Dezer Dagen


Charlie, persvrijheid, 
informatie, zingeving
& het leven²

Mozes in Midian. Vluchtend voor de wraak van farao
komt Mozes aan de andere oever van de Rode zee terecht
kwam en daar aan het lijntje gehouden werd. Een bijbels
verhaal? Jawel, maar het zet toch aan tot nadenken. 
Een lezer, vertelde iemand mij ooit, leeft tweemaal. Een beetje een flauwe opmerking, vinden anderen, want wie leest, leeft niet. In de actuele discussies lijken we of het spoor bijster wat onze cultuur betreft of dat we juist  onze cultuur opnieuw aan het opbouwen zijn, niet vanuit het niets, maar toch, we blijken enkele gebruiken, inzichten, visies opnieuw aan het toetsen te zijn. Zou dat het wezen zijn van een cultuurcrisis?

Even kijken naar een fenomeen als Pegida, vooral naar de idee van het Avondland om onze blik en onze zorg te focussen. Het "Avondland" klonk aan het begin van de twintigste eeuw anders dan wij het ons vandaag kunnen voorstellen. Tot 1914 was er een sfeer van duizelingwekkende wentelingen van het lot, van de samenleving, waren er technologische, wetenschappelijke, intellectuele noviteiten die we ons vandaag als obsoleet voorstellen, zoals het begin van de radio, de wetenschappelijke discussie over het Newtoniaanse wereldbeeld, de Relativiteitstheorie en de chemische producten die het leven zouden veranderen. Duizelingwekkend, noemde Philipp Blom het en we kunnen er alleen mee instemmen. Alleen, voor velen onder ons is de periode voor WO I, voor de Dertigjarige oorlog een paleolithicum, een ver en duister verleden. Toch nemen we dan weer die idee van het Avondland over, dat bedreigd zou worden. Maar hoe? door wie? Wat staat er op het spel?

Alleen al de discussie over de beweging in Dresden, die de islamisering van het Avondland wil tegengaan, laat zien hoe concreet men een concept wel maken wil. Pediga verzet zich tegen één bedreiging van het Avondland, maar zo te zien niet tegen andere, zoals de gevolgen van de technologische revolutie die wij dan weer de afgelopen dertig jaar hebben beleefd en waar niet iedereen even positief over is. De immigratie wijzigt onze samenleving, brengen een cultuur binnen die niet de enorme evolutie heeft gekend die Europa heef doorgemaakt sinds Waterloo. Maar technologie, nieuwe inzichten veranderen onze leefomgeving ook zeer en dat zorgt in de andere discussie, inzake migratie en integratie voor spanningen.

Bart Somers zegt dat we in de samenleving allemaal nieuwkomers zijn, maar dat klinkt fraaier dan het is. Ook hier staat de migratie en métissage van de samenleving centraal, terwijl dat op zich niet het enige punt is. De houding van moslims, over kledingvoorschriften, over sport voor meisjes en andere punten van discussie tussen hen aan de ene kant en wij aan de andere - men mag dit onderscheid niet (meer) maken - hebben te maken met de verdergaande verschillen inzake het beleven van de moderniteit. Overigens, ook wij zijn het onderling niet altijd eens, zoals blijkt bij discussies over ggo, over toepassingen van medische mogelijkheden, over gender... en geslachtsverandering. Ook in deze zin zijn we allen in het ongewisse over wat de toekomst brengen zal.

