Nieuwsverslaafden en de kwaliteitsjournalistiek

Kleinbeeld

Liegende journalisten?

betrouwbare nieuwsgaring

Ryszard Kuscinsiki, journalistiek die ver ging
bij het kleuren van zijn verslagen. Maar hij vond dat
hij best zo beeldend mogelijk kon tewerk gaan*.

Het probleem van een journalist is altijd dat hij/zij zich op de beschikbare bronnen moet verlaten en dat de inhoud goed afgewogen publiek gemaakt moet worden. Nu de taak van de openbare omroep aan de orde is, want er komt een nieuwe beheersovereenkomst, nu blijkt dat journalisten zichzelf wel eens in het zonnetje zetten door zich heldendaden toe te dichten, die feitelijk kunnen, het lijkt Kuifje wel. Een helikopter die aangeschoten wordt door een raket, zal dat tuig niet in een vuurbal veranderen? Een nieuwsanker van NBC blijkt het gepresteerd te hebben.  

Natuurlijk, journalisten en vooral reporters die slagvelden afschuimen hebben een status die zweemt tussen heldendom en ook wel lachwekkendheid. Het probleem is dat wie de beelden zag op dat plein in Caïro wel begreep dat er daar wel van alles loos diende te zijn, maar dat we de gang van de ontwikkeling noch van dichtbij noch van op afstand goed konden overzien. De gang van zaken lijkt nu bepaald deprimerend, omdat een generaal de orde heeft hersteld en het land dus opnieuw in een stevige politieke orde gevat is, evenwel niet beantwoordend aan wat de mensen die de revolutie wilden en dus zeggen wij dat het mislukt is. Nu, als er een ding mij verbaasde is dat reporters, journalisten en commentatoren al wisten hoe de hele zaak zou aflopen, alsof ze in een glazen bol kijken.

Gaan we er dan vanuit dat journalisten niets weten? Helemaal niet, maar ze willen niet alleen weten wat er gebeurd is, maar al te vaak horen we sprekende koppen de vraag stellen aan zo een reporter in het veld, wat we nu mogen verwachten. Hoe erg kan het nog worden? Delen wij in de brokken? Het zijn in die zin legitieme vragen dat we wel eens de vleugelslag van een vlinder in het Amazonewoud voelen. Zinnige antwoorden kan men niet geven, omdat men doorgaans niet voldoende precies kan weten wat betrokkenen zullen doen. Ik denk nu hoogst toevallig aan de reeks van afrekeningen in de Amsterdamse onderwereld.  

De beelden van de terechtstelling van Nicolae Ceauscescu op kerstdag 1989 werden nagenoeg life getoond. Maar men had dit vanuit de studio's in Parijs niet goed overzien, niet voorzien. Men hoopte op een propere revolutie, kon de rol van de Securitate maar niet peilen en toch probeerde men de zaak uit te leggen. De afloop? Hangt ervan op welke termijn men het bekijken wil. Nu, 26 jaar later heeft het land in zekere mate de vruchten geplukt van de omverwerping van de dictatuur, maar niet iedereen vaart er evenzeer wel bij.

Vormt het een essentieel onderdeel van de opdracht van de journalist om vooruit te kijken? Het is des mensen, want wie wil niet weten wat er hem of haar boven het hoofd hangt. Maar men gaat er wel eens vanuit dat het zaak is dat journalisten ons in allerlei toonaarden voor mogelijke gevaren gaan waarschuwen. Ze berichten over wat er essentieel mis lijkt te gaan en het nieuws is wat we niet hadden verwacht, terwijl sommige gebeurtenissen in de lijn der verwachtingen lagen. Toen MH 17 vermist werd gemeld en vervolgens neergeschoten bleek, vroeg ik me onmiddellijk af hoe beslissende instanties in de de burgerluchtvaart dit conflict hadden ingeschat. Het heeft lang geduurd voor men er duidelijkheid over had hoe de besluitvorming bij het vliegen over Oekraïne verliep en wie er verantwoordelijk is dat MH 17 over het conflictgebied vloog, toch blijft nog altijd een moeilijk helder te plaatsen kwestie. Maar ook is er geen zekerheid over de daders. Juridische zekerheid al helemaal niet, maar ook geen journalistieke zekerheid. Waarom dat nodig is? Om duidelijk te maken wie welke rol heeft in het drama dat Oekraïne heet.

