Met enige angst valt wel te leven

Reflectie

Noli Timere

De angst vrezen

Hendrich Goltzius "Mijn en Dijn verjagen Eendracht, Liefde, Vrede
en vreze Gods. Met deze gravure schaarde de graficus zich in
een humanistische traditie. , 

In Knack verwijst Charles Michel naar Franklin D Roosevelt, die meende dat de angst vrezen erger is dan angst voor wat dan ook. Hij had dan ook de oorlog te voeren op en rond de Pacific en over en op de Atlantische oceaan. Maar angst was lange tijd geen groot onderwerp - dat wil zeggen, er waren weinig grote onderzoeken over hoe werkelijk de angsten van mensen wel niet zijn - terwijl het een belangrijke emotie is. Angst voor het eigen lot is belangrijk, angst voor het lot van naasten, kinderen, verwanten, vrienden is groot.

Maar angst voor blind geweld neemt toe, zo lijkt het wel en angst voor terrorisme is er ook niet minder op geworden. Maar we leven paradoxaal genoeg in een wereld, althans in Europa waar zowat alles geregeld is en de organisatie van dat alles loopt nagenoeg op rolletjes, ondanks alle kleine en grote problemen die telkens weer gemeld worden in de pers. Dat de media mogelijke problemen van hygiëne in ziekenhuizen melden of het probleem van de resistentie van bacteriën heeft natuurlijk belang, maar dat mensen blij zijn met de verzorging die ze krijgen en het leven kunnen verderzetten is wellicht het belangrijkste. Natuurlijk speelt de kwestie van betaalbaarheid, van de kostprijs van nieuwe therapieën en brengt het vermogen mensen met zware verwondingen toch te laten overleven ons  nieuwe vragen.

Maar leven we daarom in een angstaanjagende wereld? Volgens sommigen kunnen we de gevaren niet vroeg genoeg detecteren, of die van terroristen, would-be terroristen komt of van het samenleven zelf. De afwijzing van ggo blijft mij fascineren, omdat de principiële houding elke poging tot afwegen en overwegen overbodig maakt. Tegelijk is men boos op Theodore Dalrymple, omdat hij mensen beledigend zou bejegend hebben in zijn boek "Life at the bottom", terwijl de man wilde analyseren waarom in zijn stad Birmingham zo naar de rafelranden afdrijven, zich laten gaan, gesteund door losse ideetjes die rondzoemen, waarbij men de autoriteit van een leraar, van een arts ontkent, maar evengoed begrepen heeft dat ze niet per se verantwoordelijk zijn voor hun daden. Ik denk overigens dat men de angst van mensen om af te glijden niet goed kan inschatten. In die zin vond ik het artikel van Nigel Williams in DS over de verkiezingen van 2010 en het gebroken England, de gebroken beloften wel indrukwekkend.  Hij schetste in wezen hetzelfde beeld als Dalrymple, maar belangrijker nog is dat we vooral dit moeten vrezen, de onderwijs noch cultuurbeleid bijdragen tot emancipatie, maar integendeel mensen "in hun wereld" laten. Dat is geen uiting van respect.

Dalrymple schetste een onwelkom beeld van het leven in sommige Britse steden en meteen staan weldenkende intellectuelen op hun achterste poten, want ze menen dat hij intellectueel oneerlijk is door een soep van anekdotes en gevallen te presenteren, in plaats van een grondige analyse met meetbare gegevens, grafieken te presenteren en oorzaak en gevolg goed te presenteren. Michel Foucault kon toch niet fout zijn geweest, toen hij de aanbeveling gaf het gezag te wantrouwen? Dat niet iedereen zomaar de autoriteit van de schoolmeester kan betwisten, ook ouders niet die hun kinderen zo onzeker maken over meester Jos of juf Klaartje, lijkt men uit het oog te verliezen, want ook hier speelt het belang van het juiste midden en proportionaliteit. Ook het feit dat de opleiding van leraren m/v voor het lager onderwijs zit er voor iets tussen, met name het feit dat die jongeren niet altijd meer gerekruteerd worden bij de slimste kinderen, die dan naar de kweekschool mochten als de ouders geen college of kostschool konden betalen. Al werden de echte bollebozen wel met beurzen bedacht om hen zo naar college en eventueel hogeschool of universiteit te sturen, al was de eerste bedoeling hen een roeping mee te geven en dus een studie aan het grootseminarie aan de hand te doen. Maar al tijdens het interbellum lukte dat niet meer zo goed. Men zal dus de opleiding van de bachelors die klaar gemaakt worden voor het basisonderwijs goed moeten opvolgen. Nu bestaat de vrees dat het al te zeer achteruit gaat, maar dat zou de schuld zijn van die leraren, niet van de beleidvoerders.

