Maturiteit

Brief aan 

Adelheid

over attitudes en wijsheid

Brugge, 18 januari 2015

Voorbeeld van de bouwkunst ten tijde van
de eerste dynastie van kaliefen. Deze façade
van Muschatta, een gebouw dat in de buurt
stond van Amman en waarvan de resten
aan Duitsland werden geschonken. Vreemd
die geschiedenis. Het had te maken
met de bijdrage van de
Duitsers aan de spoorwegen in
het gebied van de Sultan. 

Ook Duitsland kent dus zijn onwoord en dit jaar wil men het woord "Lügenpresse" dat door de Nazi's tegen de media werd gebruikt en ook de DDR hanteerde het woord. De afgelopen tijd is het weer en vogue geraakt en dat schijnt problematisch te wezen. Het is ook problematisch als men het hele persbedrijf en de media afdoet als een productiemachine van leugens. Maar men moet ook niet alles goed vinden natuurlijk en dat schuurt want wat is dan goed of verkeerd, niet gepast? De cartoons? Daarover heb ik mij dus de afgelopen week tussen de bedrijven door het hoofd gebroken. Zou het kunnen te maken hebben met inzichten die men niet vernemen wil, maar die wel rondzoemen en die men dan maar de pers toeschrijft.

Nu is het wel zo dat delen van de pers zich van tijd tot tijd op een pad begeeft, dat men die persmensen echt ontraden moet. Neen, over Charlie Hebdo hebben we het niet, wel over het in omloop brengen van inzichten die niet altijd goed te beargumenteren vallen en erger nog, soms botsen met hun vermeende linksigheid. Nu goed, in "Samenleving en Politiek" kon men wel eens lezen dat het Vlaamse socialisme gespeend zou zijn van kaviaar- of salonsocialisme. Maar tegelijk weten we dat het problematisch blijft als men zoveel aandacht besteedt aan topprestaties in allerlei disciplines en bovendien ook nog eens succes in de kunsten afweegt aan verkoopcijfers. Het is zoals het werkt, zegt men dan, maar dat is nu juist de catch 22 waarin we verzeild geraakt zijn. Als er al kritiek is in deze samenleving, dan wel een die niet altijd fundamenteel blijkt maar nogal primitief uitpakt.

In de nasleep van 7 januari toen - neen, niet de prinsenkinderen van Monaco voorgesteld werden, wat ik ergens had zien passeren - een aanval in regel werd uitgevoerd op een redactie van een libertair, satirisch blad, kwamen er algauw oproepen er geen amalgaam van te maken. Michel Onfray maakt zich druk in een stuk op zijn blog, omdat de zaken volgens hem zo wel heel erg troebel worden. Immers, zich een overzicht makend van wat deze en gene heeft beweerd, gezegd, gesmeekt, zat er iets pijnlijks in die oproepen. Dat men er geen van amalgaam van mocht maken - een interessante zin in alle suggestieve nietszeggendheid - is er een van, maar dat het niet de Islam was die we moeten aanvallen.

Lieve Adelheid, nu vraag ik je, kan men echt zoiets beweren? Van Hannah Arendt heb ik geleerd te begrijpen dat men nooit een hele gemeenschap voor de zonden van zelfs een meerderheid verantwoordelijk kan stellen. Zoals Abraham al wist, is er zelfs in de meest verdorven stad nog altijd een rechtvaardige te vinden die het behoudt van de stad verantwoordt en wellicht vergt het enige maturiteit om dat te begrijpen.  Arendt wilde niet alle Duitsers verantwoordelijk stellen voor Nazisme en Holocaust, want dan zouden de echte schuldigen buiten beeld blijven. De verantwoordelijkheid ligt altijd bij de daders, maar hoe autonoom handelden/handelen die daders? Een Belgisch minister wees op de betekenis van de linkse terroristen na 1970, maar ook al voor WO I was er bij momenten sprake van anarchisten en ander tuig dat met aanslagen de samenleving wilde ontwrichten en ook Servië maakte ervan gebruik om het hele Balkangebied in een hand, de Servische, te verzamelen. Staatsterreur? Juist.

