Komen de barbaren?
Dezer
Dagen
Schijn van beschaving
 |
| Sigmund Freud? Hij veranderde onze waarden meer dan een Maarten Boudry blijkbaar kan accepteren. De methode en wetenschappelijke benadering belet volgens Sloterdijk niet dat Freud een hondse cultuur- kritiek uitbracht, in alle ernst en doodserieus. |
De hele zomer al krijgen we
beelden van vluchtelingen, mensen op de vlucht voor bommen, voor wreedheid en
niets ontziende overheersingsdrang die een veilig bestaan zoeken in het
paradijs. Het zorgt voor consternatie, het zorgt voor onbehagen en voor drieste
verwijten omtrent naïviteit, omtrent hebzucht en hardvochtigheid, maar we komen
niet tot besluiten die de situatie kunnen ontmijnen. Eerder schreef ik al over
de eeuwige soldaat, maar zolang Sybrand van Haersma Buma en Wouter Beke niet
slagen in hun opzet een militaire actie met kans op succes en met een goed
voorbereid scenario voor na de oorlog moet men goed nadenken over wat men doen
zal om die vluchtelingen goed op te vangen en wat dat impliceert.
Het probleem is dat we zelf
geloven dat beschaving doorgaans slechts een dun laagje vernis zou zijn, maar
misschien hebben we het dan over een facet van beschaafd gedrag, waarbij we ons
ten allen tijde beheersen, zelfs als we boos zijn weten te formuleren wat ons
op de lever ligt in opgeschoonde taal, zonder vulgariteit... Men zegt immers
dat wie op twitter zit of facebook vanzelf in een register vervalt dat alles
behalve beschaafd mag of moet heten. Men kan vaststellen dat er ook beschaafde
debatten gevoerd worden en dat zowel links als rechts wel "de andere"
van vulgariteit verdenken en betichten.
Het valt immers op dat men dag
na dag de zaken zo voorstelt dat links tegen fort Europa zou gekant zijn en
rechts net de deur wil dichtslaan. Dat het niet per se zo is, heeft Angela
Merkel op afdoende wijze aangegeven. Een kleine vijf weken geleden was men nog boos
op de Kanselier Angela Merkel omwille van haar politiek ten aanzien van
Griekenland en Tsipras, nu looft men haar, nu looft links haar omdat ze gul en
empathisch uit de hoek komt. Toch kan men in de politieke koers van Merkel en
Duitsland wel degelijk redenen vinden om haar beleid consequent te noemen. Ten
eerste gaat het immers om twee verschillende kwesties, waarbij de Grieken en
vooral Alexis Tsipras sinds januari de gemaakte afspraken had getorpedeerd en
de aanzettende groei zag wegsmelten, omdat ondernemers en andere burgers geen
vertrouwen hadden in de regering. Merkel
deed ten aanzien van Griekenland, samen met de andere instellingen wat nodig
was, omdat het niet zo is dat Grieken een voorkeurbehandeling zouden mogen
krijgen die Slowakije om maar iets te zeggen, niet kreeg.
Het doel van haar huidige optreden?
Waarom zou Duitsland 800.000 of meer vluchtelingen opnemen? Ondanks Pegida en
de rellen in vooral de oude länder van de DDR merken de Duitse burgers dat ze
wel gul moeten kunnen zijn, ook in Beieren. Zou de samenleving ontwricht worden
door zoveel nieuwe medeburgers? Er lijkt of blijkt een zekere vorm van
vertrouwen in de eigen cultuur te bestaan, die hen wel degelijk de
ruimhartigheid aan de dag laat leggen die we in andere landen niet zien.
De kwestie is inderdaad dat
men altijd nog kan beweren dat onze cultuur bedreigd zou zijn, dat de barbaren
komen en dat we verdrongen zullen worden van onze eigen haardsteden. Maar vaak
genoeg heb ik de indruk dat we onze cultuur zelf aan gruzelementen gooien, dat
we belangrijke waarden en inzichten, instituties op de mestvaalt dumpen en er
weinig redenen toe zien daarover ernstig na te denken. Neen, over de
christelijke waarden heb ik het niet in eerste instantie, al zijn ze me niet
vreemd, in de mate dat die een humaner leven vorm kunnen geven. Maar evengoed
geldt het andere kwesties, zoals de vraag in welke mate we nu autonoom door het
leven kunnen gaan en hoe blind we dan zijn voor bronnen van heteronomie. In
welke mate bepalen de media hoe we over kwesties denken als ongelijkheid,
onrechtvaardigheid, pluralisme... Want laten we wel zijn, je kan als persoon
niet tegelijk een eigen levensovertuiging ontwikkelen en vervolgens beweren dat
je pluralistisch bent. Je kan hoogstens stellen dat je er een eigen
levensbeschouwing op na houdt en tegelijk kan je dan zeggen dat anderen anders
tegen de dingen aankijken. In de mate dan dat die andere levensbeschouwingen je
ergeren, ben je minder in staat tot pluralisme en tolerantie.
