Welk boek veranderde uw leven?

Dezer Dagen

Belang van boeken

La grande librairie en de boeken

die het leven van de lezer

 hebben veranderd

Voor de mensen die deelnamen aan de bevraging van
La Grande Librairie was Le Petit Prince van de Saint-Exépurie
hun leven het meest veranderd zou hebben. Verbazend? Wie kan
het hart van lezers doorvorsen. Lezers hebben doorgaans meer
dan een boek en kijkers van La Grande Librairie zeker, dus,
het moet ergens uit voortkomen: de intense en veelvuldige
leeservaring.

Lijstjes, ze duiken altijd weer op, maar het is wel zo wijs niet te vragen naar het beste boek, maar het boek dat het leven van een lezer het meest heeft veranderd. Maar wat zou er veranderen, als men een boek gelezen heeft?  

Het beste boek, laat dat duidelijk zijn, is hier niet aan de orde, wel wat boeken met een lezer, met ons als lezer en dat kan men moeilijk begrijpelijk maken, want de veranderingen, dat kan men ook niet altijd benoemen. Dat het initiatief van François Busnel in Frankrijk enig gerucht veroorzaakte, zal men niet zo onbegrijpelijk vinden, maar wat een boek doet, of het nu Anna Karenina of de Bijbel, dan wel Nacht was. Nacht? Van Edgar Hilsenrath hoort men wel eens, maar het is een van die mensen die het onvoorstelbare overleefd hebben en er nog over kunnen schrijven. Hilsenrath stond niet bij de boeken, of auteurs die de kijkers als meest indruk makende en het leven veranderende boek. Net zo min zal men veel vernemen over Sandor Marai, over W.G Sebald, over Austerlitz van Sebald en de verschillende boeken van Marai, zoals "De nacht voor de scheiding" maar ook "Vrede op Ithaka" mag er  wezen. En dan zijn er al die andere boeken, waarvan we er tussendoor nog wel een zullen vernoemen, maar dat een stuk als dit een kwestie van titels en auteurs noemen wordt, valt moeilijk te vermijden. Vooral blijft het de weergave van eigen literaire avonturen, zodat het alles wel zeer persoonlijk wordt en ook nog eens subjectief. Maar zal men een objectieve benadering van literatuur kunnen bedenken?

 Net de vraag van "La grande librairie" laat zien dat het bij literatuur niet om objectiviteit te doen is. Of zou het zo zijn, zoals Karel van het Reve schreef dat een objectief bedoelde academische benadering van literatuur niet echt zinvol moet heten? Het gaat om én de vorm én om de vent. Maar toch lijken recensenten vaak te vergeten dat de leeservaring nu eenmaal subjectief is en dat men een saai boek niet moet ophemelen, of een boek zonder avontuur. Waarom vond men Blindgangers niet goed? Het was een ideeënroman met teveel ideeën.

Een andere lezer vertelde me dat Goethe met zijn romannetje "Wilhelm Meisters Lehrjahre" niets meer deed dan een hype uit die tijd, rond 1800 recycleren, toen men de Illuminaten en andere geheime genootschappen zo intrigerend vond, c.q. het genootschap van de toren... en dus al wat er in die roman staat, is niets meer dan een Spielerei. Die benadering doet afbreuk aan de opzet van Goethe, die inderdaad een spel met toenmalige literaire conventies speelde. Mignon evenwel, kan nog altijd ontroeren en de aantekeningen  van een gevoelige ziel blijven hangen. In feite kan men dit werk blijven herlezen, omdat er altijd nieuwe parels gevonden worden, maar dan moet ik wel toegeven dat de laatste keer dat ik de Wilhelm Meisters al een aantal jaren niet meer echt gelezen heb. Tijd om dat dus goed te maken.

Maar er is meer, want over de oorlog, WO I heb ik al vroeg meer aandacht mogen opbrengen, lang voor WO I hot was en toen stootte ik op figuren als Gabriele D'Annunzio, de dichter en dictator van Fiume, maar ook bij ons figuren als Marcel Minnaert, Paul van Ostayen en Jan Albert Goris, ook gekend als Marnix Gijsen. Zij waren inderdaad activisten, D'Annunzio niet natuurlijk, maar de mensen die in beeld komen als ik over het leven en de vroege dood van Herman van den Reeck mocht nadenken, waren wel activistisch, in de politieke zin en in de politiek-historische betekenis van het bezette België. Ook Ernst Junger ontdekte ik toen en de beschrijving van de oorlogsroes, net als het lange leven na WO II, als schrijver, bioloog en nog wel een en ander, alles behalve nazi, want daar wilde hij niet aan, blijven fascineren.

