Vertrouwen als hoeksteen
Brief
wie het bouwen aan morgen
veronachtzaamt
Brugge, 8 mei 2015
Men schrijft vandaag dat Bart de Wever
zijn positie goed berekend heeft, terwijl Abu Jahjah meent dat men een misdaad
tegen de mensheid en tegen de menselijkheid geen fout kan noemen, laat staan
een vergissing. Een aantal argumenten heeft hij daarvoor wel, maar toch, het
woord fout heeft blijkbaar niet voor iedereen dezelfde betekenis. Fout is fout,
maar kan men een fout opvatten als een misdrijf, een misdaad? Of zou het alleen
maar een eufemisme heten. We gebruiken nu eenmaal graag verhullend taalgebruik, waarmee we elkaar en onszelf
begoochelen, opdat we, zo heet het, de werkelijkheid niet tot ons door laten
dringen. Men zegt dat het kapitalisme niet op vertrouwen gebouwd zou zijn, maar
dat kan men slechts een misvatting noemen.
Als je die gedachten leest van Abu Jahjah
dan kom je tot de conclusie dat men in Vlaanderen nog altijd een weigering ziet
van de werkelijkheid, terwijl men ook in Vlaanderen wel degelijk begrepen
heeft, denk ik, dat de positiebepalingen voor WO I en tot en met het
Interbellum, de periode tijdens WO II en de repressie maar vooral de epuratie
wel eens disproportioneel konden uitpakken, maar daarom niet per se onterecht
waren. Gaan vechten voor de vijand was voor wel meer mensen problematisch. Dat
binnen de Vlaamse beweging een virulent antibelgicisme kon ontstaan, lijkt men
maar niet te begrijpen. Voor WO I dus had je over alle fracties in de kamer in
de Vlaamse taalgroep een vrij stevige steun voor de Vernederlandsing van de
samenleving en cultuur. Men kan overigens niet doen alsof de strijd van de
hogeschoolcommissie met Louis Franck, Camille Huysmans en Frans van Cauwelaert
al in het teken stond van iets waar niemand toen van gehoord had. Zij waren
democraten, maar zochten wel naar middelen om de samenleving te vernederlandsen
en dat was, wat Lode Wils ook mag beweren, zelfs niet a priori een zaak van
katholieken alleen. Ook mensen als Cyriel Buysse of Karel van de Woestijne
steunden voor WO I zeer ruimhartig en overtuigend die politieke strijd, zonder
zich katholiek, laat staan als klerikalen te laten kennen.
Na WO I werden activisten gestraft, maar
geleidelijk probeerde men de helden van de IJzer, die politiek bereid waren
Belgisch patriottisme op de helling te zetten met de activisten te associëren.
Er zijn mensen uit de Frontbeweging en Frontpartij die tegen 1932 eerder naar
Links bewogen, er zijn mensen die van zeer Vlaams via het Groot-Nederlandse
gedachtegoed naar nieuw Bourgondisch, in wezen Belgisch ideaal bewogen, de heer
Joris Van Severen, zoon van een notaris in Wakken vatte sympathie op voor een
meer democratische samenleving en zou in een eerste beweging mee de Frontpartij
mee vorm geven. Later vond hij er geen kansen genoeg en richtte zijn eigen
beweging op, Verdinaso. Rechtlijnigheid kan men hem niet altijd verwijten, maar
toch denk ik dat, gezien het feit dat sommige mensen nog tijdens de Oorlog,
toen Van Severen in Abbeville op 20 mei 1940, waar hij op last van de Procureur-generaal
Ganshof-van der Meersch heen was gezonden als lid van een vermeende vijfde
colonne, was neergeschoten door een Franse soldaat, gingen zijn mensen
verschillende richtingen uit. Na 1936 was Van Severen in wezen opnieuw Belgisch
gezind, maar viel het lastig de publieke opinie voor zich te winnen. En bestond
hij het een autoritair leiderschap te ambiëren, finaal werd hem de mond
gesnoerd.
Voor ons zijn de verhoudingen duidelijk,
want de collaboratie was zonder meer fout en kon vanaf 1943 zeker op grond van
de besluitwetten vervolgd worden. De verschillende gradaties van collaboratie
werden onder ogen gezien, van wapendracht voor de vijand tot gewoon
lidmaatschap van een collaboratiepartij, alles werd gewogen. Natuurlijk waren er veel die vonden dat men het
communisme diende te bestrijden, maar tegelijk was er ook, voor ons moeilijk te
vatten, het aannemen van de uitgangspunten van de nazi's. Het is wel zo lastig
dat te zien in de context, zonder daarom een en ander te vergoelijken, want contextualiseren
lijkt vaak synoniem voor het vinden van een verschoningsgrond. Maar de
omstandigheden, persoonlijke ambities en nog wat van die zaken zijn wel
degelijk van belang in de gebeurtenissen van personen en van grotere
collectiviteiten, zoals gemeenten, landen en dat kan men wel eens beter
overwegen, zonder er verschoning voor te vinden.