Wat ongelijkheid betreft, kan
men natuurlijk altijd beweren dat men het niet verdraagt, maar wellicht is dat
niet zo een gelukkige positie, want iedereen gelijk willen maken in
sociaal-economisch opzicht vergt naasting van eigendommen en andere
onrechtvaardige handelingen. Je kan dus hoogstens proberen mensen die uit de
boot vallen kansen geven om weer iets van het leven te maken; soms evenwel zijn
er mensen die bewust afzien van de ratrace en zich met beperkte inkomsten
tevreden stellen. Het is overigens best okay als sommige mensen niet alleen een
ambitie hebben en die ook waar kunnen maken. Verder vraag ik mij af of men
iemand benijden moet, die door inzet, volharding en talent iets bereikt, in het
bedrijfsleven, de kunsten, de sport en daar werkelijk in uitblinkt, want
misschien is het hem of haar niet in de eerste plaats om het geld te doen,
zoals een jonge voetballer op de buis[i]
zegde, waarbij men zich er niet van kan vergewissen dat het een authentieke
uitspraak was en geen pose.
De mensen die nu uit de
vluchtelingenkampen vertrekken weten dat ze hier niets in de schoot geworpen
zullen krijgen, tenzij genadebrood. We willen het hen ook niet te gemakkelijk
maken, zegt de ene, want dan krijgen we een aanzuigeffect. Zo mag een
vluchteling pas na 6 maanden loonarbeid verrichten. Hoe het zit om een statuut
als zelfstandige aan te nemen? Geen idee. Die zes maanden is, als ik het
enigszins begrepen heb een kwestie van bescherming van de eigen arbeidsmarkt,
waar overigens wel iets voor te zeggen valt, maar die maatregel zou ook nadelig
kunnen zijn.
Maar ten gronde ligt een vraag
voor die we niet graag stellen: welke samenleving wensen we en hoe zal de
aankomst van vluchtelingen daarop invloed uitoefenen? Het gaat er niet om, denk
ik dat ze niet vatbaar zouden zijn voor onze waarden...
Terwijl dat slechts een deel, een aspect is van dat complexe geheel dat cultuur
is of heet te zijn. Men kan er geen welomschreven definitie van geven, want
altijd blijven er rafelranden die men niet kan insluiten of er net buiten zou
willen houden. Cultuur is ook altijd in zekere zin afhankelijk van wie er naar
kijkt. Het lijkt soms dat het om allerlei folkloristische dingetjes gaat, zoals
men in Volendam ziet of op Urk. Maar dan kijkt men niet nauwkeurig genoeg.
Zowel de beslotenheid van een gemeenschap als de openheid spelen hun rol en
geven er vorm aan.
Wat we evenwel steeds over het
hoofd zien, wat ons leven zo gemakkelijk maakt, doorgaans toch, is het bestaan
van instellingen, van een duidelijk wettelijk kader en rechtstitels over
eigendom, zodat we ons in beginsel niet hoeven af te vragen of we morgen nog in
het eigen bed zullen ontwaken. De overheid handelt volgens de regels van de wet
en wij doen dat evenzeer. In beginsel gaat de politie alleen mensen aanspreken
die iets te verantwoorden hebben en anderen kunnen rustig de agent groeten als
die langsloopt. We zullen hier wel abstractie maken van een belangrijk punt van
kritiek: wat is proportioneel optreden vanwege de politie, de overheid? Dat
heeft er onder andere mee te maken dat we zo op veiligheid gesteld zijn, dat we
vormen van onveiligheid ten allen prijze willen tegengaan. Paul Frissen heeft
er terecht op gewezen dat de overheid van tijd tot tijd moet durven te stellen
dat niets doen wel een optie kan
zijn. Af en toe wat Merkeln? Het is
de variant van het Dehaenese "men zoekt maar oplossingen als de problemen
zich stellen". Nog eens, het is in die context dat we moeten nagaan of de
overheid nog voldoende oog heeft voor proportionaliteit. Maar ook journalisten
hebben er veel voor over hun tegenwoordigheid van geest te laten blijken, door
problemen te suggereren die zich niet of alsnog niet voordoen. En burgers, die
vragen veel tegelijk en wat we vragen valt niet altijd met elkaar te verzoenen.