Het gebruik van geweld om politieke doelen te realiseren is oud, want ik kan niet anders dan nog maar eens verwijzen naar de bos- en watergeuzen, naar de Slag der Gulden Sporen en de Jacquerie in 1358 in Frankrijk. De opstanden en de gevechtshandelingen gebeurden in vroeger tijden binnen wat men de theatrale wet van de eenheid van plaats noemt. Soms bleef het een oproer, soms werd het een opstand maar af en toe leidde dat tot een guerrilla, zoals men ook de strijd van Robin Hood zou kunnen betitelen. In al die gevallen bestaat er een zekere solidariteit tussen de strijders en de mensen voor wie ze menen te strijden. Tijdens WO II hadden verzetsstrijders vaak voldoende contacten om te kunnen onderduiken voor de vijand, de SD of de Gestapo. En dan waren er nog de fouten, de zwarten, de collaborateurs.

Je weet het, dat ik niet beweren kan dat de ene strijd goed en de andere slecht heten zal. Het hangt namelijk niet alleen af van een moreel standpunt, politiek geweld is toegestaan of niet. Het hangt ook af van de omstandigheden, namelijk hoe hopeloos de situatie is en voor zover na te gaan, hoe zwaar de verdrukking weegt. Om dat aan de weet te komen is er onderzoek nodig en zelfonderzoek, die we niet altijd aan de orde zien komen bij analyses? Ook de hele discussie over de rechtvaardige oorlog moet dus opnieuw op tafel, want het principe afwijzen en terreur accepteren, het zijn attitudes die met elkaar op gespannen voet staan.

Onfray meent niet dat de Islam alleen op geweld gericht is, maar ook niet het geweld zou afwijzen. Het punt is, denk ik, dat we wel onderkennen dat mensen een geperverteerde lectuur van de tekst voorop stellen, waarbij geweld, macht voor eigen doelen als argument wordt ingeroepen. Zowel machthebbers als opstandelingen kunnen zich dan op soms precies dezelfde Bijbelcitaten of koranverzen beroepen. Dat schept verwarring, maar het zou een heilzame verwarring wezen als men ineens begreep dat de lectuur van een tekst, zelfs een heilige tekst soms heel wat in beweging kan brengen, dat we al lezen wel zijn gang kunnen laten gaan, maar dat we goed moeten afwegen of we tot handelen zullen overgaan. En daar komen vele afwegingen bij kijken die niet altijd aan de orde komen, of het nu over de politiediensten in New York of bewoners in de faubourg, eerder nog de banlieu, gaat. Overigens, het geografische onderscheid tussen een faubourg en de banlieu laat zien hoe de stad steeds verder uitbreidde, want nu maken de faubourgs deel uit van de stad en hebben ze soms en prestigieus cachet, terwijl ze zeshonderd jaar geleden nog vooral door een armere bevolking werden  bewoond. Nu wonen die in de banlieu, maar het heeft niet meer echt een naam. In Elis ou la vraie vie schetste Claire Elcherelli al a.d. 1967 een bijzonder beeld van het leven aldaar en hoe immigratie en métissage het leven er ging vermenging. Elise, een jonge dame uit Bordeaux gaat in Franse fabriek werken en dat is wat minder dan wat ze met haar dromen van het echte leven in gedachten had.

Het lijkt weer eens een derailleren van mijn redering, maar in werkelijkheid laat deze excursus toe aan te geven dat men het contingente in afwegingen van mensen, zelfs al willen ze vandaag nog het paradijs op aarde vestigen en daar zelf het nodige toe bijdragen, desnoods door zich te offeren, een groter gewicht heeft dan allerlei hemelse beloften. Wel is het zo dat men niet arm hoeft te wezen om er allerlei bizarre utopische gedachten op na te houden. Over millennialisme oftewel chiliasme hebben we al vaker gesproken, omdat het voor velen in onze samenleving een onderliggend thema blijkt te zijn dat we niet rationeel kunnen accepteren, maar dat ons ook tijdens de twintigste eeuw onze gedachten heeft geroerd en ons zelfs tot handelen heeft gedreven. De rozenvingerige ochtendstond? Juist, maar we hebben al eens getwist over de vraag hoe links haar rationele benadering kan koppelen aan dat utopische, waarbij ik refereerde aan de auteur van "Memoriaal van een klooster", José Saramago, die aan het einde expliciet stelde dat hij in het communisme bleef geloven zonder het utopische ervan want, zo begreep ik, dat schaadde de realisaties van een beweging die bouwt aan een samenleving volgens de principes van Marx, maar anders dan Marx zonder daarom de hele boel in gijzeling te nemen via een revolutie. Ook begreep ik dat hij meende dat de revolutie in zijn land, Portugal in 1974 dan wel veel baat heeft gebracht en democratie én welvaart, maar dat het even duurde voor mensen begrepen dat ze nu zelf aan zet waren, om er voor zichzelf iets van te maken.

