Over Walter, Etienne en de conceptio immaculata

Dezer Dagen

Van oude mensen de dingen

die nooit voorbijgaan

Wakter de Buck

Ik vernam veel over het programma "De ketter en de kervorst", maar kon er alleen uit besluiten dat de meningen verdeeld waren. Denkend aan Leo Apostel en Michel Foucault kan ik me bij de kritiek wel iets voorstellen, maar ook filosofen als René Gude en Herman de Dijn verdienen best nog meer aandacht, om nog te zwijgen van de jonge garde. Gelukkig kan men leven met en uitkijken naar "Het voordeel van de twijfel". 

Toen ik gisteren het bericht opving dat Walter de Buck, die van "het Vliegerken", overleden was, 80 jaar oud, toen luisterde ik met gemengde gevoelens. Jawel, hij was er altijd en zijn liederen kennen we, zoals die van Wannes Van de Velde al tijden. Maar ook hier weer dat refereren aan het volk, aan het volkse van de zanger, terwijl de liederen van Karel Waeri nu vooral een zaak zijn van specialisten, voor zover ze geen gemeengoed konden worden dankzij de Gentse zanger. Maar heeft iemand ons geleerd hoe hij ertoe gekomen is? Het staat in de kranten, dat hij niet langer in het Engels en het Frans wilde zingen maar het stervende Gentse dialect in ere wilde herstellen.

Gemengde gevoelens bekruipen mij ten derde male, want ook bij andere bekende Gentenaren zoemt de idee rond dat het land, of beter, de stad iemand kwijt is, verloren is geraakt die men boven alles waardeert. Authentieke rouw? Het zal wel het geval wezen, want we weten het niet. Of toch, soms is het te ostentatief om nog geloofwaardig te zijn.

De laatste dagen zoemt het rond, er is een boek van een ketter, een kerkvorst en een journalist die het allemaal mooi uitschreef. Natuurlijk kan men nog wel eens luisteren naar Etienne Vermeersch en André Joseph Léonard , dat zeker, maar of het nog wel de vragen van de tijd zijn? Etienne Vermeersch vertelt in grote lijnen nog altijd wat hij dertig jaar geleden al aan de orde stelde. Zijn geloof dat we met zekerheid dingen kunnen weten, wetenschappelijke zekerheid kunnen verwerven over het heelal, de aard van de materie en dat de verhalen die godsdiensten vertellen doorgaans niet de toets van de wetenschappelijke kritiek kunnen doorstaan. Maar misschien vergist de emeritus hoogleraar zich als hij denkt dat mensen nog geloven in de Bijbelverhalen, of beter, dat hun waarheidsgehalte nog wetenschappelijk bewezen hoeft te worden. Het boek Job of het Hooglied blijken net als andere delen valabel, ook al gelooft men niet binnen het kader van een kerk, binnen de tekst van het Credo. Het gaat evenwel niet enkel daarom, want Etienne Vermeersch wijst elke (wijsgerige) speculatie af en dat betekent voor een deel winst, want wat men niet speculatief op het spoor komt, hoeft men ook niet te bewijzen. Maar de oefening zelf van het denken schiet er ook bij, wat het denken zelf finaal niet ten goede komt. Natuurlijk kan men bewondering hebben voor de moderne fysica, ook en vooral omdat een leek er verder geen woord of teken meer van verstaat. Overigens, als de wetten die Newton uit heeft geschreven en die zeer lange tijd ook geldig bleken nu ter discussie gesteld worden omdat de aanwezigheid van donkere energie en donkere materie niet passen in het idee dat materie en energie niet zomaar kunnen verdwijnen en bovendien kan men niet veronderstellen dat er redenen zijn aan te nemen dat Newtons wetten niet altijd en overal zouden gelden... tot Einstein en Niels Bohr al een aantal omstandigheden bedachten waar de Wetten van Newton ondergeschikt waren aan grotere wetten, wetten dus die onder bijna alle omstandigheden geldig blijven.