Er leven vele angsten dezer dagen, maar bezorgdheid kan ook positief begrepen worden. We kunnen zorgen voor duurzaamheid, voor vreedzaam samenleven, want het vormt een kapitaal vermogen van de menselijkheid dat we ons niet door angst hoeven te laten verlammen, maar juist, eenmaal ervaren kan die emotie  ertoe leiden het geval, probleem, de situatie rationeel te bekijken en oplossingen te bedenken en in fine te handelen. De maatschappelijke betekenis van angst vormde het onderwerp van mijn thesis, maar ik ben er blijven over nadenken, net omdat de emotie zo complex is, maar ook als tegengesteld aan het rationele wordt voorgesteld. Terwijl de emotie vaak het rationele overwegen op gang brengt.

Een samenleving kan niet alleen functioneren op basis van angst, want dan zou het een totalitaire staat worden, een staat en samenleving waar al het onvoorspelbare wordt afgeweerd, in de kiem gesmoord. Een dooie boel wordt het dan wel, als we ons door vrees en angst en beven laten leiden. Merkwaardig genoeg ontkomt men niet aan de gedachte dat een wetenschappelijke expertise vaak wordt ontwikkeld om reële of mogelijke gevaren, van gezondheidszorg tot jeugdzorg voor te zijn. Het komt me voor dat we zo gewoon zijn dat alles als probleem behandeld wordt en ook nog eens een keertje stevig aangepakt, terwijl de overheid als zodanig niet zo dicht bij burgers kan komen, zijn het mensen die namens de overheid bij de betrokkenen komen en hangt veel af van hen.

Nu blijkt dat dit bij de bestuurders tot een dubbelhartigheid aanleiding lijkt te geven: men stelt dat het succes van een aanpak berust bij de leidinggevenden maar dat mensen op het terrein, in de jeugdzorg bijvoorbeeld, vaak verantwoordelijk zijn voor het falen van de aanpak. De ontwerpers aan de tekentafel komen wel eens van de werkvloer, maar zijn die ervaringen gaan relativeren, terwijl in een aantal gevallen de inzet van de mensen op de werkvloer ver voorbij de verwachtingen gaan, zodat ze soms op de vingers getikt worden.

Juist inzake deradicalisering zal de minister-president noch de burgemeester van Brussel succes boeken omdat de taak erop in te zetten gedelegeerd wordt en dat hoort ook zo. Het ligt wel in handen van de politieke overheid om deradicalisering een passend kader te geven. Maar dat dit geen project kan zijn dat eenmalig een vaste procedure vastlegt noch dat men hier met redelijke argumenten, laat staan rationele overwegingen de zaak veel zal bereiken, precies omdat deze jongens en meisjes precies een hekel hebben aan dat soort benaderingen. Hun beweging is op emoties gestoeld, afkeer, haat en afwijzing, maar ook op een vertrouwen ten slotte gered te zijn. Hun geloof is blind, hun loyauteit zonder grenzen en de hoop op een beloning verzekerd. De inzet van troepen, die onder invloed waren, was al vroeger aan de gang dan WO II, toen de VS de soldaten amfetamines gaven om beter te presteren. De Duitsers kenden ook hun producten, want het was de tijd van de nieuwere chemie en geneeskunde.

Wie dezer dagen over angst wil nadenken, komt algauw in de verleiding alleen de aperte zaken te noemen en jawel, men moet de gebeurtenissen, de moordpartijen in Parijs op 7 januari 2015 veroordelen. Men moet begrijpen dat deze mensen er om een of andere reden toe bereid waren. Maar Europa en de VSA hebben aan die wreedheid ook vorm gegeven, zoals Abu Graib en Guantanomo. Het blijft wat mij betreft de grootste flater van de toenmalige administratie, de Busch-Administration dat ze op de aanval op de Twin Towers zo heftig hadden gereageerd en op wetgevend vlak de ratio hebben laten slapen. Dat heeft me niet enkel verwonderd, ik werd er ook angstig van, omdat er geen argumenten leken om hen tegen te houden.  In feite ontbrak het Busch en co aan de nodige aandacht voor details, die bijvoorbeeld de founding fathers wel hadden. Ik kan hier niet anders dan aan het voorgaande toevoegen dat de wijze waarop men het Tweede Amendement op de Grondwet van de VSA nu wil interpreteren van eenzelfde ondoordachte visie blijk geeft. Men stuurt ook zo willens en wetens mensen ad random de verdoemenis in.