Nu, in 1990, 1991 was ik zeer aan het denken over de vraag hoe Europa meer kon worden dan een statenbond, maar hoe wij ons als burgers met dat Europese verhaal verbonden weten, het is een zorg die slechts weinig politici en commentatoren ter harte nemen. Leo Tindemans heeft er een rapport aan gewijd, Luuk van Middelaar een uitgebreid hoofdstuk in zijn boek over Europa, maar in de brede media neemt men dat probleem enkel ernstig als het euroscepticisme weer eens hoog oplaait. Toen bedacht ik mij, kort na de val van de Muur dat Oekraïne en een mogelijk conflict met Rusland voor Europa bepalend zou zijn. Maar een andere kwestie blijft dat men al die jaren onder die voorwaarden van Brussel een "Huis Clos" kan maken, of een gesloten circuit. Zoals Tomas Picketty uitlegde en wat we kunnen bijtreden: politici blijven zo lang binnen het systeem, dat het hen onmogelijk wordt nog te zien wat hun besluitvorming bewerken kan of soms zelfs vernietigen. Daarom kan men het boek van John Williams, Augustus niet afdoende aanprijzen, omdat Williams er de idee in verwerkte dat zelfs de machtigste leider nooit veel zal realiseren als hij niet vertrouwt op het genie van dat volk, die volkeren die Rome vormden. En dus blijft Oekraïne voor Europa een halszaak.

Men kan het probleem van journalisten ook in een ander licht bekijken, namelijk zoals de opstelling die Schrödinger uitdacht om uit te leggen dat wie iets onderzoekt en begrijpen wil uiteindelijk zelf ook betrokken partij wordt. Er zijn vormen van betrokkenheid die goede journalistiek niet uitsluiten, want het is de gedrevenheid om te weten. Maar tegelijk valt op dat wie het aan de weet komen belangrijk vindt, het jagen achter informatie en probeert een redelijk verhaal op te bouwen, niet altijd in een reguliere redactie kan werken. Sommige bladen willen het nieuws maken, andere zwemmen d'office tegen de stroom in, wat op zich een mooi beeld lijkt, maar in feite even heteronoom is als zich laten meedrijven op de stroom. In de opstelling van Schrödinger loopt de onderzoeker het risico mee getroffen te worden door de straling of het gas.

Men houdt ons graag voor dat de exacte wetenschappen ons een mooi model van kennis te bieden hebben, helder, elegant en zonder tierlantijntjes... waaraan men dan ook de sociale wetenschappen wil spiegelen of beter nog congrueren en dus kan men ook van journalistiek een vooraf bepaald product maken, zonder nog echt om de inhoud te geven. Ook journalisten menen wetmatigheden te kunnen meegeven, terwijl de samenleving  geen theoretisch gegeven noch een laboratorium blijkt. Merkwaardig genoeg heeft net Nicolo Machiavelli begrepen dat men over de toekomst en het handelen van anderen weinig met zekerheid kan zeggen. Daarom moet een prins zoveel info meekrijgen, zowel trivia als zeer fundamentele data en inzichten over wie we zijn als mens. Machiavelli beschreef niet een prins die we moeten vrezen, maar een prins die alleen door omzichtig, voorzichtig en bovenal trefzeker te handelen binnen gegeven omstandigheden de zaken op orde kan krijgen. Kijken we naar die   generaal die het nu voor het zeggen heeft in Egypte, dan merken we dat hij tot nog toe, volgend de info die ons bereikt, repressief heeft gehandeld. Hij bestrijdt met de blanke degen zowel de Moslim Broederschap als de seculiere oppositie, maar wat brengt hij voor het land en burgers die vrede en rust willen? Of hoe gaat hij om met de machtspositie van het leger? Het zijn simpele vragen, maar ze komen niet zo vaak aan bod. Wat we krijgen? Een voorstelling van zaken die min of meer geruststellend beantwoordt aan wat we verwachten. Hoe het zal evalueren? Men zegt dat de Arabische Lente in Egypte mislukt is.

Vergelijken we even met de evolutie in enerzijds Rusland en anderzijds Oekraïne, de discussie over de oriëntatie van Oekraïne en de vrees van Poetin dat Oekraïne aan zijn invloed zou ontsnappen. De afgelopen tijd kregen we twee tegengestelde boodschappen: het nieuwe bewind in Oekraïne is best okay en vooral: Poetin probeert het oude Tsarenrijk te doen herleven en alle verloren gebied sinds 1989 opnieuw onder controle te krijgen. Poetin wordt dan ook steeds meer voorgesteld als de baarlijke duivel. Het probleem evenwel ligt slechts gedeeltelijk in handen van Poetin, want zolang hij kan laten verstaan dat hij een legitiem leider is, kan men hem alleen politiek handelend tegemoet treden. Hij handelt zoals de prins van Machiavelli. Wie in deze zin wil lezen dat ik Poetin veroordeel, begrijpt Machiavelli niet en nog minder Poetin.

