De Verklaring van Praag over het Europese geweten en het Communisme
Kleinbeeld
Nazaten van mensen die
banjerden
doorheen Europa
 |
| Joachim Gauck, Bondspresident en voormalig pleitbezorger voor emocratie en het herstel van de rechtsstaat in de DDR. De Verklaring van Praag is blijkbaar geen item in de eindtemren van het middelbaar onderwijs. Dit erkennen staat niets in de weg de schuld van de Nazi' blijvend te erkennen. Maar wij hebben tegen andere zaken te strijden. |
Het mag duidelijk zijn, zeker
nu een grootvader van een vurige politica in een vervelend daglicht wordt
gesteld, dat het verleden velen blijft beroeren. Nico Wouters breekt een lans
voor een betere toegang tot de archieven van de Repressie, maar ook voor een
opener bespreken van de gebeurtenissen tijdens WO II in eigen land en graag zou
ik het zien dat men in dit debat ook Europees ging voeren. Men kan die intern
Belgische discussies niet goed voeren zonder oog te hebben voor wat leeft in
Europa. Omdat Gauck op dit vlak recent weer een aantal wonderlijke uitspraken
deed, komt het me nuttig voor er eens beter naar te kijken.
Om maar iets te zeggen, Le
Corbusier, de vereerde bouwmeester blijkt er foute vrienden op na te hebben
gehouden. Ook Mitterand is niet van smetten vrij op dat vlak. De kwestie is
vooral dat men blijft polariseren rond plaatsbepalingen tijdens WO II van
mensen die nu ofwel zeer oud zijn of overleden. Voorwaarts, maar niet vergeten.
Een probleem dat hiermee wel te maken heeft, maar altijd weer in stilte begraven
wordt, het leven van mensen in de DDR en andere leden van het Pact van Warschau
speelt mee, op de achtergrond, maar we hebben er geen goed zicht op. Het feit
dat in de Vlaamse media Vaclav Havel gemakzuchtig wordt voorgesteld als een
eerder zwakke president - kritiek van zijn tegenstanders in Tsjechië - terwijl
de man zich als president niet geroepen voelde om "de leider" te zijn,
blijf ik ter discussie stellen.
Omdat het zo cruciaal uiting
geeft aan ons onbegrip, verwijs ik graag naar een debat dat ons geheel ontgaan
lijkt: toen Vaclav Havel voorstelde, als president van Tsjecho-Slowakije, maar
later na de scheiding vooral president van "Bohemen", Tsjechië dus,
poneerde dat men de uitdrijving van de Duitse gemeenschap uit Praag en Tsjechië
op zich diende te nemen en er verantwoordelijkheid
voor op te nemen, kon hij maar weinig steun vinden. Vanaf 1946 hadden de nieuwe
regeerders in Praag, onder leiding van Edvard Benes de duitstalige gemeenschap
naar Duitsland gestuurd op een wijze die nogal deed denken aan de praktijken
van de nazi's. Loontje komt om zijn boontje. Maar de uitspraken van Havel
werden hem stevig nagedragen, terwijl hij niet anders deed dan hij altijd
gedaan had, de werkelijkheid onder ogen zien en er niet voor weglopen.
Die exodus uit Midden- en
Oost-Europa is altijd goed verborgen gebleven, dat wil zeggen dat op college
wel over die Auswänderung, die exodus gesproken werd, maar de vele facetten van
deze keuze die de Sovjet-Unie nuttig achtte, bleven onderbelicht.
Overigens wil Joachim Gauck,
die weinig goede herinneringen aan de DDR en de SU overhoudt, ook het lot van
de vele krijgsgevangen SU-soldaten opnieuw ter sprake brengen, want tegen het
vigerende oorlogsrecht in werden Russische krijgsgevangenen door de Wehrmacht
niet naar behoren behandeld en stierven er meer dan men zou verwachten,
nagenoeg de helft stierf in krijgsgevangenschap. Het macabere evenwel is dat
die misschien nog beter af waren dan hun overlevende krijgsmakkers die uit
krijgsgevangenschap kwamen en op bevel van Stalin - wegens bourgeois-besmetting
- naar Kolyma en de Goelag gestuurd werden. Hoe groot het aantal weggevoerden
naar de kampen was, is mij niet bekend, maar het laat zien dat we met
bijzondere vormen van wreedheid te maken hebben, want er kwam geen rechter,
geen onafhankelijk en objectief onderzoek à charge en à décharge aan te pas.
