homogenisme in Midden-Europa
Dezer Dagen
Hegemonistisch & homogeen patriottisme
Mag het nog even, nadenken
over fenomenen, zonder er onmiddellijk tot zware conclusies te komen, zonder
onmiddellijk tot een politiserend gekrakeel te komen. Er ontbreekt dezer dagen
in het maatschappelijke debat een zekere openheid, omdat men enerzijds zonder
verwijl de consequenties gerealiseerd wil zien. Gepolitiseerd betekent dat een
concept, idee niet meer ter discussie staat als zodanig, maar voorwerp is van -
excusez le mot - gekrakeel vanwege zowel politici als commentatoren, analytici
en vandaag de dag ook bloggers er zich over gaan opwinden.
Maar de strubbelingen in de
fracties van het Europese parlement, vooral bij de fractie van CD&V, waar
partijgangers van Victor Orban voor consternatie pleegt te zorgen, maar ook bij
de fractie waartoe SP-a behoort klinkt af en toe luid lawaai op. In beide
gevallen staan Oost en West, de oude EEG en de nieuwe lidstaten van de EU
blikkertandend tegenover elkaar. Schuimbekkend? Neen, dat niet, er is geen
sprake van razernij, meen ik, maar wel van een duidelijk met elkaar strijdende
inzichten die op een eigen set van argumenten berusten. Een van de pijnpunten
heet te zijn dat wij een open gemeenschap als leefbaar beschouwen, met nuances
en gradaties, terwijl de premier van Slowakije Fico meent dat de natiestaat
homogeen en hegemonistisch moet zijn. Geen gezeur over minderheden want dat
schaadt de gemeenschap. Hegemonisme betekent in mijn omschrijving dat de elite
en het volk met elkaar verbonden zijn door dezelfde taal, dezelfde waarden en
wederzijdse aanvaarding. Verkiezingen moeten die eenheid vertalen, waardoor men
zou kunnen denken dat de discussie dan vooral gaat over economische en sociale
vraagstukken. Bij gebrek aan gedegen informatie in de brede media kan ik daar
vooralsnog geen uitspraken over doen, al zou ik het nuttig vinden dat te
onderzoeken. Wel lijkt het erop dat elk streven naar homogeniteit van een
gemeenschap zichzelf versterkt en dat de focus er zo op gericht raakt dat
iedere politicus/politica erop wordt afgerekend.
Hier moet ik teruggrijpen naar
een autobiografisch werk van Madeleine Allbright en dan specifiek naar een
episode omtrent Vaclav Havel die openlijk de gang van zaken betreurde (in 2002
als ik het goed heb) waarbij zijn tegenstanders net het verdrijven van de
Teutonen als een vaderlandslievende daad beschouwden, want voordien was Praag
tweetalig geweest. Voordien had Hitler een belangrijke drager van de
Duitstalige cultuur via Theresiënstadt, Sobibor en Auschwitz, de joodse
inwoners dus, definitief heeft vernietigd en/of verjaagd. Op de Burg werd geen Duits
meer gesproken en Vaclav Havel had met de besluiten van Benes, anno 1945 en
volgende duidelijk moeilijkheden. Maar het is hem naderhand niet in dank
afgenomen. Toch werd het geen issue in de West-Europese media, maar bij zijn
overlijden - ik herhaal het ten overvloede - hadden de Vlaamse media weinig
aandacht voor deze held van Charta '77.
Het valt op dat men wel
gemakkelijk verwijten stuurt, maar, zoals ik schreef omtrent Hongarije, geen
poging doet tot begrijpen. De idee dat een samenleving minderheden zou
herbergen blijkt voor Fico en Orban een schadelijk gegeven, maar zijn
samenlevingen niet vanzelf verscheiden, al zijn er wel meer ideologieën
voorhanden die het individu ondergeschikt willen maken aan hogere doelen,
waarbij de inzichten van het individu er niet zouden toe doen. Dat is nu net
wat Tony Judt onderzoekt in zijn geschriften over Israël en wat Hannah Arendt
in "Eichmann in Jeruzalem" glashelder te berde brengt als het om de
fundamenten van de Joodse staat gaat. Ben Goerion verwijt ze dat hij van het
proces tegen Eichmann een pedagogisch project maakte en dat vond ze een
aanfluiting van het recht. Maar ze verzette zich ook tegen de gedachte van het
zionisme dat de Joodse staat homogeen zou wezen. Zelf had zij na 1933 in Parijs
meegewerkt aan een zionistische organisatie die jongeren naar Palestina wilden
brengen, om de nieuwe staat bloed te geven - over brains spreekt men zelden -
maar ook de (socialistische) waarden van het seculiere zionisme diep in te
planten. Zij vond het al in 1945 - 1948 een erfzonde waarmee Israël zou behept
zijn als de leiders geen oog zouden hebben voor de moeilijkheden die de
Midden-Europese invulling van nationalisme, dat geen minderheden kan erkennen.
De werkelijkheid blijkt 40 jaar na haar overlijden nog schrijnender dan zijzelf
wellicht al moet hebben voorzien.