Het valt me op dat de drukdoenerij vandaag
rond WO I en WO II wel eens scherp in de schijnwerpers zet dat we over deze,
onze tijd vaak net zo min proberen te vatten als sommige lieden dat toen deden.
Het voorbeeld bij uitstek blijft Martin Heidegger, die zelfs een leidende rol
wilde opnemen in de nieuwe orde van Hitler, maar er werd hem weinig ruimte
gegund. Anderen die wel degelijk begrepen hoe nefast de ideologie van de NSDAP
wel niet was, konden nauwelijks overleven. Maar als er lieden waren die goed
zagen dat het gevaar van de NSDAP en Hitler en de verleiding die ervan uitging voor
elkeen groot kon zijn, als men niet zag dat het een reactie was op aannames
over hoe het met Duitsland én met de wereld was gesteld, toen... Wie bovendien
de ellende van joodse medeburgers, meestal in de eigen familie kon ervaren,
begreep wel waar men op uit was. Voor onze tijd is het wel zo dat er nog altijd
wel mensen zijn die antisemitisme niet zo vreemd vinden, al verdween veel van
de Joodse cultuur uit ons gezichtsveld. Maar het zijn wel andere bedreigingen
die onze cultuur onder druk kunnen zetten.
Het is niet a priori zo dat de Islam
bedreigend zou zijn, wel is het zo dat de polarisering tussen zij die vinden
dat men overal onverkort moslim moet kunnen wezen en zij die vinden een religie
aanhangen of omhelzen niet meer van deze tijd is, gevaarlijk kan zijn. Het gaat
er evenwel niet om dat men alle verwezenlijkingen van onze cultuur, van moderne
technologie en vooral wetenschappelijk begrijpen moet afwijzen, zoals men wel
eens doet, maar een voor zover mogelijk afwegen van de inzichten en
mogelijkheden voor de samenleving van morgen blijft wel aangewezen, wil men
niet plotseling en blindelings met de keerzijde van de medaille geconfronteerd
worden.
Die samenleving van morgen kunnen we niet
zomaar optuigen met onze intiemste wensen en verlangens, maar ook kunnen we er
niet over denken zonder ergens een ideaalbeeld ervan voor ogen te hebben
zweven. want zoals Safranski het ook al met kracht van argumenten betoogde, kan
men niet naar de samenleving kijken zonder een idee van wat het zou kunnen
zijn. Hoever ideaal en werkelijkheid van elkaar verwijderd mogen of kunnen
zijn, heeft dan wel degelijk belang. Echter, door de demonen van het verleden
wakker te houden, slaagt men er niet goed in dat verhaal bij elkaar te lezen
waar we nu mee bezig zijn. De kritiek op het neoliberalisme mag van belang
zijn, niet alle kritiek op dat neoliberalisme is van tel voor het omgaan met de
vrije markt en het marktdenken. Meerwaarde scheppen is nog altijd een
voorwaarde voor een sociale welvaartstraat. Men kan proberen het beste van twee
werelden bij elkaar te brengen, maar de keerzijde - nog eens - kan men lang
niet altijd ontwijken, maar nogal wat organisaties en mensen menen van het
verafschuwde kapitalisme en de vrije samenleving vooral de schaduwzijden te
moeten zien, wel over het ziende dat dit de beste mogelijkheden biedt er iets
van te maken, voor het eigen leven en voor derden.
Kortom, het kan goed zijn te onderzoeken
wat er gebeurd is, waarom mensen kozen voor collaboratie, maar ook hoe mensen
bereid waren onderduikers te helpen en daarbij grote risico's voor lief namen.
Maar dan komt men bij iets dat mij paradoxaal voorkomt, waar links en
neoliberalen elkaar uitstekend kunnen vinden, bij de afwijzing van zoiets als
de samenleving, de gemeenschap van mensen die zich met elkaar verbonden weten
omdat ze gemeenschappelijke belangen hebben, patriottisme, eventueel een milde
vorm van nationalisme, maar dat men meent te moeten afwijzen omdat dit zowel de
eigen lotsbestemming zou inperken als het gevaar zou inhouden dat men mensen
uitsluiten kan. Hoe nobel ook, men kan niet als een staat functioneren als men
het concept van de natie helemaal afwijst. Men kan geen engagement in praktisch
beleid vertalen als men niet weet voor wie. Overigens, wie illegale activiteiten
ontplooide deed dat vaak ook om de oude natie weer in ere te herstellen.