Het is dus zaak, denk ik, te
begrijpen dat de oorlog gevoerd werd vanwege natiestaten en een paar
overgebleven imperia, maar dat het menselijke het eerste slachtoffer was. Perry
Pierik beschrijft het belang dat Hitler hecht aan de idee van Lebensraum, maar
die gedachte wordt in de dynamiek van Hitlers handelen niet meer goed in
overweging genomen. We halen de neus op want "Lebensraum" is
natuurlijk een waanidee, zoals raszuiverheid dat is, zoals elke
"objectieve" rassenleer dat is. Maar waar de idee van ras en
raszuiverheid en het vermeende gevaar van besmetting voortdurend als
topprioriteit worden voorgesteld, daar moet duidelijk zijn dat de rassenwaan
niet de oorlogsinspanningen van de Nazi's kan verklaren. Alles was natuurlijk verbonden,
maar vooral die aandrang door middel van oorlog de belangen van Duitsland te
behartigen en de strijd als een heilige oorlog voor te stellen, paste in de
tijdgeest, dat wil zeggen, dat een aantal kringen in Duitsland, zeker ook
intellectuelen meenden dat er veel was mis gegaan in de nasleep van de oorlog -
1914 -1918 en vooral dus de houding van de Fransen daar debet aan was.
Nu we eerlang de 70ste
verjaardag van het einde van de oorlog zullen herdenken, WO II voor velen onder
ons, de Dertigjarige oorlog voor wijlen Tony Judt en voor uw dienaar, moeten we
bedenken dat de oorlog niet door een van de partijen gewonnen had kunnen
worden, maar zoals John Lukacs het stelde, kon men noch in 1918 noch in 1945
beweren dat men de oorlog op eigen kracht had gewonnen. De Duitsers verloren
niet geheel in 1918, maar het leger stortte ineen na de burgeropstanden in
Berlijn en Hamburg, München en elders, ook al claimen de sociaal-democraten de
betogingen van 9 november en later, maar het waren ook de regeringsleiders,
Ebert c.s. die de hulp inriepen van bendes gedemobiliseerde soldaten, om de
betogingen te breken. Echter, die betogers wilden geen Radenrepubliek zoals in
München korte tijd het geval was en die vervolgens door diezelfde bendes met
veel onnodig bloedvergieten werden neergeslagen. Intussen... waren er nog
altijd troepen in Midden- en Oost-Europa actief, die een schimmige oorlog
voerden en zelfs - zo begrijp ik het althans - met Franse en Britse
vrijwilligers het leger van de Witten gingen steunen tegen de Roden. Vinden we
dit complex, dan blijkt toch altijd weer dat vakbekwame journalisten zich over
al die details niet bekreunen.
Natuurlijk kan ik elk jaar met
bewondering kijken naar het herdenkingsmoment op de Dam bij het
Holocaustmonument te Amsterdam en vervolgens komt dan op 5 mei de vreugde van
de bevrijding aan bod. Niemand kan ontkennen dat dit dubbel ritueel herdenken
en vieren de ruimte biedt over dat pijnlijke verleden na te denken en tegelijk
ook te bedenken dat geen tronen blijven staan, ook niet van moderne dictators.
Zij hebben hun rol gespeeld, Franco, Mussolini, Juan Perron en anderen. Ook
democratisch gelegitimeerde leiders als FDR, Churchill, De Gaulle, Poolse en
Tsjecho-Slowaakse regeringen in ballingschap - er waren ballingen én in Londen
én in Moskou - dienden te mobiliseren voor de overwinning en daarbij was, zoals
Churchill het zou gesteld hebben de waarheid niet te overwinnen, want
kwaadwilligheid mag ze aanvallen, onwetendheid mag de waarheid belachelijk
maken, aan het eind verschijnt ze.
In die zin kan men de
opmerkingen van Joachim Gauck, Bondspresident, over zowel de behandeling van
Russische krijgsgevangenen tijdens WO II als over de vraag van de Grieken
begrijpen als een poging de wederzijdse verhoudingen te heroverwegen, maar ook
voor zichzelf, de Duitsers, de waarheid in de ogen te kijken. Ook Havel
ondernam daartoe een poging met zijn heroverweging van de uitdrijving van de
Duitstaligen in 1946 en later en dus, tot mijn verbazing was het een van de
argumenten om deze gewezen dissident en voormalige president bij zijn
overlijden zo goed als te negeren. Of zoals Ruud Goossens beschrijft in een
recensie over Havel, van de hand van de ex-woordvoerder van de man, Michael
Zantkovski: "ook Havel maakte fouten"... maar hij rockte. Nou moe, dat
is geen aanrader om het boek te zoeken en open te slaan. Precies door de fouten
die men hem aanwreef, dat hij er niet bij was in 1968, dat hij niet meewerkte
aan de revolutie van 1989 - terwijl Havel nota bene vanaf 1975 heel duidelijk
in de voorhoede openlijke strijd leverde tegen de Burcht van Praag en niemand
in het voorjaar 1989, toen in China studenten het plein van de Hemelse vrede
bezetten, er ook maar aan dacht dat de Sovjet-Unie in elkaar storten zou en dat
in Oost-Europa 15 jaar later de deuren naar Brussel zouden opengaan. Op die
manier, in een recensie mensen belichten, het blijft mij vreemd en verward te
moede. Die geschiedenis, zo moet ik toch vaststellen is een prestatie van
belang, maar zowel Links als Rechts kijken er liever niet op terug en toch, ook
voor ons is dat geslaagde project van belang.
