Prudent en doortastend beleid gevraagd

Dezer Dagen

Tsipras en het gelijk van Europa

De geldkwestie is geen theorema

Onder meer Herbert Hoover stond in via
de Commision for the relief of Belgium
voor hulp aan de slachtoffers van de oorlogs-
omstandigheden, niet de doden, maar de
overlevenden. In Griekenland geen
bezetting maar het laat zich aanzien
dat de burgers er niet minder te leiden
hebben. Aan wie de schuld toegeschoven?
velen vinden van dat Merkel, La Garde en
Juncker er alle schuld voor dragen,
maar toen Tsipras en co de verkiezingen
afdwongen door geen president te laten
verkiezen, stond Griekenland er wel
beter voor, hoewel nog niet florissant. 

Toen ik me met het leven en lot van de jong gestorven Herman van den Reeck mocht inlaten, kwamen enkele inzichten tot rijping, onder meer over de complexiteit van de samenleving en hoe belangrijk een goed functionerend liberaal bestel wel niet is voor de ontplooiing van mensen. Ook het archief van de Franstalige katholieke Vlaming Jean-François Maes, telg uit een Izegemse familie van handschoenmakers, lederbewerkers, liet me toe te realiseren dat sommige mensen wel heel aberrante inzichten over economie, politiek en samenleving kunnen debiteren. In deze gevallen immers was WO I en de bezetting, c.q. het verder strijden in de Westhoek revelerend voor het feit hoe onze samenleving, die van onze voorvaderen al wel niet geëvolueerd naar een bestel waarin Geld cruciaal was, maar waar ook onderwijs, infrastructuur en (buitenlandse) handel cruciaal waren. Toen dat wegviel, door de oorlog, ontstond in België een noodsituatie waarover men niet zo vaak spreekt. The Commission for Belgium Relief zou gedurende drie jaar, tot de VS in de oorlog stapten de hulp aan de bevolking op zich nemen, terwijl de Duitse bezettingstroepen industriële kapitaalgoederen en het vee opeisten en wegsleepten. De oorlog is daarom voor mij ook en vooral een moment waarop niet de theoretische problemen van een samenleving aan de orde komen, maar waar duidelijk wordt hoe welvaart van de ene op de andere dag kan verdwijnen. Tsipras nu doet precies wat de Duitse bezetter deed: de (eigen) economie naar de verdommenis helpen. 

Het zijn niet zozeer de maatregelen die men neemt, maar het gegeven dat het normale leven plots tot stilstand komt, waarbij men er zich van kan vergewissen dat ze minder evident zijn dan men zou wensen. Ze zijn namelijk maar vanzelfsprekend zolang de wetgeving helder en transparant handel en productie toelaat, er voldoende vertrouwen is in de soliditeit en solvabiliteit van de andere in het handelsgebeuren en finaal dat niemand wederrechterlijk de boel naar eigen hand kan zetten en de overheid niet zomaar eigendommen kan naasten. Daar is het waar Tsipras op uit is. Mag Alexis Tsipras zomaar de Griekse economie - die al erg kwetsbaar was - nu helemaal op een andere, niet liberale leest schoeien? Spreekt hij immers niet van het veranderen van de mindset in Europa? Wat zou dat moeten betekenen?

Sinds mijn studietijd ben ik altijd verbaasd gebleven dat mensen er linkse standpunten op na houden, zonder er maar bij stil te staan dat ze zonder schroom van de weldaden van het gematigd kapitalistische systeem genoten, genieten. Sommige inzichten van Links kunnen best aandachtig bekeken worden, zoals het streven naar rechtvaardiger verdeling van eigendom, maar de sterkste groei en de grootste dynamiek naar meer gelijkheid kenden de Amerikanen na het relatieve succes van de New Deal en de economische boom van de jaren 1950 en 1960. Daarna vertraagde dat proces en in wezen moet men erkennen dat de politiek van Reagan en co ertoe geleid heeft dat die tendens naar grotere gelijkheid, met toename van het inkomen en de autonomie van de minst gegoeden achterop geraakte. Maar men kan de politiek die we kennen als Reaganomics niet zomaar liberaal noemen. Duitsland en Europa konden na WO II een ongekende welvaartsgroei kennen door het verbeteren van het sociale bestel, maar evenzeer of nog meer door een ongekende economische groei. De graad van herverdeling nam toe zonder dat de succesvolle burgers het echt voelden in hun portefeuille. Na de crisis van 1974 en vooral 1978-1979 namen de spanningen toe, onder meer omdat men ervan uit leek te gaan dat de verdeling en herverdeling in een economie zonder groei zou moeten gerealiseerd worden, zonder dat de koek groter worden zou. 

