Over onze smeekbede om leiderschap
Kritiek
Pantocrator
vs. Jedermann
Over
onze smeekbede om leiderschap
Pantocrator, het is het beeld
van de almachtige god, de alwetende god ook die alles beheerst en onder
controle heeft. Het mag duidelijk wezen dat we dezer dagen zoiets niet meer
voor lief nemen. En toch merkt men dat commentatoren en mensen die men
doorgaans als gewoon omschrijft smeken om een instantie die alles controleert
en onder controle heeft. Wellicht zullen lezers het beeld van de pantocrator
overdreven vinden, maar zullen ze zich ook niet graag als een Elcerlijc zien,
een Jedermann. Het gewone volk bestaat niet, helaas volgens sommigen, maar als
men gelijkheid hoog in het vaandel voert kan men daar geen afwijking op
toestaan. Daarom meen ik dat het nuttig is de gelijkheid niet los te beschouwen
van uniciteit van de persoon en blijkbaar geeft tweelingenonderzoek nu aan dat
de verhouding tussen "nature" en "nurture" elkaar in
evenwicht zou houden en dus dat omgevingsfactoren op de persoonlijkheid van een
mens niet geheel in de natuur gelegen is. En ja, religie zou voor een derde op
erfelijkheid berusten. We vermelden dit, maar vragen ons tegelijk af hoe een en
ander op elkaar interageert. Wel heeft die bevinding enig belang voor dit
onderzoek. Want het blijft dan zo waarom we alleen het juiste zouden doen als
er een stevige wet voor staat en een al even stevige stok achter de deur
gehouden wordt, om te straffen met geldboetes of vrijheidstraffen.
Want waarom wil men per se
zoveel macht in handen van een leider leggen, terwijl men met veel moeite
inspraak heeft verworven en een democratisch bestel dat tegelijk de rechten van
elkeen verdedigt en garandeert. Maar die democratie heette ook garant te staan
voor vrijheid en daar lijkt het nu wel eens minder op gericht. We kunnen altijd
nog aannemelijk maken dat vrijheid een illusie wezen zou, een waan, maar er
zijn redenen om aan te nemen dat we altijd in concrete omstandigheden andere
afwegingen maken dan men zou verwachten.
De pantocrator hoeft overigens
niet meer de gestalte aan te nemen die we kennen van de Grieks-orthodoxe
icongrafie, maar kan de vorm aannemen van een Big Brother. Nu zeggen we
natuurlijk wel graag dat we zo iets niet moeten willen, maar tegelijk is de
vraag om leiderschap in deelgebieden, maar zeker op het maatschappelijke vlak
een aanzet om na te denken over het bereik van de macht die we hem of haar
zouden willen delegeren. Tenzij die instantie de macht zou ontlenen aan
rationele overwegingen en geacht wordt volkomen rationeel te functioneren, maar
dat zou betekenen dat er geen ruimte meer rest om de omstandigheden in
aanmerking te nemen.
Waarom men dan een pantocrator
aan het roer zou willen? Net omdat politieke discussies altijd weer op niets
tenzij besluiteloosheid lijken uit te lopen. Die besluiteloosheid of de
onmogelijkheid te beslissen komt er deels uit voort dat men op sommige
terreinen de belangen die er zijn gewoon tegen elkaar laat opbotsen, zoals
blijkt in grote dossiers omtrent wegeniswerken en infrastructuur, ook de
kwestie van de windmolenparken blijkt aangetast door een eindeloze discussie
waarbij mensen vaak niet te rationaliseren tegenzin formuleren, maar die men
dan toch niet gemakkelijkheidhalve kan negeren, want men zal dan wel rationele
argumenteren construeren om toch de eigen positie te behartigen.
Tegelijk zien we dat
regeringen wel in staat blijken en vaak met een kamerbrede meerderheid
maatregelen uit te vaardigen, zoals in verband met wapendracht - in Europa dan
toch - of tabakgebruik. Inzake onderwijsbeleid zien we dan weer dat de grote
voortvarendheid van experten in het publieke debat stuit op weerstand bij
burgers en onderwijzend personeel omdat ze menen dat dit onderwijs niet altijd
het beste voorheeft met de leerlingen, want uitgaat van een bepaald type leven,
creatief, hip en intellectueel, al wil dat laatste nog wel eens tegenvallen.
Ook de onderwijsexperten geloven immers in een maakbaarheid van de wereld en
vooral van mensen. Maar of mensen altijd gewenst reageren op al die invloeden
die zogenaamd het beste met hen voorhebben, kan het beste met de ervaring van
precies het traditionele onderwijs benaderd worden, aangezien daar vaak zeer
slimme jongens de opgelegde normen en visie niet wensten te aanvaarden. Toen
het onderwijs democratiseerde heeft men dat oude model niet geheel zonder
redenen willen bijsturen, maar wat er sinds de invoering van het VSO - een
concept van Belgische en Vlaamse makelij zo rond 1974 uitgerold - aan de orde
was helemaal op de schop werd genomen.
Leiderschap veronderstelt verder
vanzelfsprekend mensen die zich laten leiden en waarbij men zich moet afvragen
hoeveel ruimte er is voor kritiek en eventueel het aanbrengen van adviezen. Men
zal dan aangeven dat sinds de 12de eeuw de omvang van de politieke hofhouding
steeds verder is uitgedijd, ook al omdat op sommige ogenblikken de vorst en
zijn raadgevers de kans zagen meer macht naar zich toe te halen ze dat niet
nalieten. Tegelijk kwamen er nieuwe groepen op die de zittende machten graag
uitdaagden en dat soms door toedoen van buitenaf de centraliserende macht
ondergraven werd.
