Laudate si

Kritiek

Integrale & globale ecologie

Waarom we het niet aan anderen kunnen overlaten:

de leefbaarheid van de aarde als ons huis

Waarom aandacht besteden aan deze
Encycliek? Omdat de brief niet enkel
aan gelovigen gericht is. 

Vandaag velt een rechter in Nederland een vonnis in een zaak aangespannen door Nederlandse bekende lui, die de overheid willen dwingen meer te doen om de klimaatverandering in de klauw te houden. Of een "gouvernement des juges" echt zoveel betere resultaten zou afwerpen, valt nog te bezien. Dit weekend vernamen we dat de Paus een nieuwe encycliek heeft geschreven en publiek gemaakt, waarin hij de mensheid verwijtbaar verzuim aanwrijft, maar ook een tekort aan bekommernis met de natuur. We hebben ook nog eens vernomen dat het met de bijen fout blijft gaan en dus moeten we ernstig kijken wat we doen en hoe we het doen.

Jacques Haers s.j. heeft een vrij uitgebreide analyse gemaakt van de encycliek[i] "Laudate si", waarbij hij de moed heeft de eigenheid van de auteur, het hoofd van de katholieke kerk precies ook op tafel te leggen. Men kan van een encycliek niet anders verwachten dan dat het vertrekt vanuit de kerk en de tradities die ze draagt. Maar toch klinkt bij de analist bewondering door over het feit dat de paus de analyse maakt dat we als mensheid een grote verantwoordelijkheid dragen in wat er nu fout gaat. Daarmee gaat hij verder dan zijn voorgangers. Maar zou het zo zijn dat de paus nog eens aangeeft dat we ons onze levensstijl moeten veranderen, omdat we anders het leven op aarde vooral onmogelijk maken, dat moeten we ook kijken naar de aangroei van het aantal mensen op diezelfde aardbol. Net deze paus stelde onomwonden dat we ons niet zomaar mogen voortplanten als konijnen, maar brak een lans voor verantwoord ouderschap. Hoe de hogepriester daarbij het gebruik van anticonceptie in het verhaal weet te brengen, is mij niet geheel duidelijk, want sommige prelaten zegden al gauw dat die ban staan blijft en de enige methode de periodieke onthouding zou zijn en/of voor het zingen de kerk uit. Beide praktijken blinken niet uit door bedrijfszekerheid. Maar de demografische boom in ontwikkelingslanden mag men niet negeren en dat men weigert een of andere vorm van geboortebeperking te accepteren, waarvoor soms goede redenen kunnen zijn, c.q. de hoge kindersterfte maakt het voortbrengen van meer kinderen nodig, wat ook hier de praktijk was tot rond 1900. De babyboom na WO II zou wel eens een gevolg kunnen zijn van de vreugde om het einde van de oorlog, de terugkeer van soldaten uit oorlogsgebied en het feit dat vrouwen die een paar generaties bezig waren met een eigen leven, plots weer naar de haard verwezen werden.

De demografische groei heeft gevolgen voor het milieu, maar hoe we dan als mensen gebruik maken van de grondstoffen, van vee en de mogelijkheden van teelten, blijft een belangrijk tweede probleem. Daarom zal men, met omzichtigheid de mogelijkheden van GGO niet zomaar terzijde schuiven. Ergens kwam mij een kritiek voor ogen dat de Paus een antimodern discours voert en te zeer in de kaart speelt van ecologisten. Jacques Haers lijkt te menen dat de paus begrijpt dat we niet zo verder kunnen omspringen met de aardrijkdommen, maar ook met de luchtkwaliteit, waterkwaliteit en andere facetten die onze aarde bewoonbaar maken. Twijfel ik niet dat het klimaat de laatste decennia door menselijke activiteit mee gewijzigd is, dan mag men toch niet besluiten dat men zomaar de dynamiek kan stoppen. Niettemin denk ik dat we omzichtiger met onze aarde moeten omspringen, want als er al grondstoffen zouden op raken, dan is de kans ook groot dat levensnoodzakelijke biotopen helemaal vernietigen. De bijen zijn er het beste en voor ons meest sprekende voorbeeld van, want als er te weinig bijen zijn, hebben we niet enkel minder honing, maar vooral ook verliest de natuur een systeem van voortplanting bij bloemen en planten, fruitbomen ook.

