarisatie tussen aan de ene kant de overheid en anderzijds de samenleving, het publiek een probaat middel blijkt aan te reiken de eigen verantwoordelijkheid te ontlopen. Men zal mij niet horen beweren dat vakbonden en andere zuilorganisaties geen betekenis hebben, wel integendeel. Maar de kritiek aan het adres van deze regering en inderdaad de afwijzing van de eigen verantwoordelijkheid, het weze de verhoging van de inschrijvingsgelden aan de hogescholen en universiteiten mag men wel in perspectief plaatsen, want het blijft nog altijd vrij billijk, vergeleken met andere landen en de kwaliteit van het onderwijs blijft opvallend goed.

Tot slot, nadenken over democratie betekent voor sommigen het afwijzen van verschil, hoewel men graag een grote bek opzet over verscheidenheid, diversiteit. Dat betekent dat het ene, sociaal-economische verschil niet mag bestaan en het andere, etnische verschillen zonder meer aanvaard moet worden. Ik heb geen moeite met etnische en levensbeschouwelijke diversiteit, maar ook sociaaleconomische verschillen, mag men niet afwijzen, want een deel van onze collectieve welvaart komt voort uit de ondernemingszin van mensen als Marc Coucke en zelfs van de man die een sigarenbar openhoudt in het stadscentrum. Overigens, als je met deze mensen spreekt, dan blijkt dat ze hun werknemers ook wel weten te waarderen, al zijn er al eens die klagen over het gebrek aan inzet.

Een democratie verdraagt geen eenheidsworst, vergt verdraagzaamheid tegenover anderen, die er niet dezelfde inzichten op nahouden en kan maar tot een zeker niveau van welvaart en welbevinden leiden als we onze bescheiden inbreng met vreugde leveren en hopen, erop vertrouwen dat anderen dit ook zullen doen. Dat valt wel eens tegen, maar er zijn instanties om dat aan het licht te brengen en zo nodig juridisch aan te vechten en te vonissen. Niets ligt vast, maar het kan toch niet zo zijn dat we omwille van de zekerheid ineens de baten van de onzekerheid van een democratische rechtsstaat afwijzen. En dat anderen het beter, veel beter hebben? Dat is de gang van het leven. Ik gun Marc Coucke zijn belastingvrije deal, hopende dat hij er nog wel eens over zal denken in cultuur te investeren. Maar goed, zijn voetbalploegske zorgt voor veel vertier in Oostende en dat is ook wel wat waard.

Bart Haers