modulaties van en variaties op een thema

Recensie

De haat verdwijnt in snaren

Annelies Verbeke in de polderklei

Annelies Verbeke. Dertig Dagen. Roman., Uitgeverij de Geus 

Hoe sterk kan een boek zijn als je je naderhand afvraagt, als je het einde hebt bereikt, hoe met al die mensen die het bevolken verder is gegaan? Het boek speelt, zo te zien terwijl er in het reële leven Ebola heerst op de kusten en in de binnenlanden van West-Afrika, terwijl Afghanen concurrentie krijgen van Syriërs om het beloofde land te bereiken maar het beloofde land wil er niet van weten en dus zoeken ze heul in barakken en oude loopgraven in het achterland, maar toch dicht genoeg bij de toegangswegen naar de kanaaltunnel. Er is veel in dit boek en reminiscenties schieten vele kanten op. Maar nog eens, na afloop merk je dat de personages iets zijn gaan betekenen. Waarom wilde de auteur dit boek schrijven? Hoe kwam ze tot deze opbouw, wat is het thema dan? De klassieke vragen die een recensent zich stelt en tegelijk, je kan niet zomaar volgens een eenduidig systeem een roman behandelen en al helemaal niet als de roman veeleer ingenieus in elkaar is gezet.

Een kwestie van inventies is het inderdaad. Dat Verbeke een verhaal dat ze schreef voor Humo op een aangepaste wijze in de roman giet, dat vele episodes elkaar soms associatief opvolgen, maar de omstandigheden wel geleidelijk een dwingend karakter krijgen, mag ons niet ontgaan. Want we merken hier dat de eigenheid van het kortverhaal in de roman de ruimte schept voor variaties op een thema. Dat thema is de liefde voor mensen, niet voor de mens, vanwege Alphonse, de hoofdrol en dat Kat, zijn geliefde, jongere vrouw, de dochter ook van een diplomatenkoppel met gelijk opgaande carrières, bij wie Alphonse met zijn moeder was opgegroeid. Zijn moeder was in Senegal de huishoudster geweest van Jean-Marc, terwijl diens echtgenote en dus Kats moeder toen ergens anders was geweest. Alphonse kreeg een behoorlijk goede opleiding maar was enige Afrikaan op zijn school, toen immigratie de stedelijke bevolking nog niet zo had gewijzigd en dus ook de scholen nog niet had gekleurd.

De vertelde tijd blijkt gecondenseerd, zodat we de indruk hebben Alphonse op de voet te volgen, terwijl we vooral die gebeurtenissen meekrijgen die het kader van het verhaal schragen. Zoals het hoort wordt vaak pas na een aantal zinnen duidelijk waarom deze episode al of niet meekrijgen en vervolgens zien we dat alles zich afspeelt in een vrij gewoon dagelijks leven, dat dan weer met soms losse streken uitgewerkt wordt of net omgekeerd vrij gedetailleerd.

Dat de dingen van het dagelijkse leven de roman kleuren, daar gaat het wel om, natuurlijk, maar het zijn dertig dagen waarin Kat en Alphonse elkaar dreigen te verliezen, maar elkaar vooral terug vinden. De ouders van Kat hebben hun tribulaties en verder komt Alphonse keer op keer mensen tegen die een verhaal te vertellen hebben, waar hij zich niet aan kan onttrekken. Het eigenaardige verloop van de gebeurtenissen ligt eraan dat Verbeke heel goed weet hoe ze met herhalingen kan omgaan. Een aantal verhalen raken met elkaar verweven en men kan zich wel eens afvragen of het wel kan, maar een oude leraar van een college, een gewezen niet zo gelukkige leerling van diezelfde school die aan de drank raakte en het verhaal van een priesterleraar die niet geheel zuiver op de graat was. Maar niets is duidelijk, zo laat de auteur zien, al is er zeker iets mis met de man geweest.

We zouden op die manier het hele verhaal stukje per stukje kunnen fileren, terwijl ze wel degelijk verbonden blijken. Het werk van Alphonse, klusjesman die gaat schilderen, muren plamuren en parketten herschilderen, laat hem binnenkomen in levens van mensen. Dat de man een Afrikaanse, Senegalese oorsprong in wezen een Nederlandstalige Belg is die ook nog eens goed Frans kent, ontdekken mensen maar als ze hem leren kennen. Voordien speelde die muziek speelde in een groep en kreeg er plots genoeg van. Niet van de muziek want in deze roman krijgt het spelen van muziek, op bas of op Kora, een Senegalees instrument dat op een gitaar lijkt, maar eerder bespeeld wordt als een harp, een centrale plaats. Wie kan vertellen dat het spelen van een instrument haat tempert en woede temt? Het spelen geeft nieuwe inzichten en na lectuur dacht ik aan mystieke oefeningen.

De weemoed van de Westhoek

Dan moeten we toch het decor, de Westhoek in kaart brengen dat wil zeggen: is het louter achtergrond, of speelt de Belgische, Vlaamse Westhoek een eigen rol, een hoofdrol? Dorpen, plaatsen worden anders zelden genoemd, maar het dubbeldorp Abele (In Frankrijk en Vlaanderen) kan best aan de orde zijn. Maar even opvallend als het gegeven dat de geschiedenis van de streek, vooral in de wereldoorlog wel aan de orde komt, zoals bezoeken aan oorlogskerkhoven, maar ook dat ene feit, de Vrede van Utrecht in 1713 dat een einde maakte aan de oorlogen die Louis XIV had gevoerd. Het is een vrede die ook de grenzen tussen de Nederlanden en Frankrijk vastlegden en bovendien de aanwezigheid van de Republiek bevestigden, via het uitbreiden van het aantal barrièresteden. Nu goed, niemand spreekt dezer dagen nog over dat verdrag en zelfs de gevolgen ervan blijven doorgaans onbesproken.