Wat moeten we nu wel weten van
de periode 1940 - 1945? Sommige mensen lijken daar vrij snel mee klaar: wie
niet goed was, was fout. Wat valt er te weten over de periode 1948 - 1989?
Europa en Duitsland waren gesplitst? Juist, ook dat is helder en verder kan men
alles daartoe herleiden?Alsof er geen mensen waren en die leefden. Het is in
deze benadering dat we de opmerkingen van Joachim Gauck begrijpen kunnen: het
verleden gaat niet over data, abstracte noties en ideologische conflicten, maar
over mensen. Niemand is alleen maar slachtoffer, op de vervolgden na, zoals de
Oekraïners tijdens de door Stalin minstens gedoogde hongersnood van 1930 - 1932
en ook de Europese joodse mensen die in de Endlösung ten onder gingen - even
laten we hier de onmogelijk nog te voeren discussie over de rol van de Joodse
Raden, maar ook Jacques Presser merkte dat het voor die mensen die namens een
wel zeer heterogene gemeenschap met de bezetter en de collaborerende overheid -
de regering was met koningin Wilhelmina naar Londen - moeilijk goed doen was.
Nu verwees Hannah Arendt zelf wel naar Presser en kan het zo wezen dat Arendt,
die in 1933 terecht kwam en er zionistische jeugdorganisaties bijstond, later
heeft gepleit voor een leger van Europese Joden die aan de zijde van de
Geallieerden mee de strijd zouden voeren tegen Nazi-Duitsland, maar dat bleek
niet mogelijk. Het komt me evenwel moeilijk voor zomaar te zeggen dat Presser
en Arendt elkaar levend lustten.
Laten we nu dus proberen, als
dat hoofdstuk aan de orde is, moet men inderdaad niet zomaar mensen van nu als
directe nazaten aanwijzen en hen de schuld van de voorgangers in de schoenen
schuiven. Zelfs al zijn er neonazi's die menen dat Hitler het bij het rechte
eind had, in de Vlaamse Beweging lijkt me dat dwepen onbestaande. Zo rond 1995 hebben
de laatste getuigen, die ouder waren dan 20 in 1942 het grijze hoofd neergelegd
en zagen zij hun leidinggevende rol in de opinievorming helemaal verloren gaan.
Wie dan nog meende met het nazisme te mogen uitpakken was niet enkel ignorant
in de ergste mate, ook kwaadwillig. Daarvoor? Mensen als de heer Jef François
was zo een beetje het icoon voor mij van de gedreven collaborateur, die als
figuur - onder meer in de serie de Nieuwe
Orde van de Vlaamse journalist Maurits De Wilde - onverwoestbaar bleek in
fysieke en morele zin, maar tegelijk niet kon onderkennen dat op zijn visie
veel viel af te dingen.
Zelf had ik ooit een interview
in het licht van een jubeleumboek voor de Vlaamse Politicus Hugo Schiltz, met
iemand van het Bormshuis en kwam ik tot een analoge conclusie: deze mensen
geloofden rotsvast in hun historische gelijk... Intussen ontmoette ik de
oud-communist en partijchef Louis Van Geyt, die in gesprekken wel eens kon
erkennen dat de erfenis van Stalin wel degelijk veel onmogelijk maakte. Jongere
adepten van het marxisme-Leninisme als Peter Mertens en Dimitri Verhulst kunnen
blijkbaar moeilijker erkennen dat Lenin, Stalin en zelfs Chroesjtsjov veel
bloed aan hun handen hebben. Zij erkennen niet, anders dan Louis Van Geyt en
Gauck dat, ook al zou men de
wreedaardigste dictatuur alleen al om ideologische redenen nog enigszins claimen, het aantal slachtoffers (miljoenen) en de
redenen van hun offer veel onmogelijk maken.