Een van de opvallendste facetten van de aanslag tegen de redactie van Charlie Hebdo, waarbij ook omstanders omkwamen vormt het feit dat we plots menen dat persvrijheid de kern vormt van de democratie en de persvrijheid moeten we koesteren, maar als het op het voeren van het debat aankomt zien we dat het onderscheid tussen retorica en argumentatie niet afdoende onderkend wordt, dat wil zeggen dat men van de spreker aanneemt dat die ter goede trouw spreekt en dat hij onweerlegbare argumenten hanteert, terwijl die argumenten juist in een retorische logica geplaatst zelfs soms nog van teneur kunnen veranderen. Bovendien is de vrijheid van meningsuiting voor journalisten iets anders dan voor burgers zonder een rol in het mediabedrijf. Ik denk aan die dame die zich enige tijd geleden, na het neerstorten van MH 17 in Oekraïne voor Russian TV werkend in een patstelling terugvond. Plots merkte ze dat ze dingen diende te zeggen waar ze niet achter kon staan. Haar ontslag op de buis, voor de kijkers, was een vorm van Parresia die we best koesteren. Want zij loopt het risico ook voor andere mediabedrijven onbetrouwbaar te zijn. Want zij had de stem van haar meester, Poetin te spreken en dat deed ze niet afdoende.

Sinds een aantal jaren proberen ngo's bij ons de plaats van afwijkend gedrag, zoals dat dertig jaar geleden nog genoemd, werd in de samenleving aanvaardbaar te maken. Het is goed dat homoseksualiteit niet meer strafbaar is en dat mensen die aangerand worden of afgerost om die reden inderdaad klacht kunnen neerleggen. Hun seksualiteit mag hen niet minder rechten geven dan andere. Maar in het kader van het programma, dat men uit de geest van de Verlichting heeft afgeleid, dat elke vorm van lijden aan ziekten of afwijkingen die men niet zelf onder controle heeft, komen er nu steeds meer berichten over mensen die van geslacht willen veranderen, omdat ze, als man geboren, zich eerder vrouw zouden voelen en omgekeerd kan het ook. Als het medisch kunnen er iets aan kan verhelpen moet het ook. Sommige vrouwen laten hun derrière zo sculpteren dat ze helaas te lijden krijgen aan een verrotting van het spierweefsel. Had men het kunnen voorzien? Ik weet het niet. Moet ik er ernstig over nadenken of leedvermaak aan de dag leggen? Het laatste past niet, maar het probleem is wel dat men mensen niet hoort wijs te maken dat borstvergroting/borstverkleining of het verbouwen van neus en kaakbeen automatisch tot meer geluk zullen leiden. Maar dat blijkt een afwijzing van de moderniteit te zijn, want als iemand lijdt omdat ze grote borsten heeft of ze wil een aquilijnse neus in plaats van het mopsneusje dat haar zo schattig maakt, dan moet dat weg gewerkt. Soms kan de boezem inderdaad hinderen en het leven ernstig bezwaren en dient men eraan te verhelpen, maar als het om louter esthetische inschattingen gaat, dan blijken sommige vrouwen, maar ook wel mannen zover te gaan dat ze blijven sleutelen en toch geen welbevinden ervaren. Edoch, kritiek leveren op zulke mensen, hoe triest ze er soms ook aan toe zijn, heet moraliseren en daar doen we niet aan. Maar moet men dan mensen in nood geen helpende hand toesteken?

Het valt op dat we wel het verhaal krijgen van jongemannen die naar Syrië gegaan zijn, die geloven dat het beter zou zijn te leven in het huis van de Islam, dan hier in deze ongelovige wereld vol misbruik, mistrouwen, gebrek aan rechtgelovigheid en wat al niet meer. Zo een Younes die vertelt dat hij het leuk zou vinden in zo een Islamitisch land te leven, maar intussen wel vrijheden en luxe geniet die velen in de Arabische wereld ontzegd wordt als ze hun deviante opinie verkondigen, er zweepslagen voor krijgen en gevangenisstraf, verbaast mij helaas niet, wel ook hier komt de verwondering boven dat niemand met hem serieus aan de praat gaat. Hij zal zijn opinie niet veranderen, zegt men. Meer nog, hij mag dat denken en dat klopt, tot op zekere hoogte.

