voor een dubbeltje geboren

Dezer Dagen

De schelm en de goede huisvader

Lazarillo de Tormes wordt burger

Lazarillo de Tormes; Een
schelmenroman. Vertaling
Guus Kuijer 2000. in:
Perpetua Reeks Atheneum 2014
96 pp. 4,99  €

Over schelmen en schavuiten schrijft men schroomloos, al lukt het zelden tot iets overtuigends te komen. Afgelopen decennia hebben auteurs wel eens met het genre gecoquetteerd, maar er zijn er slechts weinigen, heb ik de indruk die de inzet van "Lazarillo de Tormes" hebben weten om te componeren naar een verhaal van de eigen tijd. Dit stuk komt er omdat ik toevallig een nieuwe vertaling vond in de Perpetua-reeks en het is een goede greep dit boekje opnieuw uit te geven. Eerder had ik het in een Franse vertaling gelezen, maar Guus Kuijer maakte er in 2000 iets moois van, maar toen heb ik voor zover ik me herinner weinig rumoer gehoord.

Waarom Lazarillo de Tormes een klassieker mag heten, laat net zien dat we klassiekers mogen noemen net altijd buitenbeentjes in het genre blijken: met de gebruikelijke verhaalstof en de gebruikelijke verteltechnische structurele kenmerken net uit de band springen. Natuurlijk kan men opwerpen dat het een van de weinige schelmenromans is die ons bereikt heeft en men kan zich ook afvragen waarom het zo een typisch Spaans genre zou zijn. Het is wel zo dat men pas van het verhaaltje lijkt te kunnen genieten als men probeert te zien waar het verhaal zich afspeelt, tussen Salamanca en Toledo, in een relatief welvarend gebied. Evengoed kan men zich afvragen waarom zo een jongen per se een meester zou moeten hebben. Was de gewone weg niet dat jongens bij een meester in een ambacht werden ondergebracht, waar ze geleidelijk konden opgroeien en het ambacht leren. Dan hadden ze toch een meester? Juist, maar het leven binnen het ambacht was gestructureerd...

Boeiend is dat Lazarillo uiteindelijk bij een schilder terecht komt en daar vier jaar blijft, zodat hij toch een geregeld leven krijgt. Bovendien zal hij vervolgens een mooi baantje krijgen als omroeper, waaraan ook wel enige regelmatige inkomsten te rapen vallen, zodat we mogen vaststellen dat hij, zoals te doen gebruikelijk wel degelijk smacht naar een normaal bestaan, dat van een goede huisvader, al heeft mevrouw zijn echtgenote misschien een niet geheel loepzuivere reputatie.

Men hoort het wel vaker, hoe mensen willen vluchten voor hun kleinburgerlijke bestaan en vrezen erin te versmachten. Aan de andere kant willen we uiteraard niet de honger kennen waarover Lazarillo ons vertelt. Want hij was een kleine zwerver die door toevallige omstandigheden, zijn vader die sterft, moeder die het aanlegt met een "zwerte", die dan ook nog eens een handige dief en oplichter blijkt, het moet je maar overkomen, op de dool is geraakt. En dan die blinde, die hem kort houdt en tegelijk de stille strijd tussen beide, de slimme Lazarillo en de vernuftige blinde. Het lijkt slapstick, maar het is natuurlijk bittere ernst. Ook met die andere meester, die brood heeft maar het niet delen wil. Of de Schildknaap - een categorie die me niet geheel bekend is - maar die een knecht nodig heeft, zelf een beetje lijkt op de Spaanse Brabander -  Brederode zou die schildknaap als model hebben gekozen: schone schijn maar geen nagel om zijn gat te krabben -  werkelijk zo een schunnig figuur was...

Kortom, men komt binnen in een leefwereld die ver achter ons ligt, maar we zien hoe dat knaapje erin slaagt telkens weer de kwaadwillige meesters te verschalken en vervolgens zelf weggaat, als hij meer ervaring heeft bij meesters die hem niet zinnen.

Misschien kan ik toch verwijzen naar "Langs de Wegen" van Stijn Streuvels, een roman die ik met rode oortjes heb gelezen, waarin het zwerven en het noodlot een donkere stempel leggen op het verhaal. Ook van Clem Schouwenaars heb ik een verhaal in gedachte dat de topos van de kleine zwerver herhaalt, zij het in surrealistische zin: Cresus of hoe ik rijk en volksgeliefd werd - waarbij de protagonist er alles aan doet om niets te bezitten. En "de ongelooflijke avonturen van Tilman Armenaas is er ook niet echt vreemd, aan de verhaalstof van Lazarillo de Tormes. Maar elkeen doet ermee wat hem goed dunkt. En ja, zelfs "Dertig Dagen" lijkt in zekere zin te spelen met de idee van de sluwe, slimme jongen die de omstandigheden en de kwade wil van anderen weet te overwinnen; maar dat zal wel wat vergezocht blijken.

We hoeven het allemaal niet uit te melken, toch? Lazarillo de Tormes kan ons wel bekoren, zoals vele jaren her, toen ik in een Gentse Franstalige boekhandel een franse vertaling vond. Ook bij de lectuur van Cervantes klinkt iets van die verhalenschat door. En wat is Jacques le Fataliste et son maître anders dan een zeer uitgebreide vertelling. Wie voorbij de geleerde analyses van literatuurwetenschappers kan kijken, zal merken dat het verhaaltje nog altijd beklijft, goed in elkaar zit en menig lezer aan het dromen zetten kan. Oh ja, zelfs Tijl Uylenspieghel vertoont verwantschappen met deze knaap, al is het verhaal gericht op de schavuitenstreken tegen een groot publiek, terwijl elk hoofdstuk van Lazarillo - Lazarus? - een kortverhaal is, maar ook dat is in de literatuur niet zo uitzonderlijk.

De Europese literatuur is mij verre van diepgaand bekend, want hoofdzakelijk bepaald door wat in onze contreien als klassiek of lezenswaardig wordt voorgesteld. Maar deze Lazarillo de Tormes laat zien hoe we wel degelijk van een Europese literatuur kunnen gewagen. Omdat de levensomstandigheden boven de detailverschillen ook veel gelijkenis vertoont. Maar daarover hoeft het nu niet te gaan. Weet dat je misschien wel voor dubbeltje geboren kunt zijn en toch een kwartje worden kan.

Bart Haers