In die zin is de oproep van paus Franciscus best wel een belangrijk gegeven in het debat. Men leest hoger mijn twijfel over het vermogen van mensen, de mensheid om de klimaatevolutie opnieuw in handen te nemen, maar ik denk niet dat verzuim te ondernemen een optie is. Alleen zal men, zoals de opvolger van Petrus stelt, hoop en vertrouwen moeten stellen in anderen.

De Paus vertrekt uiteraard vanuit een christelijke visie op de schepping, dus daar kan men moeilijk veel kritiek op uitbrengen, alleen blijkt uit de analyse van Jacques Haers dat die visie toch niet per se samenvalt met de klassieke visie op mens en wereld, op de schepping ook, want we krijgen een voorstel om meer betrokken te zijn bij het globale systeem, in plaats van heersers der aarde, wat in Genesis wordt gesuggereerd, wordt het beeld van rentmeesterschap, of van vruchtgebruik voorgesteld. De aarde mogen we aanwenden naar wat we nuttig en nodig achten, maar altijd met de gedachte dat er een grens is aan wat we kunnen doen. Of we kunnen betere productiemethodes hanteren, we kunnen zoals in de Antwerpse chemische industrie het geval lijkt, met minder meer proberen te doen.

Het discours van de Paus blijkt in die zin wel een uitdaging om nog beter na te denken over hoe we de dingen doen en wat we kunnen doen om levenskwaliteit te verzoenen met andere randvoorwaarden. Dat we ook over armoede moeten nadenken, spreekt voor zich, maar als we kijken naar falende staten, dan merkt men dat er daar inderdaad nood zou kunnen zijn aan een externe autoriteit die overheid en burgers bij het handje neemt om hen ertoe te brengen het cliëntelisme weg te werken, de corruptie uit te roeien en bovendien de bestaansomstandigheden van de burgers te verbeteren. Naomi Klein heeft met goede argumenten het beleid van IMF en vooral de Wereldbank aangevallen, want precies die twee instellingen kunnen gelden als zo een externe autoriteit. Maar het probleem is dat Wereldbank en IMF op het oog vooral financiële en budgettaire hefbomen gebruiken en daarbij het risico lopen de basis van het falen niet aan te pakken. In die zin kan men bij Francis Fukuyama, ooit een verstokt neoconservatief, wel degelijk leren dat men het hervormen van staten niet zomaar van buitenaf kan reorganiseren, maar dat men mensen nodig heeft, een brede volksbeweging die komaf wil maken met cliëntelisme en corruptie. Kan men twijfels hebben over de aanpak van Griekenland, want de legitimiteit van de instituties is bijzonder beperkt, dan zullen de Grieken, de bevolking en bereidwillige politici toch de hand aan de ploeg moeten slaan. In Griekenland tierde het cliëntelisme welig, zodat de administratie overbevolkt was.

De oorzaak van hongersnoden en extreme armoede kunnen persoonlijk zijn, maar ze hebben ook te maken met aannames over hoe men exploitatie van grondstoffen en landbouwproducten, het gebruik van water ook kan beheersen, zodat de dag van morgen niet gehypothekeerd worde. In die zin is het geen overbodige luxe, zoals de Paus stelt, dat we ernstig onze aanpak tegen het licht houden. Maar tegelijk kan men zich afvragen of moderne technologie alleen negatief zou uitpakken. De discussie rond ggo laat zien dat men er ook goede oplossingen mee kan realiseren om honger in de wereld terug te dringen. Onloochenbaar is dat de remedie niet erger mag zijn dan de ziekte, het probleem, maar men kan het voorzorgsprincipe misschien ook wel eens wat getemperd aanwenden.