Kantiaans

Men kan deze roman ook lezen als een poging aan te geven dat iemand wel degelijk kantiaans het goede kan doen, zonder er iets voor terug te verwachten, de don gratuit. Alphonse ontmoet via zijn werk als klusjesman, soms wordt hij wel afgewezen, omwille van zijn huidskleur en afkomst. Ook ontmoet hij wel eens onbedoeld of ongewild racisme, vragen als: waar kom je vandaan. Hij kan dat duiden en bovendien er zijn mensen genoeg die hem zijn verhaal vertellen en waar hij van toehoorder evolueert tot actor, al blijkt het niet altijd eenvoudig het juiste te doen. Maar het goede lukt wel. Het belangrijkste in de visie van Immanuel Kant was de gedachte  dat wie het goede doet, geen beloning mag verwachten en die zelfs moet afwijzen. Men doet het goede omdat het moet. Alphonse blijkt wel in staat te doen wat moet, maar soms krijgt hij onverwacht beloningen, zoals een verhaal van een auteur die valt voor een stukadoor en het ook nog eens in de praktijk brengt. Is het een beloning of een last? Maar gewoonweg het goede doen, doet men dat ook onbewogen?

Seconde naïvité

Het lijkt vreemd, maar we vragen ons af, in ons dagelijks bestaan of we niet  te naïef en goedgelovig optreden. Verbeke laat haar protagonist zien als iemand die weet dat anderen niet a priori van goede wil zijn, maar dat men wel kan uitgaan van de gedachte dat mensen doorgaans niet van kwade wil zijn. Paul Riqueur heeft op dat vlak een gedachte vorm gegeven die nogal strijdig is met wat evolutionair biologen ons plegen voor te houden, en afgezien van de feiten aanvaarden velen dat mensbeeld wel grif. De tweede, of gelouterde naïviteit krijgt in discussies over bijvoorbeeld zorg, maar ook over professionalisme niet echt een plaats en dat tart toch wel enigszins de werkelijkheid, zoals die arts van Médecins du monde laat zien.  

Geen stoïcijn

Alphonse komt in deze roman zichzelf vaker tegen dan men eerst lijkt te moeten denken: hij aanvaardt immers zoveel en soms ook zo lastige persoonlijke betrokkenheid dat men denkt met Thijs Glorieux te maken te hebben, de mens van goede wil die Gerard Walschap heeft nagelaten.  Wie zou het weten te verdragen en toch behoudt hij een apert gevoel van levensblijheid. Maar krijgt zijn geliefde een melding van de arts, waar ze dan over liegt: ze is bang hem te verliezen als ze genezen zou blijken, dan brengt de Kora geleidelijk soelaas, en neuken, natuurlijk, ze vrijen hun onenigheid weg, ook al stuit hij daar op de rand van zijn mogelijkheden. Ook in andere omstandigheden staat hij niet boven wat er om hem er heen gebeurt, maar leeft hij het intens mee. Midlifecrisis? Hij vreest het zelf en daarmee logenstraft hij meteen ook het cliché dat Verbeke meegeeft, de altijd lachende Afrikaan.

Levenswijsheid en -blijheid

Deze roman confronteert de verschillende figuren met de problemen van deze tijd, dat wil zeggen, het gaat om universele kwesties die alleen in het dagelijkse leven hun volle lading krijgen, zoals overspel, zoals rancune en ressentiment.

Nu blijken men mensen die redeloos vrolijk door het leven stappen wel degelijk redeloos en van gezond verstand verstoken. Maar misschien dragen zij een wijsheid mee die de moraal, begrepen als een systeem van normen en waarden die gelden zonder meer, overstijgt. Net schreef Michel Onfray daarover een nieuw boek: "Cosmos. Vers une sagesse sans morale", dat evenwel, voor zover ik de man begrepen heb, donkerder en minder levensblijheid uitstraalt dan wat Annelies laat zien. Overigens, bij haar komen vooroordelen, fatsoensregels en hypocrisie er ook wel bekaaid af, maar in een andere toonaard: Alphonse, Kat en enkele andere lui in het verhaal hebben afgezien van de veiligheid die normen kunnen bieden en zekerheid die geëxpliciteerde waarden lijken te bieden.

Slot

Ik kan niet anders dan meedelen dat deze roman mij echt wel kon aanspreken en erover schrijvend blijken er details te zitten die me wel aanspreken,  de lezer ontmoet mensen van deze tijd en wijl we ook emotioneel meegenomen worden, laat de schrijfster niet na een ironische distantie aan de dag te leggen, die ik in lang niet heb gevonden. Als het eerlijk zou wezen het boek te plaatsen in een bepaalde traditie, dan denk ik dat het dicht bij Clem Schouwenaars staat, niet enkel omwille van de ontmoeting van de stedeling met de Westhoek, maar nog meer omdat beide auteurs zonder te oordelen naar de mensen kijken en de clichés moduleren tot een scherper inzicht.

Het is de vraag of een recensent het boek alleen mag bekijken zoals het er ligt en belichten waarom het boek goed of slecht zou zijn. Ik denk niet dat dit zinvol is. De roman mag fraai gecomponeerd heten, de vele aspecten ervan die ons in het oog sprongen, laten onverlet dat er nog facetten in taal en bejegening aan de orde komen, die ons wel zeer boeiend voorkomt. Schrijvers in residence, het lijkt op de onderzoekers uit Vissen Redden die voortdurend confereren en vergeten fundamenteel onderzoek te doen. Een schrijfster op zoek naar een onderwerp? Zo racet ze door het boek, maar intussen schreef ze wel een eigenzinnig werk.

Bart Haers