Voor ons is het daarom cruciaal niet naar Poetin te kijken alleen en alle angst op hem af te vuren, maar vooral te kijken naar wat we in Europa verwachten en wensen. Oorlog willen we geenszins, maar willen we het internationaal recht en volkerenrecht doen naleven? Maar wat is het verder liggende doel? De zelfbeschikking van de Oekraïense burgers garanderen? Of kunnen we begrijpen dat Poetin en de leiders leven in een oude Russische traditie die men behoorlijk ambigu kan noemen: aan de ene kant keert Rusland zich naar het westen en legt de tsaar  binnenlands onze normen en waarden op, waartegen dan weer heel wat reactie komt  van ooit de Slavofielen. Tegelijk zien we dat als Rusland zich een eigen plaats buiten de Europese sfeer zoekt, ze net meer en sterker Europese inzichten gaat hanteren. Poetin heeft als geen ander de media ingezet om zijn verhaal te brengen. Okay, hij manipuleert de mediamarkt zwaar en begaat de vergissing geen vorm van oppositie toe te laten. Maar RT lijkt verrassend goed, prima facie, op andere internationale zenders, maar de geschiedenis van MH 17 was er aanleiding toe dat de mediapolitiek - in het westen - op haar grenzen liep.

Nu is de gang van zaken in Kiev en Donetsk niet zomaar iets dat ver van huis is, maar ons op verschillende manieren raakt en inderdaad een bron van een nieuw conflict kan vormen. Vele politici stonden vorig jaar op het Maidan en sommige beloofden zeer populistisch gouden bergen en vooral de opname in de warme Europese schoot, zelfs de NATO. Dat was zoveel stappen verder dan wie dan ook kon waarmaken. Toch is er vanwege journalisten aan onder meer Guy Verhofstadt geen enkel moment een publiek gesprek gevoerd dat zijn geloofwaardigheid onder de loep nam. Aan de andere kant was Mark Demesmaeker, die in Oekraïne ook persoonlijk betrokken zou zijn via zijn vrouw, er ook, maar hield hij er niet van de betogers in Kiev en elders blaasjes wijs te maken. Een corrupt regime werd afgezet, maar voorlopig hebben die opstandelingen van hun revolutie vooral wrange vruchten geplukt en toch, heb ik een vage indruk, lijkt men in het Westen daar vooralsnog vrede mee te kunnen hebben.

Het gaat er dus alweer om dat we als burgers een verhaal krijgen - zonder dat men expliciet als zodanig presenteert, wel als feiten, maar zonder verder te gaan dat de belofte dat het relaas van de feiten juist is - zonder dat we de vele onbekenden goed meekrijgen. Diepgaande analyses waarom het mogelijk was dat in het Oosten van Oekraïne een stelletje rebellen en avonturiers de bevolking mee op sleeptouw kon nemen? Men moet dat geen geringschatting noemen, zo een proces waarbij een kleine groep de grotere gemeenschap op sleeptouw neemt, daarbij geholpen door uitzendingen van radio en televisie... juist, Radio Mille Collines in Rwanda werkte zo te zien ook zo, al is mij nog altijd niet duidelijk wat oorzaak en wat consequentie was.

Voor ons, Europeanen, vormt het conflict in Oekraïne meer dan alleen een conflict in het grensgebied, maar stelt het ons ook, binnen het Europa van de 28 inclusief Noorwegen en Zwitserland, voor de vraag wat we over hebben voor de vrijwaring van de veiligheid en stabiliteit voor de Finnen, de Baltische burgers en zo verder tot in Bulgarije, terwijl wij veilig menen te zijn achter de Elbe, de Rijn. Maar het gaat niet om een militaire veiligheid alleen. Het gaat erom dat we begrijpen dat de Hongaren, Tsjechen en anderen, niet zover van ons af wonen, dat Praag of Budapest, Vilnius en Riga aardige plaatsen zijn voor een citytrip, maar dat hun welbevinden niet langer iets is waar we niets mee te maken hebben. Victor Orban wordt door heren als Verhofstadt om de haverklap om de oren geslagen, maar de heer Verhofstadt vergeet dat Orban mogelijkheden puurt uit het gebrek aan interesse aan deze oever van de Rijn. Zeker in Vlaanderen merken we bij de brede media weinig animo om voortdurend ook aandacht op te brengen voor het leven en ontwikkelingen in die lidstaten die veertig jaar dictatuur en communisme achter de rug hebben en vervolgens 25 jaar streven naar lotsverbetering, met steun van Brussel, dat ook wel eens de boeman durft te wezen.

