Het Catalaanse voorbeeld?

Kort Lontje

Fascinatie voor Catalonië

De moderne natiestaat

Christoffel Colombus was van Genua en
kon in Isabella van Castilië een hoge
beschermvrouwe vinden. Zijn vergissing
lijkt met de kennis van nu dwaas,
maar hij blijft een moedig man. Alleen,
Catalonië wil van hem een Catalaan
maken. Dat stoort

Het is wat met die nationalisten dezer dagen en zeker in Vlaanderen botst men om de haverklap op mensen die bereid zijn hun kaarten op Arthur Mas te zetten, ook al is zijn partij niet bepaald vrij van corruptie. Maar ook vertelt men wel eens bijzondere dingen, daar in Catalonië, mogen de kindjes niet meer het Spaans studeren zodat ze in de grote Spaanstalige wereld een paar kansen hebben. Cultureel isolement lijkt om de hoek te loeren, al gedraagt men zich aldaar alsof de Catalaanse cultuur superieur is aan de Castiliaanse. Alleen al het maken van de vergelijking stemt tot nadenken. Maar maakt u zich vooral geen zorgen, ik blijf hechten aan het streven van Vlaanderen om zelfstandigheid binnen Europa te verwerven. Maar ook streef ik ernaar om uit het provincialistische carcan te breken dat zowel links als rechts, intellectuelen als zelfverklaarde leidende culturele elite ons graag zouden opleggen.

Hanna Arendt stelde het zeer duidelijk tegenover haar zionistische vrienden en ook in de film over haar ervaringen met "Eichmann in Jeruzalem" komt het voor: "ik kan niet houden van houden van een volk". Het klinkt hard, maar iemand die als Duitse was uitgespuwd, begreep ook dat zomaar de Joodse ziel omarmen en het Joodse volk al te hoog achten hinderlijk kan worden. Zij had zich ingezet voor de zionistische zaak, maar diende Ben Goerion en de andere leiders van toen van antwoord toen zij een politiek programma voor Israël realiseerden dat volgens haar nefast zou zijn voor Israël, de Israëli en de oorspronkelijke bevolking, de mensen die er woonden voor de zionisten er aan hun streven naar een nieuw Sion begonnen. Zij schreef dat toen tussen 1945 en 1949 de stichting van de staat Israël nakend was en gerealiseerd werd en herhaalde het in haar werk over het Eichmann-proces nog eens ten overvloede - iets wat in de discussie over "de banaliteit van het kwaad" vaak vergeten wordt. Toch heeft zij behoorlijk wat Joodse geschriften gepleegd, heeft ze over de plaats van joodse mensen in de Duitse en Europese cultuur heel wat aan het papier toevertrouwd. Kon zij haar jeugdige engagement niet loochenen, zij kon ook niet "Das Volk", het Jodendom of het Joodse volk omhelzen en als vriend beschouwen. Te amorf, te verscheiden en politiek, cultureel te onbestemd om er zich iets van te kunnen voorstellen. Men kan niet houden van abstracties was haar devies.

In Vlaanderen hebben we een ander soort problemen: onze voorstelling van wie we zouden zijn blijft altijd in het vage maar het krijgt altijd een grimmige negatieve bijklank. Zeker toen de intellectuelen zich afmeldden, begonnen zij de donkere kanten van het Vlaamse leven - als volk - onder de aandacht te brengen. Maar ook zij die meenden oprecht voor Vlaanderen op te komen konden noch kunnen zich veilig kritisch en liefdevol tegenover die eigen voorstelling, dat onbestemde selfie richten. Dat dit eigen zou wezen aan nationalisten durf ik te betwijfelen, zelfbeelden zijn doorgaans geflatteerd en men heeft moed nodig om het clair-obscur onder ogen te zien. Want een volk beschrijven, kan dat anders dan via clichés? Door middel van generaliseringen? De Vlaming is anders dan de Waal? Tja, hoeveel mensen uit Tielt of Zottegem, Geraardsbergen zijn niet naar de mijnen in Walenland getrokken en hebben er zich metterwoon gevestigd?

Toch ondersteun ik het streven van de klassieke Vlaamse beweging, dat het Nederlands de voertaal zou zijn en blijven in Vlaanderen, maar die beweging is ten aanzien van het Frans gelukt, tegenover het Engels moet de actie nog een aanvang krijgen. Maar toch mag ik graag naar BBC kijken, kan ik Edmund Blackadder best genieten, maar ook Morse of beter nog Burgess, Woolf... men dreigt altijd in opsommingen terecht te komen.