Links zegt dat ze voor
democratie zijn en voor de versterking van de persoonlijke levensruimte, maar tegelijk
zien we telkens weer dat links graag de koers kiest van het centraliseren om
een meer rechtvaardige samenleving mogelijk te maken. Duidelijk is dat tegelijk de krachten niet
aflieten om eigen gewicht in de weegschaal te leggen. De democratisering van de
samenleving leidde ertoe dat de samenleving sociaal redelijk vlak geordend is
geraakt, al wil men vandaag met enig recht betreuren dat er een soort kloof
gegroeid is tussen de 1 % rijksten en de 99 % anderen. Maar zijn die 99 % arm?
Of machteloos? Ook dat is niet het geval. Men heeft de afgelopen decennia vaak
maatregelen genomen om via formele procedures de gelijkheid meer te bevorderen,
maar in de politieke besluitvorming zijn het niet per se de 1 % die daarbij het
hoge woord voeren. Het zijn namelijk mensen uit de middenklasse die daar het
hoge woord voeren en dat vaak met goede argumenten realiseren.
Maar kijkend naar de problemen
rond privacy, blijkt dat mensen bepaalde vormen van schendingen van de persoonlijke
levenssfeer sterk in de verf zetten en andere minder ernstig nemen, omdat ze er
zelf geen uitstaans mee hebben. De mogelijkheid van digitale spelers,
platformen voor sociale media om binnen te dringen in de persoonlijke
levenssfeer is ontzettend groot, maar er zijn nauwelijks tegenkrachten, ook al
omdat men wel eens hoort dat wie niets fout zegt of doet ook niet aangesproken
zal worden. Het blijkt bovendien courante praktijk dat ook geheime diensten
veel inspanningen leveren om geschriften en gesprekken te volgen. Maar die
geheime diensten gedragen zich niet als pantocrators, wel ten dienste, indien
het zo zou evolueren van een of andere leider die alles onder controle wil
houden. Omdat we zelf geen ambras willen, vragen of smeken we er wel eens om,
maar bij nader inzien moet men dat als een vergissing beschouwen.
Het zou een maatschappelijk
verlies zijn als de wetgeving zo werd uitgebouwd dat alles wat we maar kunnen
bedenken bij wet zou worden geregeld. Het is nu al zo dat er een hoop zaken
geregeld worden en die niet altijd goed gehandhaafd kunnen worden. Zelfs op de
weg ziet men vaak automobilisten verkeersregels bewust negeren, zoals rijden
over een doorlopende witte lijn. Maar of er boetes volgen, blijft natuurlijk
altijd onduidelijk. Maar de wetshandhaving is zo belangrijk dat men zich moet afvragen
of er zoveel wetgeving nodig is. Ja, zegt men, omdat we onduidelijkheden niet
moeten willen, maar dan wel omdat men mogelijke misbruiken wil voorkomen. Of
mensen niet vanzelf binnen bepaalde krijtlijnen blijven, wil men wel aannemen,
maar een wet is beter dan geen wet, ook al zal men wel eens de ongewenste
neveneffecten betreuren.
Het blijft de vraag hoeveel
wantrouwen er te pas in stand gehouden wordt, want als we kijken naar het
geweld in de samenleving, dan zou moeten blijken dat het geweld van burgers
tegen burgers de afgelopen decennia sterk is afgenomen, al zijn er
probleemgebieden. Toch zijn er deze dagen zoveel veiligheidsinstanties en
instrumenten, zoals camera's overal in de stad. Sommige politici willen nog
meer slimme camera's, om er zeker van te zijn dat alles verloopt zoals het
hoort, maar soms gebeuren zaken omdat mensen zich genoopt voelen iets te doen
dat niet tegen de wet ingaat, maar misschien in de private levenssfeer best
niet te bekend wordt.
Wie om leiderschap vraagt,
moet begrijpen dat men dan de vrije ruimte voor persoonlijke keuzes inperkt en
dat kan zowel economisch schadelijk uitpakken als dat het maatschappelijk een
gemiste kans kan betekenen. We moeten dus niet te hard roepen om stevig
leiderschap, maar wel vertrouwen op de wens van burgers om hun eigen wegen te
gaan, naar eigen inzichten, omdat die niet per se tegen de wet ingaan. Het
goede leven mogelijk maken betekent dat overheden oog hebben voor proportionaliteit
in wet- en regelgeving, inclusief de handhaving, omdat mensen niet a priori
tegen de wet ingaan. Zoals een Franse commentator het eens stelde en ik denk
dat het klopt: de wet moet zo zijn dat mensen er in principe geen last van
hebben en de staat laat zich het minst voelen...1 Het is dan dat
Jedermann zich het best kan uitleven, wat zoals gebleken is, maatschappelijk
het meeste voorspoed brengen kan. Aan de dood kan men niet ontkomen, maar aan
een pantocrator moet men zich niet al te veel gelegen laten liggen. Vrijheid is
belangrijk om zelf keuzes te maken en, zoals de manager Johnny Thijs het
stelde, men moet tegelijk goed zien wat mogelijk is en af en toe wat lef
hebben. Zo een CEO kan zich wel eens boven het grauw verheven voelen, maar de
heer Thijs liet zien dat hij zich echt niet beter voelt dan anderen. Jedermann
blijft ook altijd bijzonder en indien nodig zal hij of zij - we zijn nogal
modern - de overdreven aanspraken van de zittende macht wel belachelijk maken.
Hebben we daarom ook niet meer nood aan een paar scheutjes subversie?
Bart Haers
_______________
1. Les peuples heureux et prospères sont ceux où la
loi intervient le moins dans l'activité des hommes et où l'Etat se fait le
moins sentir. Read more at
http://www.mon-poeme.fr/citations-peuple/#i3wbj73CkDdcFF3K.99
Reacties
Een reactie posten