De hele discussie over onverdoofd slachten vormt inderdaad een toetssteen, want
het gaat niet over dierenwelzijn, gelet op de wijze waarop we rund- en ander
vee kweken voor consumptie en de wijze waarop we nog slechts een deel van de
geslachte beesten gebruiken voor menselijke consumptie. Dat er vegetariërs
zijn, maakt deel uit van onze cultuur en dat sommige mensen een schaap of koe
willen slachten volgens bepaalde rituele voorschriften, doet bij niemand een
lampje branden, namelijk dat organisaties als Gaia in wezen met fanatieke ijver
een cultuur en levenswijze teniet willen doen. Het is hun goed recht en ze
hebben de vrijheid dat te doen, maar mag iemand dan zeggen dat hij of zij niets
van die club verwacht en de uitgangspunten ervan afwijst? Ik zal nu niet meteen
gaan betogen tegen Gaia, maar ik hou wel een betoog voor zorgzaam omgaan met
vee, zonder sentimentaliteit. Vrijheid tot spreken, nietwaar.
Met dat alles moeten we wel
aanvaarden dat we leven in een wereld van opinies, die soms in elkaar lijken
over te gaan dan weer grondig met elkaar in conflict gaan, op het niveau van
het betoog, van het vertoog en de een gaat idealistisch uit van de wereld die
er zal moeten komen, de ander is rustig realistisch, maar wil concrete problemen
aanpakken en anderen zijn heerlijk cynisch bezig de problemen en misère van
anderen tot hun broodwinning te maken. Maar de storm van opinies blijft laaien
en voorlopig zullen we er niet van af komen.
Hoe kan het dat we niet altijd
begrijpen dat ons idee van de cultuur waar we in leven altijd al ook een ideaal
moet lijken, dan wel volkomen verwerpelijk. Onze inbreng is altijd wel beperkt,
maar wat we meekrijgen, die zegeningen moeten we toch erkennen en tellen.
Uiteraard kan men altijd verbeteringen bedenken of proberen mensen beter te
maken, maar men kan ook bewondering opbrengen, zonder het eigen
oordeelsvermogen onder de stolp te zetten. Dat wil dan ook zeggen dat je af en
toe denkt "si etiam omnes - non ego" (als ze allemaal in de gracht
rijden, maar ik niet) zonder dat je daarom jezelf uit de samenleving en cultuur
hoeft terug te trekken tenzij tijdelijk, bij tijd en wijle. De andere kant van
het verhaal is dat we dus ook bij machte zijn gebleken en het wellicht nog
zijn, dat we de boel kunnen veranderen, verbeteren, maar hoe groot de
bandbreedte kan zijn, daar hebben we uiteraard geen zicht op.
Overzien we hoe het seksuele
leven zich wijzigde sinds de late negentiende eeuw, met anticonceptie, met open
relatievormen en waarbij mensen het niet gek vinden vrienden te hebben die ze
enige voordelen bovenop geven, friends with benefits..., dan is onze cultuur
grondig gewijzigd en zijn ook onze waarden op een andere basis gebaseerd
geworden. Ook de mogelijkheid voor homoseksuele relaties die door de overheid
gesanctioneerd werd, vormt een bijkomende uiting van de veranderingen omtrent
seksualiteit. Ook inzake gezondheid veranderde er veel omdat artsen zoveel meer
vermogen dan 100 jaar geleden en vaak konden ze maar baanbrekend blijken als ze
bepaalde normen en usances terzijde schoven. De technische en medische
vooruitgang, de mobiliteit veranderde ons waardenpallet zeer, al moet niet
zomaar aangenomen worden dat het alleen vanwege een eeuwige jeunesse dorée
generatie op generatie mogelijk is geweest, maar juist vanwege een steeds
bredere middenklasse die steeds meer mogelijkheden vindt, van kunst tot sport
en van Blankenberge tot een bezoek aan Beijing en dus ook de invulling van het
leven naar eigen inzicht heeft mogelijk gemaakt.