Het zijn er vele, de boeken die ik las en toch ben ik er mij van bewust dat bijvoorbeeld 100 jaar eenzaamheid mij niet echt kon aanspreken. Ik las Couperus, Thomas Mann en Goethe, maar ook Régis Debray, "critique de la raison politique" en ik merkte dat er meer te vertellen valt dan het eeuwige verhaal van het goede links en kwalijke rechts. Dat kon ik ook bij Tony Judt, bij Martha Nussbaum ontdekken en dan komt een mens tot een andere kijk op het intellectuele leven. Deze mensen willen niet zomaar een idee verdedigen, maar gaan juist een gesprek aan over een bepaalde visie en laten de lezer toe er zich iets bij voor te stellen.

En dan moeten we wel ons blijvende ongenoegen ventileren, want deze boeken, van Nussbaum, Beard of Henri Krop, over het spinozisme in Nederland, maar ook Frances Yates over Giordano Bruno. vinden we allemaal onder het stempeltje "non-fictie", maar met de meesterwerken van Jeroen Meus of Pascal Naessens hebben ze niet zo heel veel gemeen. Het gaat om studies, essays die niet als roman of novelle  weg gezet kunnen worden, maar ze hebben wel een zekere betekenis. Essays van Susan Neiman? Non-fictie. Hoe vager kan men het maken, tenzij dan door de werken gewoon als boeken weg te zetten, terwijl de uniciteit van de titels, van elk werk toch niet in netten met zo een grove mazen gevonden kan worden.

En ja, men hoeft niet te beweren dat een roman die mensen in hun levensloop raakt, maar fictie is, terwijl een boek over de breekbaarheid van het goede toch wel zeer kan overtuigen nader te gaan denken over de betekenis van Plato, Euripides en Sophocles. Net zo kan je toch bij "Die Wahlverwandschaften" - vertaald als "affiniteiten - een en ander vinden over standvastigheid en trouw. Wat we lezen, fictie of reflectie - al kan ook dat in de vorm van een novelle of roman - betreft doorgaans zaken waar we zelf ook iets aan hebben, of waar we door behekst zijn. Soms komen er ook dingen  aan de oppervlakte die een lezer onverwacht grijpen. Op een dag vind ik een boek: "etudes van troost", over hoe een vrouw in Theresienstadt kon overleven door zich bezig te houden met de 24 etudes van Chopin en inderdaad een paar keer kon optreden i.v.m. de window dressing van de nazi's ten aanzien van het Internationale Rode Kruis. Maar zij leerde die 24 sonates uit het hoofd en vond erin een aandrijfkracht om de moeilijkheden te overkomen.

Later vond ik een ander boek met hetzelfde verhaal en nog meer en de vraag komt dan opzetten: heeft zij het overleefd omdat ze zich met Chopin inliet en met een muziekcultuur die haar levendig hielden... of had ze domweg geluk en werd dit het verhaal dat ze later bleef aanhalen. We weten dat mensen als Primo Levi de overlevingsstrijd won maar vervolgens het gevecht tegen het leven niet kon winnen. We kennen natuurlijk ook allemaal Anne Franck en Etty Hillesum, Hélène Berr ook, die alle via nagelaten geschriften voor ons kenbaar worden en zij, maar ook Primo Levi blijven behoren tot het pantheon van figuren die  mij kunnen inspireren.

De Toverberg vormt dan weer, met "Het kralenspel" een andere  toegang tot wat we over het menselijke te zeggen hebben. Sommigen hebben misschien nog iets in herinnering aan Hesse, zoals De Steppenwolf, maar doorgaans zijn het geen auteurs waarover veel wordt gesproken, laat staan dat er aan hun oeuvre veel wordt gezegd. De kranten en bladen durven het zo te zien niet meer aan de grote klassieken in herinnering te brengen. En toch, Dokter Faustus van Thomas Mann blijft voor mij een interessante denkoefening, dat wil zeggen als men weer eens een discussie over nazisme, fascisme en dergelijke begint, dan zal men toch ook de visie van auteurs als Mann en Hesse moeten lezen, die geconfronteerd werden met het regime van Hitler.