Anderen, zoals de communistische verzetsgroepen, na 22 juni 1941 dus, wilden
net ook zo een totalitair regime vestigen. Zou het dan echt lood om oud ijzer
geweest zijn? Er waren ook wel burgerlijke verzetsgroepen, blijkt na ampel
onderzoek. Precies die groepen wilden het individu alle kansen geven door een
staatsopvatting naar voor te schuiven die men democratisch noemt, maar die
volgens sommigen sinds Mei '68 elitair moet heten. Het gaat om een
staatsopvatting waarbij de staat door de ontwikkeling van het recht en de
aanpassing ervan aan de mogelijkheden van de tijd tot proportioneel handelen
wordt aangezet. Controle vanwege de overheid? Moet kunnen, maar binnen evidente
grenzen die de grondwet stelt. Toch mag dat ook niet tot machteloosheid voeren,
want dat kan leiden tot politiek verval.
Het komt mij bedenkelijk voor als men in
al die vehikels van onze visie op samenleving de brug niet weet te slaan tussen
het gemeenschappelijke en het individuele. Het gelijkheidsdenken, maar ook de
idee van het sociaal contract laat onverlet dat men ook moet zien hoe het
individu daarin eigen wegen kan gaan en zonder misdadig te worden wanneer die de
heersende normen niet geheel accepteert. Daarom kan men niet zomaar over
"de collaboratie" spreken maar evenmin zal men negeren dat anderen
een ander totalitarisme helemaal van zonden vrij achtten, vooral dan de
afwijzing van de menselijke waardigheid in het kader van het bewerken van een
samenleving waar gelijkheid de norm is. Gelijkheid nastreven zonder de
uniciteit en individualiteit van personen in de verdrukking te brengen vergt
niet enkel nuanceren van het concept gelijkheid, maar ook het nastreven van
proportionaliteit. Want vergeten we tot slot niet dan men het graag zo voorstelt
dat de voorkeur voor nazisme en fascisme bij de middenklasse te vinden was,
maar de werkelijkheid is stugger, want onder meer de Duitse SPD verloor aan
aanhang aanzien tijdens de jaren van de Republiek van Weimar bij de eigen
achterban.
Tot slot, de visie op morgen vergt
analyses van wat er vandaag aan mogelijkheden bestaat. Dat kan men niet per se
aan de hand van oude strijd- en twistpunten. Zonder die te vergeten en de
omvang van het lijden te negeren, zonder ook de bereidheid eraan mee te werken
te ontkennen moeten we dus aan de slag met wat zich vandaag aan mogelijkheden
en risico's presenteert. ik denk dat hier nog heel wat boven te spitten valt en
in overweging te nemen. Denken dat men de vooruitgang zonder meer kan omhelzen,
lijkt me risicovol. De toekomst gaandeweg vorm geven , is dat niet een mooie
opdracht. Maar ik denk ook dat we een aantal mogelijkheden over het hoofd zien,
zoals het koesteren van wederzijds vertrouwen. En de oude tweespalt,
polarisering koesteren stelt het vertrouwen in anderen vaak in de schaduw of
men vindt het naïef. Dat schaadt het samenleven, al zal men niet zomaar geloven
dat we iedereen zomaar kunnen vertrouwen, maar het zou een goed begin zijn.
We zegden al dat wie meent dat het kapitalisme,
de vrije samenleving niet op vertrouwen gebaseerd zou zijn, negeert het wezen
van het handelsverkeer en van het concept eigendomsrechten. "Eigendom is
diefstal" hoorde ik zonen en dochters van welgestelde burgers wel eens
beweren, waarna ze gezwind begonnen eigendom te verwerven. Overigens vertrouwen
als basis voor de samenleving erkennen, impliceert ook dat men minder van
bovenaf zou moeten sturen, van het scheppen van voldoende woningen tot het
organiseren van de mobiliteit of de toegang tot kennis, via het onderwijs en
via de media, het internet. Er staat dus wel een en ander op het spel, waarbij
men het verleden niet altijd als stok achter de deur moet hanteren. Maar goed,
sommige mensen menen dat controle (van anderen) zekerder vruchten afwerpt dan
vertrouwen, terwijl in een organisatie net vertrouwen meer zal motiveren tot
grote inzet.
Salve & vale
Bart Haers
Reacties
Een reactie posten