Zie je, Adelheid, dit noem ik nu een mature houding en een blijk van matuur denken, zonder dat ik daarom van gedachte verander en plots in het socialisme de heilstaat herkennen zal. Niet iedereen zal die interesse voor de utopie linken aan het terrorisme waar we nu onder gebukt gaan. Werkelijk, ga jij eronder gebukt? Maar we vinden het wel zorgwekkend dat zoveel wapens lijken te circuleren op straten en pleinen en dat sommige politici, socialisten dan nog, het een bagatel noemen, of beter, een fait divers. Het gebeurt inderdaad zomaar. Dat vond ik nu eens een weinig mature houding van die burgemeester van Brussel-Stad.

Maturiteit? Het woord lijkt een onwoord te zijn geworden, waar we weinig belangstelling voor hebben en het lijkt ook niets te betekenen. Je kan er inderdaad niet zomaar een ijzersterke definitie van geven, dat is waar, maar dat is wellicht niet het belangrijkste bezwaar dat men tegen het woord in het geding wil brengen, want men houdt dezer dagen vooral van frisse, groene blaadjes terwijl menig kunstenaar of ambachtsman de prachtigste pareltjes maakten, als pêchés de vieillesse, net omdat ze dan tot volle maturiteit in hun kunnen en kennen zijn gekomen.

De discussie die Michel Onfray voert over 7 januari kan me niet overtuigen, want de zaak blijft precieus, omdat er zoveel afwegingen te maken zijn. Moet men religie nu helemaal in het verdomhoekje zetten. Wie committeert er zich aan de vrijheden echt te valoriseren? Het zijn maar een paar vragen en inderdaad, de hypocrisie vorige zondag was wel eens storend. Het gebrek aan inzicht van journalisten ten onzent... ik weet dat mijn verhaal eentonig is ... heeft niet te maken met kennis van de feiten, maar eerder met het weven van een groter verhaal. Maar zelfs dan klopt het niet, want het is precies het feit dat in een krant, een medium meerdere verhalen door elkaar geweven worden, dat ons wel eens verrast. En zelfs dat zou nog niet eens onvergeeflijk, zelfs begrijpelijk wezen, zodat we ons vooral vragen stellen over de tegenstelling tussen het fulmineren tegen rechts, neoliberalisme en anderzijds het meespelen met het sterrendom, waartegen dan weer gezegd wordt dat iedereen gelijk is. Maar dat is alleen zo inzake rechten tegenover de collectiviteit, niet in de uitbouw van het leven en het organiseren van het eigen bestaan.

Want de ethisch geïnspireerde wetgeving rond aboruts, euthanasie, inzake het huwelijk voor mensen van hetzelfde geslacht, het familierecht in het algemeen is er de laatste decennia een en ander veranderd en men acht het goed dat abortus goed kan zijn voor een vrouw in moeilijkheden. Maar toen abortus niet mocht, niet enkel niet van de kerkvorsten, maar ook niet van wetgevers, moesten meisjes die ongewenst zwanger werden wel ergens opgevangen worden. Soms kon dat goed mislopen, zoals eerst in Ierland bleek en ook bij ons aan het licht is gekomen. Mislopen in de zin dat de meisjes tot in hun ziel werden vernederd en omdat ze hun kind zonder meer dienden af te staan. Weldadigheid kan uit de hand lopen, als men enkele toetsstenen uit het oog verliest en ook nog eens niet bereid is openheid van boeken te geven. Maar het blijkt ook een gebrek aan maturiteit te wezen vanwege deze vorm van sociale ondersteuning.

Zou het begrip maturiteit dan niet verdinglijkt worden, dan toch is het nuttig erover te denken, want het kan een facet vormen van wat we de ontwikkelde mens noemen, al lijkt het er vandaag minder op dan veertig jaar geleden dat we maturiteit in het uiterlijk gedrag onmiddellijk kunnen aflezen. Als ik mij naar dat verleden wendt, dan weet ik ook dat er toen net als vandaag voldoende volwassenen waren die we als een kind in een volwassen lichaam zien functioneren, soms lopen ze dan naast hun schoenen, soms hebben ze hun leven niet goed op de rails en soms doen ze gewoon wat in hun zotte kop opkomt, zonder zich om anderen te bekreunen of zelf de gevolgen voor zichzelf in rekening te brengen. Iedereen wordt wel eens lichamelijk volwassen, maar of men dan al echt matuur mag heten? En moeten we dat wensen?