Zingeving, zegt men moet kunnen, maar het moet wel volgens een bepaald wetenschappelijke manier en wil men iemand iets vertellen over de Tien Geboden, dan dient dat objectief te gebeuren. Neutraal spreken over het verhaal van Mozes die aan het hof van de Farao opgroeit en dan naar Midian vlucht, heeft dat voor ons betekenis? Neutraal spreken niet, maar zinvol is het wel want het laat toe na te denken over hoe we worstelen kunnen met rechten en plichten en ethische gevoeligheid. Hij verdedigt eerst een Hebreeër tegen een Egyptische opzichter, die hij dus als hoveling zou moeten steunen. Maar hij slaat de opzichter neer en doodt hem, begraaft hem heimelijk in het zand en hoopt dat niemand het weet. Maar als hij enige tijd later twee Hebreeërs die met elkaar vechten uit elkaar houdt dan krijgt hij voor de voeten geworpen dat hij een buitenstaander is en dat ze weten dat hij de opzichter heeft gemold. Maar vervolgens probeert ook Farao, vrezende dat Mozes de orde zou verstoren, te doden en Mozes vlucht naar Midian, waar hij een dochter van de hogepriester aan de haak slaat, maar ook daar hangen dan weer verhalen omheen, over periodes van zeven jaar en beproevingen.

Allemaal menselijk, al te menselijk en net daarom zo interessant om over na te denken. Het lezen van "Joseph und seine Brüder" van Thomas Mann heb ik dus aangesneden en ook daar merkt men hoe zo een bijbelverhaal ver boven de gemiddelde detective of polar kan uitstijgen.

In verband met Younes kregen we ook te horen van hemzelf dat hij zich tot de Islam wendde omdat zijn leven nergens duidelijk vorm kreeg, waarbij hijzelf van ontucht sprak. Prachtig toch dat zo een jongeman dat woord hanteren wil. Maar dezer dagen blijft er weinig ruimte over om het woord in de mond te nemen, hoogstens kan men het wat ironisch hanteren als men het over dames en heren heeft die in de boekskes hun nieuwe liefjes voorstellen en boos worden als de relatiebreuken aan het licht gebracht worden.

 Niet iedereen zal Thomas Mann lezen, willen lezen, zoals ook niet iedereen Erwin Mortier leest of Annelies Verbeke. Het opvallende is dat ik in "Vissen Redden" een authentiek verhaal van deze tijd herkende, waarin het zoeken naar zin en het vinden van een weg om dat leven ook zin te geven weliswaar schipbreuk lijdt, maar dat het standpunt van de auteur er een is van begrijpen wat Monique, haar hoofdfiguur drijft. Dezer dagen proberen velen ons uit te leggen dat religie afgedaan heeft en vooral oorzaak is van veel ellende en geweld. Het antwoord? Er is veel gebeurd in naam van God door mensen die dachten God te moeten dienen zonder zich om het leed dat ze zo veroorzaakten en veroorzaken te bekommeren. Het nobele en grootse van een Franciscus van Assisi, maar ook van Bartholemeus de Las Casas, die de Indianen een ziel toekent, maar niet de mensen uit Afrika, die al als slaaf werden ingezet die ziel gunt, mag ons ook niet ontgaan. Religies kunnen mensen een grote kracht geven, maar kan hen ook verleiden tot morele superioriteit. Velen dezer dagen hongeren en dorsten naar wijsheid, inzicht, zingeving.

Met Camus ben ik het eens dat men de zin van het leven in het leven zelf moet vinden en vorm geven - wat juist aanhangers van een utopisch islamisme juist doen, maar niet zo dat ze anderen ruimte om te leven laten.. Maar Albert Camus meent niet dat we de anderen als de hel moeten beschouwen, als hinderpalen voor onze vrijheid. Vrijheid is niet relatief in die zin dat als men geknecht wordt men inderdaad niet vrij kan zijn. Maar vrijheid is wel relatief in de mate dat we er gebruik van kunnen maken. De discussie over positieve vrijheid waaraan onder anderen Isaiah Berlin en Leszek Kołakowski bijdroegen en waar ook Alicja Gescinska over schreef, bereikt te zelden de publieke sfeer. De moeilijkheid zit hierin dat positieve vrijheden een ontoelaatbare invloed op het vrije individu veronderstelt. Niet voor niets begon ik deze gedachteoefening bij Pegida en de notie van het Avondland. Want onder meer Spengler en zeker ook Johan Huizinga stelden zich vragen bij de vooruitgang. Ortega y Gasset had het over de gevaren van de horden. We begrijpen vandaag de discussie niet meer op dezelfde manier als y Gasset of Huizinga, maar hun houding wordt gemakkelijk als cultuurpessimisme weggezet. Ook de discussie over de positieve vrijheden zet men weg als een weg naar zich onderwerpen.