Men moet de twee
modernistische systemen niet zomaar met elkaar vergelijken, maar men Hannah
Arendt haar onderzoek naar het totalitaire karakter van beide bewegingen niet
aanvechten, de resultaten blijven echter van belang omdat beide systemen
ontmenselijkten wie ze maar konden, tot de vrouw van Molotov toe. Maar dat valt
buiten beeld omdat, zoals dat dan heet, de historische objectieve
noodzakelijkheid Lenin en Stalin zou hebben gedreven en zij dus niet
verantwoordelijk geweest zouden zijn voor de dagen van vooral hun
ondergeschikten, dan onderschrijft men
precies dat totalitaire karakter.
Een goed begrip van deze tijd
vergt overigens dat we niet vergeten wat er gaande is geweest, maar aan de
andere kant denk ik dat het risico dat de oude demonen ons opnieuw zullen
bezoeken dan wel niet te onderschatten valt, maar wel geringer is dan dat
nieuwe demonen onze levens zullen bepalen. Welke demonen dat zullen zijn? Of
zijn die al onder ons? Feit is dat de parlementaire democratie niet op alles
meer een afdoende antwoord lijkt te hebben, al zal men toch moeten erkennen dat
er de afgelopen dertig jaar in het oude Europa een ongewisse strijd is
geleverd, van oude politieke machten en allerlei nieuwe partijen, bewegingen,
die van de weeromstuit in oude mallen werden gemeten en gewogen.
Die geschiedenis, sinds het
begin van het einde van de geschiedenis, blijft voorlopig vooral voer voor
sociologen en politieke wetenschappers. De evoluties, van desindustrialisering
over vergrijzing tot het opvangen van nieuwkomers zorgen voor scherpe politieke
tegenstellingen die volgens oude breuklijnen worden gepercipieerd en behandeld.
Er zijn nu namelijk nieuwe kwesties aan de orde, zoals het proportionele
handelen van de overheid inzake preventieve gezondheidszorgen, inzake veiligheid,
inzake rechtvaardigheid. Deze kwesties komen voort uit inzichten die na het
einde van de geschiedenis aan de orde zijn gekomen. Joachim Gauck legt er een
mooie kwestie bij: kan men bepaalde aspecten van de misdaden van Nazi-Duitsland
negeren: de behandeling van krijgsgevangenen? Russische krijgsgevangenen? Kan
men de Grieken die door omstandigheden niet direct van de weldaden van het
Wirtschafswunder konden genieten en naar eigen inzicht slechts beperkte
genoegdoening of herstelvergoedingen kregen na de bezetting door de Nazi's in
1942. Nu was die bezetting niet gepland, maar Mussolini wilde een kabinetstukje
afleveren en vervolgens hield hij daarmee troepen van Hitler mee vast op
Griekse bodem, terwijl die troepen in Afrika en het Oosten veel meer nuttige
diensten hadden kunnen bieden.
De gedachte dat we de
oorlogsjaren helemaal achter ons kunnen laten, blijkt een illusie. Maar het
geeft geen pas zomaar de oude tegenstellingen als model te hanteren voor
positiebepalingen in actuele debatten. De vragen dezer dagen, zoals het klimaatvraagstuk, de
grondstoffen en de demografie vallen niet door een natie afzonderlijk op te
lossen, zeker niet zonder zeer vergaand beleid dat de rechten van individuele
burgers in het gedrang kan, zal brengen.
Net de visie van mensen als
Joachim Gauck kunnen ons inspireren, zonder dat de voormalige dominee in de
Rostocker Plattenbau en ondertekenaar met Vaclav Havel van de Verklaring van
Praag als een dogmaticus weggezet kan worden. Iemand vertrouwd met dit verhaal?
Het ging om een verklaring die stipuleerde dat men het communistische handelen
in Oost- en Midden-Europa niet mocht vergeten. Helaas stelt 23 augustus als dag
van erkenning weinig voor, vergeleken met de herdenkingen in mei. Gauck
ondernam ook veel om de Stasi-archieven niet onder door Westeuropese
archiefpraktijken gevormde verantwoordelijken, aangesteld door Bonn te laten
decimeren, maar het materiaal dat er (nog) was zo goed mogelijk te ontsluiten.
Maar voor ons, die zo graag sentimenteel worden als er leed van mensen in beeld
komt, lijken die geschiedenis totaal irrelevant te vinden. Zo evenwel blijft
elk discours voor democratie eenzijdig.
Bart Haers
Reacties
Een reactie posten