Adam Smith onderzocht de betekenis van geld in een economisch bestel en meende al dat geld an sich geen waarde heeft, maar een waarde krijgt in het handelen en binnen de specialisatie die een goed werkend systeem vergen het uitwisselen van goederen en diensten faciliteert. Dit betekent dat geld, baar geld en giraal geld toelaten zonder veel omslag goederen en diensten te ruilen. Vervolgens dient geld inderdaad als bewaarmiddel voor kapitaalsaccumulatie en tot slot kan men via het toekennen van een waardering de prijs van goederen en diensten vergelijken. De Griekse regering heeft in wezen de mogelijkheden tot buitenlandse handel afgesneden - al zal men vaak genoeg horen dat het de Instituties waren die daartoe besloten hebben - maar ook heeft men in wezen het gebruik van giraal geld bemoeilijkt, wat een aanslag is op de economische autonomie van burgers. 

Zal men over veertig jaar besluiten dat Tsipras met zijn beleid Griekenland ten gronde heeft gericht? Men kan aanvoeren dat zijn voorgangers er al een zootje van hebben gemaakt, dat is waar, maar door te weigeren, zoals andere lidstaten van de Eurozone wel deden, de zware medicijnen te slikken, heeft hij de toegang tot de club zelf achter zich gesloten. Over veertig jaar zullen historici zich afvragen wat de beweegredenen waren van deze politicus en zijn club. 

Men verwijt niet enkel in Griekenland hardvochtigheid aan de Europese instellingen en het IMF, maar als men ziet hoeveel Geld, belastinggeld uit de Unie al naar Griekenland is gegaan, moet men zich afvragen of dat wel terecht is. Meer nog, kan en mag men van de Grieken hopen en verwachten dat ze ook hun deel van de inspanningen doen? De meningen zijn verdeeld, ook binnen de raad van ministers van financiën binnen de eurozone. Maar nu is er wel eensgezindheid over het feit dat de Griekse regering obstinaat weigert zelf solidair te zijn met de geldschieters om het systeem in stand te houden. 

De kwestie is dat we niemand meer moeten wantrouwen dan Alexis Tsipras, want hij wil een systeemverandering doorvoeren en daarover ging het referendum dus niet. Of hij het communisme echt wil invoeren, weet ik niet, maar hij en zijn partij dragen het liberalisme en het liberale klassieke kapitalisme niet in het hart; gebruik makend van hun (gedeelde) soevereiniteit en zonder zich uit te laten over wat ze echt willen zetten ze nu wel de gezondheidszorg, om maar eens iets te noemen op de helling, want geneesmiddelen kunnen de grossiers en apotheken niet meer aankopen, wegens de kapitaalcontrole. 

Met dit alles beweren we niet dat we de sociale welvaartstaat die werd opgebouwd door onze voorzaten op de helling moeten zetten, wel dat men dit systeem maar in stand kan houden als er meerwaarde geschapen wordt en er voldoende buitenlandse handel mogelijk is met liefst een overschot op de handelsbalans. Het systeem kan maar blijven herverdelen als de koek groter wordt. 

De afgelopen weken werd gesproken over de speltheoreticus Varoufakis, maar men zal begrijpen dat speltheorie, zoals John Nash het denken ontwierp ook altijd nog een ethische component heeft, dat wil zeggen dat de spelers geen listen en lagen hanteren om de tegenstander erin te luizen: moral hazard is uit den boze, want dan kan men geen redelijke afspraken meer maken. Redelijk staat hier tegenover rationeel, omdat redelijkheid aandacht veronderstelt voor toevallige omstandigheden, terwijl rationeel handelen doorgaans begrepen wordt als een calculatie zonder rekening te houden met de omstandigheden. Let wel, succesvol ondernemen gaat samen met zeer veel aandacht voor de omstandigheden, waarbij opportuniteiten optimaal benut en risico's, gevaren  vermeden worden. Zelf heb ik me vaak verwonderd over het feit dat men zoveel belang hecht aan de ratio als "ding" dat men zou kunnen vatten en waarmee we onfeilbare oplossingen kunnen verzinnen, want zonder aandacht voor mogelijkheden en zonder goed inschatten van gevaren komen we nergens De oplossingen mogen dan niet feilloos blijken, doorgaans brengen ze wel soelaas en verbetering, behalve dus in Griekenland, waar de regering blind blijkt voor de realiteit.