En toch, denk ik dan onmiddellijk, kan men niet nalaten over J.Stalin te gaan nadenken, Leven en Lot, van Vasili Grosman, maar ook "Alles stroomt". Maar waarom zouden we dan ook niet nog even denken aan "goede mensen" of aan "In tijden van afnemend licht"? Meer hedendaagse romans die toch ook verweven zijn met de epoche. Margreet den Buurman laat ons dan weer zien hoe Thomas Mann, maar ook zijn hele familie, zeker dus ook Erica en Klaus in de turbulenties van de tijd overeind proberen te blijven. Moreel lukt dat wel, maar Klaus gaat ten onder aan drugs en pleegt zelfmoord. Toch blijft ook zijn biografie best indrukwekkend.

Ik heb bij dit alles niet of nauwelijks de Nederlandstalige letteren aangeroerd, omdat die kwestie pas helemaal oeverloos wordt. Welke Nederlandstalige Boeken hebben mijn leven of mijn kijk op het leven veranderd? Het zijn er vele en sommige boeken, die anderen dan weer belangrijk vinden, zoals "het verdriet van België" hebben me in die zin beïnvloed dat ik de visie op de oorlogstijd in België niet meer door de bril van Claus en anderen kon zien, die vonden dat Vlaanderen nazi was tijdens en katholiek voor en na de oorlog. Ik kon namelijk niet rijmen dat mensen die ik kende en zich op sommige terreinen modern en vooruitstrevend gedroegen, in hun beroepsleven, geinteresseerd waren aan nieuwe wetenschap, vrij menselijk met vrouw en kinderen omsprongen, dat zulke mensen zomaar bereid waren geweest de eed van trouw af te leggen op het vaandel van het VNV. Dankzij het doctoraat van Bruno de Wever werd mij inderdaad duidelijk dat het VNV de autoritaire gedachten zeer verkleefd was, maar ook dat behalve bij de verkiezingen van 1936 - in tijden van grote politieke en economische turbulenties - de partij niet echt kon overtuigen. Deels met dank aan de kerk en de colleges, denk ik, maar vooral omdat vele Vlamingen wel vooruitgang wilden inzake de taalrechten, promotiekansen en meer maatschappelijk aanzien, maar dat ze niet zomaar van elke duivel steun zouden aanvaarden. Het feit dat het VNV al vlug na de bezetting door de nazi's de concurrentie aanging - moest aangaan - omdat nog radicalere organisaties sneller gehoor leken te vinden -, mag ons niet ontgaan, want dat heeft het autoritaire dat er wel al was doen verkeren in een totalitaire beweging, maar ze kregen nooit echt voldoende steun om dat te realiseren. Toch valt op dat we in Vlaanderen zelden kijken naar gebeurtenissen in de buurlanden. Anna Seghers, "Het Zevende Kruis"? Een spannend verhaal en intriest. La femme de nos vies? Over hoe iemand de gevolgen van operatie T4 ontdekt en hoe mensen hun leven waagden. Maar het zal wel niet zo goed geweest zijn, want ik vernam van het bestaan van deze roman via LGL.