Het is eigen aan activisme en one-issuebewegingen dat ze een gedachte zonder veel voorbehoud op de voorgrond schuiven en daarbij vergeten dat het geheel, de samenleving, onze biosfeer met een eenzijdige benadering ook in nieuwe problemen versukkelen kan. Het valt me op dat de paus ook de meritocratische samenleving in vraag stelt, maar kan men echt beweren dat dezer dagen echte verdiensten gevalideerd worden? Vaak wel, maar als we kijken naar het gemak waarmee we ceo's de hemel in geprezen zien worden in de media, terwijl andere mensen rustig hun ding en vaak beter, vergeten en genegeerd worden, dan moet men zich afvragen of de verdienste die het meest gehuldigd wordt, die van de exposure is. Mediamensen gaan een verbond met enkele experten, specialisten en vergeten dat er ook andere verdienstelijke mensen zijn. Het debat wordt vaak ook verschraald, omdat men steeds in dezelfde vijver van opiniemakers zit te vissen. Gelukkig kunnen de sociale mensen toelaten hun eigen inzichten - op een kleine kring - loslaten en debat krijgen. Dat aandacht besteden aan pauselijke encycliek niet bij iedereen in goede aarde zal vallen, ligt voor de hand. Maar de analyse van Jacques Haers s.j. - geen familie overigens - zou wel eens interessant kunnen zijn voor het debat en daarom vind ik het nuttig er toch even mijn knijpkat[ii] over te laten schijnen.

We moeten ook, zoals de analyse laat zien, aandacht opbrengen voor het vieren van het leven, met rituelen en feesten, want als we het alles voor vanzelfsprekend houden, zouden we wel eens onszelf in de problemen kunnen werken. Goethe, die het monotheïsme afzwoer omdat het de werkelijkheid van veelheid en pluraliteit zou verdoezelen en omdat het veelgodendom het inzicht bood dat ons leven niet op een bühne verloopt, maar afhankelijk van levensfasen en bezigheden meerduidig blijkt, vond blijkbaar ook dat feesten van belang zijn voor het goede leven. Alleen, zal men zeggen, leidt het vieren op grote schaal tot nog meer consumentisme. Toch is het uiten van verwondering: waarom is dit alles er? Waarom mogen wij leven zoals we leven? van belang voor het vinden van een betamelijke omgang met wat ons ter beschikking staat.

Maar hoe we de klimaatevolutie moeten of kunnen beheersen - over de oorzaken heb ik het dus niet, daar heeft het uiterst succesvolle wezen, de mens inderdaad toe bijgedragen - blijft nog maar de vraag en wie daarbij het meest zal moeten inboeten aan comfort?

Ten gronde geeft de encycliek ook blijk van een benadering op verschillende niveaus en worden meerdere issues in het geding gebracht. Daar heeft men vele bladzijden voor nodig, maar het laat ook toe te begrijpen dat er een verschil is tussen zien, analyseren en vervolgens mogelijke acties, remedies voor te stellen en vervolgens wat dat dan betekenen kan voor mensen als u en ik, gelovig of niet. Zelfs professoren hebben niet altijd zoveel tijd om hun inzichten aan de orde te stellen en dat moeten we betreuren. Maar het moet dan ook wel de moeite zijn, wat zo een prof te vertellen heeft of een andere verdienstelijke figuur met kennis van zaken op deze terreinen.

Bart Haers   

---

[i]http://www.jezuieten.org/nl/nieuw/aandachtspunten-bij-laudato-si en https://nieuw.kerknet.be/redactie/artikel/prof-verwacht-weerstand-tegen-scherpe-kritiek-laudato-si

[ii] een met de duim aangedreven dynamo verbonden aan een lampje, gebruikt tijdens WO II