Laat nu net Theo Van Gogh vermoord zijn omdat hij een film met die titel maakte, die nauwelijks te zien is geweest. Het heeft mij ervan overtuigd dat we opnieuw bij Erich Fromm kunnen kijken om enerzijds te begrijpen dat mensen zo onzeker worden van zichzelf dat ze gaan onderduiken in de massa, zich onderwerpen aan een strenge leer omdat ze zelf niet geleerd hebben vrij te wezen en desnoods eens de mist in durven gaan. Alicja Gescinska schreef over de verovering van de vrijheid, door onderricht, door zich te informeren en ook door een aantal materiële voorwaarden vervuld te weten, namelijk een inkomen, huis, eten en kleren. Fromm toonde al vroeger aan dat veel mensen bang waren en bang zijn voor de vrijheid.

Wie dus meent dat opvoeding niet mag inhouden dat men zo een jongen of meisje een levenshouding mag bijbrengen, een visie, zeker geen religie, vergeet dat we ons menszijn niet meekrijgen bij de geboorte. Naast de natuurlijk gegevenheden van de soort zijn er ook nog de kenmerken eigen aan persoon, die bijvoorbeeld een hormoonprobleem kan hebben dat zijn leven niet zichtbaar beïnvloedt, dankzij gepaste medicijnen maar toch invloed uitoefent op allerlei facetten, blijft er het feit dat we moeten leren leven. Kunnen we het er over eens zijn dat opvoeding en vorming van node zijn om mensen de kans te geven zich te ontplooien, met zichzelf en met anderen te leren omgaan, door bijvoorbeeld enige discipline te ontwikkelen, te begrijpen dat men soms aan een onweerstaanbaar verlangen kan weerstaan omdat de schade te groot zou zijn. Moet men dan angstig gaan leven? Geenszins, maar de angst voor het smelten van al het ijs op aarde wordt er aardig ingepompt, angst voor mijn Equadoriaanse hulp of de hangjongeren op de metro, het wordt ons ingegoten, helaas. Jawel, ik had eens bonje met zo een groepje, maar tegelijk, het was maar een keer.

Het leven² laat ons toe niet enkel de dingen te realiseren of te bereiken maar ook erover te reflecteren, onze keuzes af te wegen, zonder verloren te lopen in een woud van verlangen. Dat woud is prachtig, maar de tuin van verlangen, het paradijs heeft ook charme en dat komt door mensenhanden tot stand, of met machines. Daarom is het nuttig dat mensen ook kennis krijgen die ze niet per se wensen, maar ook dat men gaandeweg leert om te gaan met wat hem of haar niet zint. Verdraagzaamheid is een deugd die alleen tot volle beleving komt als men verleid wordt onze eigen inzichten te doen gelden en botst met anderen. In die zin ontbreekt het filosofisch liberalisme wel eens een dimensie: leven met de anderen in een concrete omgeving, blijft altijd achterwege. Maar men kan zich niet onderwerpen aan de massa, aan de heersende opinies en eigen inzichten achterwege laten.