In die zin kan men dan weer Walter De Buck in herinnering brengen die als anarchist bepaalde waarheden misschien wel zou onderkennen, maar niet als dit met machtswoorden wordt aangedragen.  Het anarchisme kan inspireren, als het geen alibi wordt om macht te verwerven of om dat wat men doet te instrumentaliseren. Ik denk ook aan de Nederlandse anarchist Ferdinand Domela Nieuwenhuis, die uiteindelijk gemarginaliseerd is geraakt binnen het socialisme, maar die geen salonsocialist wilde zijn. Dat anarchisme, waar ook een andere Gentenaar in uitblonk, Frans Masereel, mag wellicht ook met Walter de Buck in verband gebracht worden. De omstandigheden, de tijd waarin men leefde, het heeft alles invloed op wat men doet, maar ook hoe men in het leven staat. Maar dat is nu net wat de biechtvader en kerkvorst wel, maar de ketter niet kan erkennen.

De heruitzending van het gesprek van de kerkvorst en de ketter heb ik ook niet kunnen/willen zien, omdat ik het vreemd vindt dat de filosoof Etienne Vermeersch noch de aartsbisschop door lijken te hebben dat niet enkel op het vlak van de katholieke dogma's een en ander aan het bewegen is, maar ook de vrijzinnigheid zelf  aan enige sclerose onderhevig blijkt. Wat men oplossen zal en moet is niet het oude en in enkele opzichten obsolete conflict tussen theïsten en atheïsten, maar precies de discussie aangaan over het mens- en wereldbeeld dat we 100 jaar na het futuristisch Manifest kunnen vorm geven. Uiteraard is het niet de bedoeling noch mijn wens dat iedereen nu plots hetzelfde moet gaan aannemen, wel dat we dezer dagen best nadenken over kwesties van deze tijd, zowel pragmatische als levensbeschouwelijke.

Een paar jaar geleden ontdekte ik volkomen bij toeval het boek waarin H. Johannes Witteveen, voormalig managing director van het IMF rond 1975, verslag deed van zijn leven, als econoom, maar ook als lid van de Soefi-gemeenschap in Nederland. Soefisme bleek een mens- en wereldbeeld voor te houden met Indische en Perzische, Iraanse elementen, wat ons des te meer interesseerde omdat we nu eenmaal leven in een wereld waar we ons graag op de hoofdzaken richten en daardoor al te vaak het wezenlijke uit het oog verloren. Nu heb ik mij verder niet verdiept in het Soefisme, maar de wetenschap dat doorheen eeuwen mensen overal op aarde zich vaak zoekende en tastende inzichten eigen hebben gemaakt, waarmee ze dachten door het leven te kunnen gaan, veiliger en vreedzamer dan zonder, vond ik wel een belangrijk inzicht.

De katholieke kerk in Europa is veranderd, dat kan men niet ontkennen, maar de visies die men de gelovigen aanreikt verdienen een herijking. Men kan gerust zijn over de oorsprong en de basisteksten. Men zal wel moeten nadenken over hoe men die cultuur wenst over te dragen en daar wringt het schoentje. Maar ik ben er evenzeer van overtuigd dat ook de vrijzinnige gemeenschap een paar kwesties zal moeten oplossen: de betekenis van wat de rationele benadering vermag, lijkt altijd weer uit te sluiten dat men meerdere antwoorden kan bereiken de rede hanterend voor eenzelfde kwestie. Alleen, zegt men mij, is dat zo als men over alle gegevens beschikt. Een wiskundig bewijs kan men doorgaans slechts op een manier schrijven, omdat men daar doorgaans over alle elementen beschikt en de elegantie vergt geen overbodige stappen in de redenering toe te laten. Maar in kwesties die meer met het contingente te maken hebben, valt dat al moeilijker hard te maken. Er zijn geen drie economen die er dezelfde visie op de desindustrialisering van Vlaanderen of Europa - het oude Europa - op nahouden, zo lijkt het wel, noch inzake in de analyse van de toestand noch als het over het remediëren aan het probleem gaat, voor zover er sprake is van een probleem, want voor sommige economen is het een fatum.