Finaal kan men stellen dat de bereidheid tot collaboratie in Vlaanderen niet zo groot was, maar helaas wel significant, dat wil zeggen dat de bezetter op deze mensen beroep kon doen om hun doelen te dienen. Anders dan in Nederland bestaat in Vlaanderen nauwelijks literatuur over het verzet of over onderduikers. Nochtans waren die er wel geweest en van mijn vader (°1923 - 2005) weet ik dat hij na zijn retorica in 1943 - hij had het zevende en achtste studiejaar moeten doen in Eeklo, omdat hij van Sint-Margriete kwam - had geprobeerd a) niet naar Duitsland te moeten voor de arbeidsinzet en b) niet het risico te lopen later niet meer te kunnen studeren. Men wist dus wel, blijkbaar, dat de regering in Londen Besluitwetten had uitgevaardigd over die kwestie. Men wist dat zelfs meewerken in het lokale bestuur iemand kwalijk genomen kon worden. Het enige wat restte was onderduiken. Behalve dat je - in dat geval - een jaar niet kunt gaan en staan waar je wil, maar vooral uit de statistieken en registers van de bezetter moest zien te blijven, betekende onderduik ook verveling... De onderduik van joodse mensen in België was ook lang geen onderwerp van gesprek en toen ik al lang en breed over Jacques Presser had gehoord, kwam men er hier toe wat meer duiding te geven over wie de vervolgden onderdak wilde bieden. Op dat vlak kan museum aan de kazerne Dossin wel nog een interessante rol spelen.

Het was een mooi programma over de Franse letteren, maar niet enkel de Franse, want ook Tolkien, Patrick Süskind en Anne Frank kregen een eervolle vermelding. Het ging dan ook niet om een lijstje van Beste Boeken, wel om boeken die lezers zeer hadden aangegrepen en hun leven hadden kunnen veranderen. Men had ook Tolstoj verwacht en jawel, er zat een boek bij van Dostojewski: Schuld en Boete/Misdaad en straf. Maar goed dat literatuur echt wel iets intiems is, omdat het lezen en verwerken doorgaans een boeiende, solitaire bezigheid blijft en toch, in de verwerkingsarbeid kan een goed gesprek best wel helpen. Laat nu net dat het probleem zijn dat mij het meest raakt, dat is het gesprek over boeken in de publieke ruimte. "Vrij Man"? Iemand? Niemand dus, in Vlaanderen toch, want Nelleke Noordervliet beschreef met dat boek een stuk cultuurgeschiedenis, namelijk hoe mensen aan het eind van de gouden eeuw er zich toch niet goed thuis voelden en naar de Nieuwe Wereld trokken. Maar vooral laat de auteur, Noordervliet, zien hoezeer de samenleving toen in Nederland in beweging was en mensen in beweging waren. Er heerste grotere vrijheid dan in andere landen, maar toch bleek een reis naar de nieuwe wereld de beste manier om het leven naar eigen inzicht uit te bouwen. Maar zoals gezegd, ook dit boek, dat uiting een periode van de vroege verlichting onder de aandacht bracht, kreeg hier niet zo heel veel aandacht. Meeslepend geschreven, dat wel, maar uitleggerig en met veel storende herhalingen. Uitleggerig? Alsof zelfs goed ingevoerde lezers zomaar weten wat mevrouw Noordervliet wil vertellen?

Wat we nu hebben is dat kenners op de hurken gaan zitten en niet gewoon vertellen wat zij belangrijk achten. Want dat viel op, dat zij die daar zaten echt over boeken, niet hun eigen boeken, wilden vertellen. En ja, De kleine prins heeft het gehaald, maar zou men daarom het hele initiatief afwijzen? Er werd over literatuur gesproken en hoe die kan aanspreken. Er kwamen dus voortdurend nieuwe titels aanrollen als golven, van Dode Zielen van Gogol tot Rilke, brieven aan een jonge dichter.  Waar het dan ook om gaat? Dat men niet zeurt over teloorgang van geletterdheid, over barbarij van deze of gene zijde, maar gewoon eens spreekt en met genoegen over boeken, een concreet boek. Het boek dat iemand kan raken.

Alleen hebben we soms weinig tijd, om te spreken en geen zin om te luisteren. Wat is het thema, de plot, de hoofdfiguur? Is het leesbaar.. en verder blijft men rustig doen alsof daarmee alles gezegd is. Want wat er verandert na het lezen van een boek? Als het goed is, een beetje meer inzicht in het eigen zielenleven, in de interacties met anderen en in de grote thema's die ons leven in het ondermaanse bepalen. Wat dat betekent? Dat is afhankelijk van zoveel, maar toch, leest men een boekje meer, spreekt men er ook over, dan kan het sensibele leven intenser worden. Maar jawel, leven van dag tot dag kan ook inzichten brengen, uiteraard, maar misschien helpen de verbeelding en het nawerken van een boek het wat levendiger te maken.

Bart Haers