Er is niet veel mis mee als men het culturele en intellectuele patrimonium van de regio, het land waar men woont naar waarde weet te schatten en men weet hoezeer ik het betreur dat men in Vlaanderen bewust - zeker als het over literatuur gaat - kiest voor een paar reuzen, vermeende reuzen en de rest liefst laat verstoffen in de enkele grote bibliotheken die we hebben, collectiebibliotheken waar men in principe ook niet mag lenen. In plaats van een breed spectrum te verkiezen kijkt men naar enkele giganten en de rest verdwijnt uit het geheugen, terwijl men net zou kunnen kijken naar een breed spectrum en het brede palet voor ogen houden. Het is maar dat het artistieke leven van onze voorzaten wel rijker en minder provinciaal was dan men graag aanneemt en ja, ook Verhaeren en Maeterlinck, De Coster en Eeckhaudt hebben er hun plaats, net als even later Susanne Lilar... - ook hier weer de onmogelijkheid aan de opsomming te ontkomen.

Dat leidt ertoe dat we in Vlaanderen graag de indruk wekken in een culturele woestijn, in Beotië te leven. Dan Catalonië, waar men zich graag superieur acht aan Castilië y Leon en alles wat niet te zwaar is in de Catalaanse culturele schatkamer wil etaleren. Superioriteit etaleren zint me niet, want het geeft geen blijk van een gezond zelfbewustzijn, dat de sterktes weet te cultiveren maar de zwaktes niet ontkent, laat staan angstvallig wil verberen.

De discussie over Catalaanse onafhankelijkheid in Vlaanderen is vaak voer voor enthousiasme, want we zouden hetzelfde moeten doen, maar  Vlaanderen verhoudt zich nu eenmaal anders tot België dan Catalonië tot Spanje, of men dat nu leuk vindt of niet. Spanje heeft na de val van Franco terecht het centralisme laten varen, heeft, voor zover ik weet een nogal complexe grondwet, waarbij het statuut van de regio's niet zomaar eenduidig te benaderen valt, want Baskenland - kenners zullen hier een meer exotische naam gebruiken - draagt nauwelijks fiscale inkomsten af aan die regio, maar hoeveel er aan solidariteit uit de centrale schatkist komt, valt moeilijker te achterhalen. Catalonië heeft ook een eigen statuut, maar de oude industrie is er aan vernieuwing toe en dat lijkt niet zo goed te lukken.

Zeggen dat ik Arthur Mas alle succes gun, zou overdreven zijn want ik betwijfel of het goed zou zijn voor de Catalanen en voor de Catalaanse gemenebest. Pas in het gebruik van termen als deze merkt men hoezeer politiek zich ervoor hoeden moeten dat men de toekomst van het geheel en van de individuele burgers dreigt te verknoeien. Overdreven superioriteitsbesef moet men als natie niet koesteren, zelfonderschatting en het negeren van het eigen patrimonium horen evenmin. Het is overigens van belang, zoals de vluchtelingencrisis - dat wil zeggen het onvermogen vooralsnog van Europa om op een adequate wijze te zorgen voor deze vluchtelingen die onder de Conventie van Genève vallen, maar dat is bij uitstek politiek en de tijd zal uitwijzen dat het probleem opgevangen zal worden en de asielzoekers werkelijk geen tafelschuimers zijn, maar ook niet vanzelf integreren - laat zien dat we het gezamenlijke belang, de Europese gemenebest gezamenlijk vorm geven, zonder de bestaande verscheidenheid en autonomie van (kleinere) culturen zouden opgeven. Maar voor Vlaanderen geldt dan, vergeet het rijke palet niet te presenteren en zorg dat er nog wat bij komt, in plaats van een engdenkende canon te koesteren. En neen, Catalonië, Christoffel Columbus kwam allicht uit Genua.

De moderne natiestaat is cultureel minder dwingend, streeft niet langer per se naar hegemonie noch naar homogeniteit, maar laat ook dat mensen zich burger kunnen weten, die zelf hun bijdrage leveren. Er is geen behoefte aan een zelfverklaarde elite van links of van rechts, die bepalen wat goed, schoon en waar is. Tegelijk zal men wel erkennen dat er een cultureel patrimonium is, waaraan men iets kan bijdragen maar liefst niet op afdingt, laat staan er iets van afdoet. De moderne natiestaat schoont het eigen verleden niet nodeloos op, maar maakt er ook geen behaaglijk superieur plaatje van, doch heeft oog voor het goede dat zich voordeed en negeert het duistere niet. Vandaag zien we dat we graag dat enge in het ons verleden en koesteren we in Vlaanderen een onevenwichtig zelfbeeld, dat niet getoetst wordt aan de complexe werkelijkheid.

Bart Haers