Het hangt ervan af, want het volstaat niet zich stijfdeftig te gedragen, zoals een mentor mij ooit zegde, Prof. dr. Chris Vandenbroecke, aangezien er een verschil valt aante stippen tussen slim en wijs, tussen deftig gedragen en deftig zijn, al blijft het zo dat brave zijn gave zijn kan, want men kan ook zo braaf zijn dat men zichzelf verliest.

In het licht van wat media, politici en ook opiniemakers ons vertelden, dat we geen amalgaam mochten maken, geen mengeling toelaten in ons oordeel over moslims in Europa als brokkenmakers, erger dus, terroristen, want de moslims hebben geen uitstaans met de terroristen en de terroristen geen uitstaans met de Islam. Als christen, als West-Europees product van Bildung en zelfontplooiing ben ik me er wel van bewust dat bepaald denkbeelden die ik koester enigszins anders geformuleerd tot zeer onrijp gedrag kunnen leiden. De moderniteit zelf, het chrisendom... elke ideologie kan in oen of andere setting leiden tot gevaarlijke denkbeelden. Maar het is ook een persoonlijke keuze. Dat laatste ligt dan weer moeilijk als men gelooft dat vrije wil een illusie is en dus ook zelfbeschikking.

Maar dus, beste Adelheid, het blijft dus opvallend dat Michel Onfray zich terecht tegen het verbod er een amalgaam van te maken, als men al weet wat men niet mag amalgameren, maar tegelijk aan een analyse begint van soera's, omdat hij meent zo bij de essentie kan komen van dat terrorisme. Die soera's helpen ons op weg, maar zoals Karen Armstrong het stelde, in de Koran zijn veel van de 41 soera's die met jihad te maken hebben gericht op gedrag in het huis van de Islam. Maar of men zomaar moet gaan strijden om de boodschap te verspreiden lijkt volgens haar niet van doen. Hoe kunnen we dan in godsnaam die mensen ervan afbrengen? Maturiteit bijbrengen? Juist, maar het blijft kwestie van het zoeken naar het onvindbare midden. Sommige jongeren gaan naar oorden waar mensen nood hebben aan hulp, soms gebonden aan de ontwikkelingshulpindustrie, soms werkelijk vergend inzet en iets opbrengend. Maar het is beter dat dan naar wapens te grijpen om rechtvaardigheid te vestigen.

Maturiteit kan men moeilijk beschrijven, omschrijven, maar het lijkt me wel een kern van ons denken over hoe we in het leven kunnen staan. Alleen lijkt het als een onwoord terzijde te zijn geschoven en dat blijft opvallend. Het denken zal dan gaan over zoiets als Seconde Naïvité, zoals Paul Ricueur het noemde, het vermogen nadat men de onschuld is verloren en ingezien heeft dat leven in de wereld niet onschuldig is, toch nog de mogelijkheid van het onschuldige te denken. We kunnen maturiteit ook in verband brengen met morele helderheid, zoals Susan Neiman het formuleerde of met wat Hannah Arendt vertelde over oordeel en verantwoordelijkheid.

Hoe het in het werk kan gaan? Het is de dao, de weg die we kunnen gaan, maar die ook iemand als Michel Onfray, maar ook zij die een bordje droegen "je suis Charlie" wel eens links laten liggen en dat valt te betreuren. Of zou het zo zijn dat een weg is waarvan we ook in het vrije Westen geen weet meer hebben. Dat de toegang dicht gegroeid is en verborgen is geraakt achter een ondoordringbaar doornbos, lijkt mij een flauw excuus, want het gaat er precies om goed toe te kijken. Kijken naar wijze mensen kan ook helpen. Maar niet alle leidende geesten zijn ook wijze mensen.

Ik schrijf je hierover omdat ik er niet per se vertrouwen in heb dat men met grootse gebaren deze terreur kan tegenhouden. De wortels ervan liggen diep in onze en in de Arabische samenleving, terwijl we de vatbaarheid van personen wel moeten accepteren en het toch niet als een fatum zien. Deradicaliseren en preventie kunnen wel iets betekenen, maar het is niet zeker of we deze jonge mensen tot voldoende maturiteit zullen kunnen brengen af te zien van grof geweld om een utopisch doel te bereiken. Niets doen is geen optie, maar niet nadenken over het menselijke evenmin.

vale et salve

Bart Haers