Ik heb het niet altijd gehad voor het lukraak afbreken van taboes omdat het soms nogal kunstmatig leek en lijkt. Aan de andere kant kunnen taboes wel degelijk onze levenswijze ernstig beinvloeden en onze vrijheid beknotten. De mensen van Charlie Hebdo vonden dat ze alles moesten aanpakken en dat anarchisme beviel me wel, omdat ze zichzelf ook voldoende te kijk durfden te zetten. Maar als men een taboe doorbreekt waar men zelf aan hecht? Als men bijvoorbeeld zou menen dat ook subliminaal machisme moet sneuvelen en wij mannen ons op een aantal terreinen, zoals ons van hoerenbezoek moeten onthouden, dan blijkt dat veel wrevel te veroorzaken die niet uitgesproken wordt. Als hoerenbezoek al af te raden valt, dan inderdaad om de reden dat die vrouwen en jongens vaker wel dan niet uit vrije wil die activiteit uitoefenen. Moeten we dan niet overweging nemen dat dit instituut ook kan zorgen voor meer veiligheid voor andere vrouwen. Misschien moet men ook in rekening brengen dat die vrouwen anders moeilijk aan een job komen.  En was Keetje Tippel, Neel Doff geen dame geworden, wonend in een villa in Genk, toen ze stierf? Levens zijn zo onvoorspelbaar soms, dat teveel normering soms kansen kan verstikken. Daarom gaf ik de titel mee "leven²", omdat het zo goed weergeeft dat het mogelijk is ons leven ver boven het banale uit te tillen, zonder ons te verliezen in onderwerping aan een leer, uit angst voor de vrijheid. Of nog, de massa bestaat niet meer als mensen de kans krijgen hun vermogens zo te ontwikkelen dat ze niet tot onderwerping geneigd zijn en indien ze toch begrijpen dat die anderen best wel bijdragen tot ons welbevinden zoals wij dat ook voor anderen kunnen, zelfs als we er ons niet van bewust zijn.


Bart Haers  

Reacties

  1. "Wie dus meent dat opvoeding niet mag inhouden dat men zo een jongen of meisje een levenshouding mag bijbrengen, een visie, zeker geen religie, vergeet dat we ons menszijn niet meekrijgen bij de geboorte." Aldus Bart Haers. Bizar. Volgens de heer Haers krijgen we dus ons menszijn niet mee bij de geboorte. Als we ons menszijn niet meekrijgen bij de geboorte, wat zijn we dan wel bij de geboorte, mijnheer Haers? Alvast geen mens dus. Dieren?
    Volgens de Rooms-katholieke leer wordt zelfs aan een onzichtbare bevruchte eicel het menszijn toegekend. Maar katholieken liggen van een of meer inconsistenties niet wakker Er is een wezenlijk verschil tussen opvoeden en indoctrinatie, maar religieuze fanatici, katholieken, islamieten enz. vermengen dit. Er is wel degelijk een opvoeding mogelijk zonder indoctrinatie. En jawel hoor, opvoeding vereist een moreel houvast, en dat is zonder religie best mogelijk. Moraal heeft geen religie nodig, mijnheer Haers.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Juist, perfect. ik ben het niet oneens met u. Ik denk namelijk dat onze menselijke natuur onze natuur meegeeft, maar juist voor mensen is dat niet afdoende. Susan Neiman laat in haar essay over morele herlerheid nu net zien dat we dat gaandeweg pas goed kunnen ontwikkelen. U spreekt mij aan en ik denk niet dat dit problematisch is. Wel is problematisch dat u lijkt te ontekken dat we zomaar mens worden kunnen. Waarom denkt u dat ik telkens weer een lans breek voor de humaniora? Omdat nurture zo belangrijk is als nature.
    Moraal heeft geen religie nodig, wel een overdachte levensbeschouwing denk ik. Mag ik verwijzen, nog maar eens, naar Susan Neiman, die in haar boekje "Afgezien van de feiten" aangeeft dat evolutionair biologen en dito psychologen voortdurend onderzoeken hoe elke vorm van altruïsme toch uiteindelijk weer egoïsme zou wezen. Haar bezwaar is dat we niet alleen zijn wat de natuur ons heeft meegegeven. Ook wreedheid komt uiteindelijk weer uit het al te menselijke.

    BeantwoordenVerwijderen

Een reactie posten

Populaire posts