Het dynamische aspect van onze
cultuur, van cultuur in het algemeen ziet men nogal eens over het hoofd, net
omdat men geen oog heeft voor de omstandigheden die ons telkens voor vragen
stellen en waar we dan met wat wringen oplossingen voor verzinnen. Mensen als
Geert Wilders geven graag mee dat we onze cultuur in stand moeten houden, maar
misschien zijn er evoluties die meer die geïdealiseerde cultuur bedreigen dan
de instroom van oorlogsvluchtelingen. De discussie over het onverdoofd slachten
laat zien dat een groot aantal moslims al langer begrepen hebben dat ze best
een goede moslim kunnen zijn zonder zich vast te houden aan details, omdat ze
de voordelen van onze samenleving onderkennen; de heftige discussies over de
hoofddoek lijkt nu geluwd, maar ook ziet men dat meer moslima's er een elegante
draai aan geven. En ja, er zijn die ver gaan in het naleven van de regel. Dat
is des mensen.
Het valt daarom te hopen dat
we flexibel genoeg blijven, zoals dat de laatste twee eeuwen het geval is gebleken,
zonder dat die flexibiliteit een eigen dynamiek geeft, ons nog rustelozer gaat
aanjagen. Maar de flexibiliteit hoeft ook niet te leiden tot het opschorten van
het eigen oordeel, want dan zou men pas echt een windvaan worden. En dan kan
het zo zijn dat onze bijdragen aan het culturele bestel infiem moeten heten, ze
hebben altijd nog betekenis voor de eigen kring en als het goed is, brengen ze
veel in beweging, zoals Rembrandt en Rubens vermochten, maar ook Spinoza,
Leibniz en Voltaire... maar dus ook de kleine bijdragen hebben hun belang. En
ja, het bouwwerk is niet statisch, verandert ook als we dat niet willen of ons
ertegen verzetten. Die dialectiek moeten we dan niet in Hegeliaanse zin
begrijpen, waarbij de antithese al a priori zou vastliggen, want juist de
kritiek, het vermogen iets te willen stellen tegenover wat is, betekent nog
altijd niet dat dit al vooraf vorm zou hebben gekregen. Maar filosofen hebben
zelden fiducie in geschiedenis en het gebeuren, het contingente.
Daarom ben ik niet zo bevreesd
dat onze cultuur naar de verdoemenis zou gaan, tenzij we zelf onvoldoende
opletten. Hoe dat in het werk moet gaan? Er is geen moeten aan, geen
voorbeschiktheid. Dit kan gelezen worden als een vorm van aanpassingvermogen,
maar het blijft altijd zo dat we bepaalde evoluties niet hoeven willen of net
wel en daar moet men dan voor staan. We mogen daarbij niet vergeten dat we soms onverwachte vormen van kritiek op onze cultuur krijgen, zoals bijvoorbeeld Sigmund Freud, die volgens Sloterdijk een van de meest kynische critici van onze cultuur was. Wie hem een charletan vindt, moet bedenken dat zijn onderzoek de aard van het zelfbewustzijn ernstig heeft uitgedaagd en daarmee het toen vigerende waardenbestel ernstig in het gedrang heeft gebracht.
Het vormt evenwel precies de kracht van de bouwwerk
dat we hebben opgebouwd, waar we schatplichtig aan zijn en waar we (bescheiden)
het onze toe kunnen bijdragen: zo een Freud ontdekt een paar begoochelingen over wie we zijn, maar dat wordt in de cultuur opgenomen. Die nieuwkomers kunnen dat ook en hoeven dus
niet dat bouwwerk te bedreigen. Tenzij die kerel die België in de lucht wil
blazen, maar zoveel destructieve drift past nu net niet in onze cultuur, toch?
Bart Haers
[i]
De buis? Dat is
de televisie, waar voorheen een beeldbuis in zat wat het tot nogal zwaar
apparaat maakte, terwijl we nu gelukkig over flatscreens beschikken, die we
gemakkelijker kunnen manipuleren. Dus mag men mijn taalgebruik oubollig noemen.
Reacties
Een reactie posten