In die zin blijft niet alleen belangrijk dat de zuivere journalistiek oog heeft voor soms triviale feiten, terwijl het vooral belangrijk is dat we analyses krijgen die zo goed mogelijk uitgewerkt worden, zonder daarom de zekerheid te kunnen bieden, dat ze in het vervolg stand zullen houden. De zekerheid die journalisten aan de dag menen te moeten leggen, lijkt me een luchtbel die altijd weer tot ontgoocheling leidt. Maar het kan natuurlijk niet dat journalisten uit hun nek gaan kletsen. De discussie over de betekenis van Wikileaks is naar mijn smaak nog altijd niet afdoende gevoerd. Maar we weten dat Europa als structuur nog altijd niet in onze venen zit en dat betekent heel duidelijk dat we niet goed zien dat we zelf iets kunnen bijdragen aan dat Europa, want de landen van de Benelux en zelfs Frankrijk, het UK, Duitsland kunnen tegen de andere blokken alleen niets meer bewerkstelligen en tegenover grote ondernemingen staan afzonderlijke staten bijna geheel machteloos.

Toch houden journalisten vaak de idee in stand dat de nationale politiek de horizon is en de lokale machtscentra, het Binnenhof, de Wetstraat, het Elysee of Westminster autonoom functioneren. Dat men soms maar moeilijk bij de buren kan kijken is een oud zeer, dat we bijvoorbeeld weinig zicht hebben op wat er in Scandinavië gaande is of in Sofia, Bulgarije, het blijft vaak nieuws in de marge. En toch is het lot van al die burgers wel met elkaar verbonden. Nu lijkt het erop dat we in kwade tijden vooral voor onszelf moeten zorgen en daar valt iets voor te zeggen, maar tegelijk mag men toch ook eens kijken naar data als buitenlandse investeringen, hoe groeit de koopkracht en hoe functioneert het onderwijs, het kunstenbeleid, de gezondheidszorgen. Vlaamse bladen en diepgaand buitenlands nieuws? Het blijft vaak onder de maat.

Heb ik hier dan de gedachte onderschreven dat journalisten liegebeesten zijn? Geenszins. Sommige proberen als Richard Kupscinski de waarheid zo beeldrijk mogelijk te presenteren en overschrijden wel eens grenzen. Andere houden zich scrupuleus aan wetten en normen en komen daardoor zelden tot een verhaal dat bij de lezer, luisteraar, kijker iets in gang kan zetten. Niet elk issue leent er zich toe. Maar tegelijk is duidelijk dat de euroscepsis vaak ook gevoed wordt door de collusie van opiniemakers, beleidmakers en andere spelers in Brussel en Straatsburg, waarbij de interne twisten belangrijker zijn dan het algemeen belang, of liever, berichten over animositeit en sympathie tussen luiden in de wandelgangen maken het overbodig hun redeneringen scherper te analyseren.

Journalisten hebben een belangrijke functie, waarbij het niet geheel zo is dat we zouden kunnen missen omdat er internet is. Wel ergeren wij nieuwsverslaafden ons aan de eenduidigheid van berichtgeving en de gedachte dat we altijd weer verhaaltjes willen horen blaten. De wereld wordt er niet beter of slechter van als Björn Soenens hoopt door minder vaak donker nieuws voorop te brengen dat we ons beter zouden voelen. Misschien moeten we het dan eerder hebben over de vaststelling dat burgers niet voortdurend de indruk willen krijgen dat anderen over hen waken, want dat paternalisme schept van de weeromstuit een toenemend gevoel van onmacht. Nieuws is voor ons nieuwsverslaafden vooral voedsel voor ons denken, helaas ook soms voor angsten, maar vooral omdat het ons helpt ons te oriënteren.

Bart Haers 

____

*"Ryszard Kapuscinski by Kubik 17.05.1997" by Mariusz Kubik, http://www.mariuszkubik.pl - own work, http://commons.wikimedia.org/wiki/User:Kmarius. Licensed under CC BY 2.5 via Wikimedia Commons - http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ryszard_Kapuscinski_by_Kubik_17.05.1997.jpg#mediaviewer/File:Ryszard_Kapuscinski_by_Kubik_17.05.1997.jpg