Het gaat hier niet om een
tegenstelling tussen radicaal nationalisme en gematigd nationalisme, het gaat
evenmin om een benadering van de natiestaat als het ultieme doel dat ten koste
van alles gerealiseerd moet worden - wat links in Vlaanderen graag onder meer
aan N-VA verwijt - maar inderdaad een complex van onderliggende noties,
concepten en emoties die men niet over het hoofd kan zien. De landen die als
gevolg van de Verdragen van Versailles en voorsteden van Parijs, Saint-Germain,
Trianon... uit de oude veelvolkerenrijken zijn ontstaan. Wie herinnert zich nog
de val van Nicolae Chauchesku? Toen begon de opstand in Timisoara, het
protestantse en Hongaarse Transylvanië waar de tegenstelling tussen Roemenen en
Hongaren de ideologische mantra van de Vaderlandloze gezellen doorkruiste. Overigens
hebben Stalin en andere leiders dat nationalisme ook wel zeer berekend van stal
gehaald als dat nuttig bleek.
Ook de oorlog tussen Serven en
Kroaten 20 jaar geleden, het conflict in Bosnië-Herzegovina had als
onderliggende basis het concept van een natiestaat zonder minderheden. Intussen
werden oplossingen gevonden, die ook weer die identiteit als basis en het
afwijzen als minderheid voorop stelt, want ook in Bosnië-Herzegovina waar men
twee gebieden onderscheiden, waarbij Kroaten en Islamitische Bosniërs wel
proberen samen te leven, heeft maar zo
goed en zo kwaad als het gaat. Helemaal duidelijk is het allemaal niet maar dat
is het verschil tussen de praktijk van oplossingen en wensdroom die men
koesteren wil.
In de discussie over de
vluchtelingen vallen ook weer grote woorden over christelijke waarden, maar het
komt mij bizar voor dat men in geseculariseerde samenleving (alleen) de
Christelijke waarden zou inroepen, mag inroepen, zoals Victor Orban doet. Ik
ontken de betekenis van de christelijke cultuur in Europa niet, zie niet enkel
de Kruistochten, de Inquisitie maar ook de ontwikkeling van de vrede, van
ziekenzorg en onderwijs, waarbij de 'Vrede' staat voor het verdringen van de
geweldcultuur tijdens de vroege middeleeuwen en tot op onze dag moeten we
daarover waken: ook de staat kan buitensporig geweld hanteren en dat moet men
ook niet dulden.
De waarden die we vandaag
huldigen hebben overigens te maken met het gewicht van positieve vrijheden
zoals Leszek Kolakowski en Alicja Gescinska ter sprake hebben gebracht. Ook
Isaiah Berlin heeft hierover het een en ander geschreven en maar daar zien we
de nuance verdwijnen dat men niet alles op positieve vrijheden kan zetten, want
dan kan men de negatieve vrijheden uitschakelen. Evengoed zou men zich niet aan
de opdracht mogen onttrekken mensen te vormen zodat ze zelf in staat blijken
hun leven te leiden. Autonomie? Uiteraard maar we worden zeer afhankelijk
geboren en dienen die autonomie, vrijheid te veroveren. Het geeft het politieke
debat pit omdat we op dit punt voortdurend over kantelpunten struikelen. De
notie van het Lernen in de Joodse
cultuur refereert ook aan het creëren van vaardigheden bij joodse jongens om
het beste van zichzelf te geven, ten behoeve van zichzelf maar ook van de
gemeenschap.
In de idee van een homogene
nationale gemeenschap loopt het individu het risico onder de knoet van de
volonté génerale terecht te komen en het strijdt zozeer tegen de Europese
waarden, waarbij autonomie aan de orde is - zonder uit het oog te verliezen dat
er vele vormen van heteronomie aan te geven zijn - dat we met heerschappen als
Orban en Fico aan de praat moeten gaan, precies over de fundamenten van wat we
een Europese cultuur noemen. Daarbij kan men open samenlevingen als een
belangrijk uitgangspunt voorop stellen, maar ook in het oude Europa zien we
Natiolismen optreden die het andere - dat ze als hegemonistisch verwerpen -
bestrijden, maar daarmee ontnemen zij dan de eigen cultuur en gemeenschap
kansen. Ik hoop dus van harte dat men Victor Orban en diens collegae niet
zomaar hun zonden luidkeels zal verwijten, maar hen op overtuigende wijze zal
overtuigen van hun vergissingen. Want hoewel het nationalisme vaak
emancipatorisch kon werken, kan het ook autodestructief functioneren. Het
luistert nu eenmaal nauw: individu en samenleving verhouden zich niet op een
eenduidige wijze tot de staat. Ook al omdat niemand kan zeggen, Louis XIV
achterna, "L'état c'est moi". Politici zijn burgers die enige tijd,
soms een lang leven dan wel een leven lang een mandaat uitoefenen maar in wezen
vervolgens terugtreden en te allen tijde aan de wet en de grondwet gebonden
blijven, met of zonder mandaat.
Homogene samenleving nastreven
kan men met argumenten onderbouwen, dat klopt, maar het mag duidelijk zijn dat
de geschiedenis zelden zo rechtlijnig verlopen is dat er echt staten bestaan
die helemaal homogeen zouden zijn, want er zijn maar al te vaak distincties
binnen groepen die subculturen een identiteit kunnen geven. Mensen als Orban en
Fico blijken daarbij te zeggen: wij zijn de chef dus volgen wij. Maar voor de
toekomst kan men die positie niet aanhouden. De weigering van (islamitische)
vluchtelingen in Slowakije of Hongarije moeten we niet aanvaarden, maar hoe het
wel moet verlopen, daarover zal veel discussie nodig zijn.
Bart Haers
Reacties
Een reactie posten