Ik denk dat prof. em. dr. Etienne Vermeersch op dat vlak of het vlak van het samenleven van mensen van verschillende gezindten de laatste jaren niet echt heeft bijgedragen aan een visie waarin het mogelijk wordt mensen met verschillende inzichten behept samen te laten leven. De kwestie is, vrees ik, dat men hier geen a priori oplossing kan hebben, maar dat tegelijk de premissen waaruit men vertrekt niet enkel in een ideale doch onbestaanbare wereld moet situeren maar hier en nu. Het volstaat niet soera's op te sommen, te citeren, al blijft dat wel indrukwekkend, maar de hele geschiedenis van de Koran en van de Hadith, die overigens parallel verloopt, zij het 600 jaar later dan een verblijkbare evolutie bij Joodse rabijnen, die rond het jaar 100 duistere plekken gingen invullen in de Thora en zo de Thalmoed vorm gaven. Ook het Christendom zou rond 300 beginnen met een uitbreiding van de teksten van de evangelies, onder meer die welke later soms groot gewicht zouden krijgen, zoals over de conceptio immaculata. een van de meest bizarre bedenksels, zou al door enkele vooraanstaande theologen als Bonavontura en Thomas van Aquin zijn afgewezen. John Duns Scotus zou die dan weer geaccepteerd hebben. Voor zover ik het begrepen heb, komt de idee niet later dan de vierde eeuw in voege, toen men zich over allerlei nevenkwesties vragen ging stellen en een ervan zou geweest zijn dat Maria niet de moeder van Jezus kon worden als ook zij gewoon geboren was uit een vrouw na een gewone conceptie. Maar dan moet de grootmoeder ook bijzonder geweest zijn en ja, de heilige familie in Vlaamse en andere drieluiken, presenteerde men vaak als een "Anna ten drieën".

Nu behoren die inzichten niet meer tot de algemene kennis en daar is op zich weinig mee verloren. Maar zou het geen goede manier zijn om mensen tegen de excessen van sommige religieuze praktijken te wapenen door hen net deze histories mee te geven, want het gaat om cultuurproducten, zowel de filosofische en theologische inzichten als de schilderijen, die zowel aan de zijde van de makers als van de ontvangers een lange geschiedenis hebben gehad. Men kan in plaats van dat bizarre dogma ook andere kiezen en men zal vaak bij dezelfde kwesties uitkomen, namelijk dat er in onze cultuur doorheen de eeuwen een veelheid aan beelden op de voorgrond zijn gekomen, die hun eigen betekenis hadden in de levens van mensen die ermee te maken hadden. Juist, met rationalisme heeft het geen uitstaans, maar zoals Hanna Arendt schrijft  in "het leven van de geest: willen", moet men meer dan de 18de eeuw de tijd van de scholastiek zien als een periode van het werken met de rede, redeneren dus, terwijl de 18de eeuw de verering van de Rede op de voorgrond trad, zou zijn getreden. Zij wenst dit beeld geen overdreven belang toe te schrijven, maar meent wel dat men stelselmatig het begrip redeneren al te eng denkend bejegent, net omdat men zonder meer de veroordeling van de Scholastiek onder meer door Descartes overneemt. De late scholastiek was inderdaad wat ontspoort en de kwaliteit van het denken was niet echt gelijkmatig.

Het zijn deze overwegingen die mij doen afhaken. Overigens was er al eens zo een intellectueel duel te horen op de radio, op 7 september 2012, Klara waarbij Werner Trio als presentator optrad en toen al had ik er enige bedenkingen bij. Met alle respect voor beide heren van stand, die inderdaad hun bijdrage hebben geleverd aan het maatschappelijke leven, maar het kan niet tot een colloquium komen, waar men vanuit verschillende inzichten een zaak, een kwestie onderzoekt. Neen, het blijft gaan over duels, waarbij bepaalde vooronderstellingen niet altijd voldoende uitgezuiverd worden.

Ik gun beide heren hun rust en zielenzaligheid maar wens toch niet meer te horen hoe de ketter zelfzeker als ware hij Luther zelve nog maar eens dezelfde 95 stellingen op de poort van de Slotkerk van Wittenberg zal slaan als hij al zo vaak kon doen. Er zijn wel meer filosofen in Vlaanderen en Nederland dan die ene Vermeersch. Mag men de mediamensen vragen hun breedbeeldlens eens op te schroeven, wanneer ze iets te weten willen komen. Want sommige vragen en raadsels mogen best vaker aan bod komen, maar dan liefst door mensen die begrijpen dat het contingente er echt wel toe doet. Want natuurlijk heeft Vermeersch verdienste en wellicht ook Léonard, maar de adepten, ach, ze kunnen het niet laten beaat hun mentor te kijk te zetten.

Bart Haers