In deze zin begrijp ik dus ook niet dat de Grieken zelf - opnieuw - blijk geven van een grote zin voor het maatschappelijke avontuur: de bijstand van de instellingen had de Grieken en de Griekse regering toe kunnen laten zonder veel pijn de hervormingen door te voeren die nodig zijn om de staat beter te laten functioneren, niet ten bate van de andere lidstaten, maar van de burgers. 

Ik weet niet of men het klassieke linkse denken mag bezwaren met de gedachte dat Tsipras en co besloten hebben het systeem van binnenuit uit te hollen, want daar lijkt het sterk op. Ik denk dat ook Linkse denkers en politici begrepen hebben dat vele recepten van het marxisme-leninisme even gevaarlijk zijn als die van het neoliberalisme en het neoconservatisme. In al deze gevallen primeren utopie en de daarbij horende theorema's boven de omstandigheden en kan men niet spreken van behoorlijk bestuur. Ook overheden moeten prudent de mogelijkheden en opportuniteiten aangrijpen en tegelijk de risico's zoveel mogelijk terugdringen. Maar ook aan dat laatste zijn er grenzen: de mens zal altijd een zekere mate van onzekerheid moeten aanvaarden. 

Aangezien Griekenland een failed state is binnen de EU zal de EU moeten nadenken of en hoe de soevereiniteit nog voldoende garanties biedt op een beleid dat de Grieken toelaat decent te leven en opnieuw welvaart op te bouwen. Maak er dan toch maar een satrapie van, als er geen verantwoordelijke politici voorhanden zijn. Toch kan zo een gouverneur of satraap niet ten eeuwigen in Athene zetelen. De termijn vastleggen heeft geen zin, maar wel kan men afspreken als de Griekse politici afstand doen van cliëntelisme, burgers al die kleine en grote voorrechten en corporatistische reflexen afleggen en de corruptie zelf in toom weten te houden, zal men de staat opnieuw vorm kunnen geven. In de beste der werelden zou het niet hoeven, zo een gouverneur aanstellen, maar helaas kan men de Grieken niet meer toevertrouwen aan deze onverantwoordelijke politici. Rechtvaardigheid nastreven? Gedenk toch altijd Robespierre, Lenin en Honnecker: zij wilden toonbeelden zijn van rechtvaardigheid en onkreukbaarheid, maar het liep niet goed af met hen, maar nog minder met de mensen over wie ze macht verworven hebben.

Kan men zich inbeelden dat Grieken alles verliezen wat ze persoonlijk hebben opgebouwd? Tenzij ze dat konden omdat het politieke en bestuurlijke systeem hen dat toeliet, door pensioenen  te incasseren voor dode familieleden, door dure licenties te verwerven of anderszins van het systeem te profiteren, zonder dat dit enige meerwaarde met zich bracht. 

In deze benadering kan de Griekse eurocrisis een paradigmatisch moment worden: we begrijpen nu dat we niet zomaar heftig alles kunnen veranderen en al helemaal niet de vrije markt. Het sociale systeem en de welvaartstaat zijn maar duurzaam als er meerwaarde tot stand komt en er een overschot op de handelsbalans mogelijk is. Het marktdenken op zich is het niet het probleem, het geloof evenwel dat men zomaar winsten kan maximaliseren door in te teren op het systeem, kan tot chaos en armoede leiden, dan wel, zoals in het Griekse geval, de gedachte koesteren dat men de steun kan incasseren en verder de boel de boel laten, omdat het onrechtvaardig wezen zou. Prudent doch doortastend beleid is gewenst, prudent om de markt niet zonder goede resultaten te verstoren, doortastend om de disfuncties van het overheidsapparaat weg te werken. 

Bart Haers