Angst hanteren om de macht in toom te houden? Dat is wat er deze dagen vaak ontbreekt. Het is niet enkel het volk, of de armen die Dalrymple beschrijft die men in toom moet houden, het is het systeem van machtuitoefening dat ons altijd weer alert moet houden. De overheid mag in een goede democratie niet zo optreden dat burgers bang zijn voor de overheid en haar agenten. Noli Timere zou ook in een democratie van belang moeten wezen, het devies moeten zijn. Maar we zien hoe ondernemers burgers op allerlei terreinen worden belaagd en bovendien houdt men hen nog eens voor dat ze niet betrouwbaar zijn. De leraren m/v niet, de artsen niet, de magistraten niet. Alles wil men onder controle krijgen, maar ook dat levert angst op.

Veiligheid heeft dus niet enkel met controle te maken en beheersing maar ook met het loslaten en vertrouwen. Natuurlijk moet men na de gebeurtenissen in Parijs, Verviers en bij het Joods museum in Brussel waakzaam handelen, maar toch, sinds ik in Palermo carabinieri zag met machinegeweren, heb ik begrepen dat het inderdaad zo is dat een samenleving door onwillig volk gecorrumpeerd kan worden. Het valt op dat de RAF, de Baader-Meinhofgrupe net zo ondoorzichtig handelde als de maffia maar geen controlemiddelen ter beschikking had. Ook terroristen hebben financiering nodig en dat moet men goed volgen. Maar men kan niet zeggen: de angst voor terreur mag ons niet begeesteren, maar wij, de overheid moeten de angst eronder houden.

De zwakheid van de parlementaire democratie en rechtstaat bestaat erin dat er soms veel tijd over gaat om de nodige maatregelen te nemen, maar men zal begrijpen dat overhaasting soms desastreuze gevolgen kan hebben. Hannah Arendt wist zeer goed dat zij David Ben Goerion wel diende te kapittelen over de wijze waarop hij Eichmann gebruikte voor een pedagogisch project. Was zijzelf in Duitsland niet bijna in de KZ was terecht gekomen, maar door een wonder was ze door de SS vrijgelaten na een korte aanhouding, 8 dagen als ik Aloïs Prinz goed begrepen heb.

Het gaat daarom niet op, denk ik onze tijd te vergelijken met de donkere tijd die zij, Arendt, maar ook mijn eigen ouders, toen beleefden. Het gaat wel op te melden dat onze vrijheid, onze situatie waarin de overheid de burger a priori vertrouwt, op te geven in ruil voor veiligheid, die altijd ook op de helling staat net omdat we vrijheid opgeven.

Lieve Blanquaert zegde op de radio dat het toch naar is dat rechts zou profiteren van de situatie. Rechts? Wat is vandaag rechts? Men kan op ethisch terrein progressief zijn en economisch de vrije markt en de bonussen voor bankiers zeer waarderen. Men kan cultureel een esthetisch nihilisme afwijzen en toch zoeken naar actuele artistieke uitdrukking voor het actuele. Arno Quinze's houten structuren vind ik esthetisch nihilisme, omdat hij ons wil zeggen, doe maar op, er is geen verhaal, geen idee, alleen houten raamwerk en gestapeld zonder duidelijke structuur. Het heeft wel iets, maar het beklijft niet. Men kan voor de vrede zijn en het pacifisme afwijzen, men kan voor geweldloosheid in de samenleving ijveren en tegelijk (links) terrorisme vergoelijken. Dat is des mensen. En daarom denk ik dat men vandaag over het gebruik van geweld voor politieke doelen niet rechts moet aanspreken zonder de balk in de eigen ogen te zien. Het is beangstigend hoe sommige mensen die zich links noemen menen dat de anderen er inzichten op na zouden houden die niet kunnen. Men kan het oneens zijn met conservatieve mensen, maar hen zo te kijk zetten als mevrouw Blanquaert deed, neen, dat moet men niet accepteren. Wij tegen zij? Absoluut niet, maar klerikalen, conservatieven en neoliberalen, daar hebben we niets mee. Juist, Voltaire wist het al, men kan van zijn leven niet zeker wezen als men de visie van de ander diep verachtend niet toch de verdediging ervan  opneemt.

Onze angsten lijken aangestuurd door een ministerie van waarheid, maar ook door mensen die zich graag veilig wanen in een goed ingericht koekoeksnest. Daarom, laten we vooral de overheid vragen dat ze proportionaliteit blijft hanteren en de basisrechten van de grondwet niet te grabbel gooit. Met enige angst valt anders wel te leven, al is het maar omdat we niet alles hoeven te voorzien.

Bart Haers