homogenisme in Midden-Europa



Dezer Dagen


Hegemonistisch & homogeen patriottisme

Sjolem Aleichem vertelde verhalen
over het leven in de Sjtetl en de
verplichtte woongebieden, zoals
ook Joseph Roth deed met
"Job". Sjolem Aleichem kwam
wel in de VS terecht, en overleed
er jong. Ik presenteer hem hier
omdat hij toonde hoe taai
onderdrukte minderheden
kunnen zijn. Maar velen
assimileren zich wel.
Mag het nog even, nadenken over fenomenen, zonder er onmiddellijk tot zware conclusies te komen, zonder onmiddellijk tot een politiserend gekrakeel te komen. Er ontbreekt dezer dagen in het maatschappelijke debat een zekere openheid, omdat men enerzijds zonder verwijl de consequenties gerealiseerd wil zien. Gepolitiseerd betekent dat een concept, idee niet meer ter discussie staat als zodanig, maar voorwerp is van - excusez le mot - gekrakeel vanwege zowel politici als commentatoren, analytici en vandaag de dag ook bloggers er zich over gaan opwinden.

Maar de strubbelingen in de fracties van het Europese parlement, vooral bij de fractie van CD&V, waar partijgangers van Victor Orban voor consternatie pleegt te zorgen, maar ook bij de fractie waartoe SP-a behoort klinkt af en toe luid lawaai op. In beide gevallen staan Oost en West, de oude EEG en de nieuwe lidstaten van de EU blikkertandend tegenover elkaar. Schuimbekkend? Neen, dat niet, er is geen sprake van razernij, meen ik, maar wel van een duidelijk met elkaar strijdende inzichten die op een eigen set van argumenten berusten. Een van de pijnpunten heet te zijn dat wij een open gemeenschap als leefbaar beschouwen, met nuances en gradaties, terwijl de premier van Slowakije Fico meent dat de natiestaat homogeen en hegemonistisch moet zijn. Geen gezeur over minderheden want dat schaadt de gemeenschap. Hegemonisme betekent in mijn omschrijving dat de elite en het volk met elkaar verbonden zijn door dezelfde taal, dezelfde waarden en wederzijdse aanvaarding. Verkiezingen moeten die eenheid vertalen, waardoor men zou kunnen denken dat de discussie dan vooral gaat over economische en sociale vraagstukken. Bij gebrek aan gedegen informatie in de brede media kan ik daar vooralsnog geen uitspraken over doen, al zou ik het nuttig vinden dat te onderzoeken. Wel lijkt het erop dat elk streven naar homogeniteit van een gemeenschap zichzelf versterkt en dat de focus er zo op gericht raakt dat iedere politicus/politica erop wordt afgerekend.

Hier moet ik teruggrijpen naar een autobiografisch werk van Madeleine Allbright en dan specifiek naar een episode omtrent Vaclav Havel die openlijk de gang van zaken betreurde (in 2002 als ik het goed heb) waarbij zijn tegenstanders net het verdrijven van de Teutonen als een vaderlandslievende daad beschouwden, want voordien was Praag tweetalig geweest. Voordien had Hitler een belangrijke drager van de Duitstalige cultuur via Theresiënstadt, Sobibor en Auschwitz, de joodse inwoners dus, definitief heeft vernietigd en/of verjaagd. Op de Burg werd geen Duits meer gesproken en Vaclav Havel had met de besluiten van Benes, anno 1945 en volgende duidelijk moeilijkheden. Maar het is hem naderhand niet in dank afgenomen. Toch werd het geen issue in de West-Europese media, maar bij zijn overlijden - ik herhaal het ten overvloede - hadden de Vlaamse media weinig aandacht voor deze held van Charta '77.

Het valt op dat men wel gemakkelijk verwijten stuurt, maar, zoals ik schreef omtrent Hongarije, geen poging doet tot begrijpen. De idee dat een samenleving minderheden zou herbergen blijkt voor Fico en Orban een schadelijk gegeven, maar zijn samenlevingen niet vanzelf verscheiden, al zijn er wel meer ideologieën voorhanden die het individu ondergeschikt willen maken aan hogere doelen, waarbij de inzichten van het individu er niet zouden toe doen. Dat is nu net wat Tony Judt onderzoekt in zijn geschriften over Israël en wat Hannah Arendt in "Eichmann in Jeruzalem" glashelder te berde brengt als het om de fundamenten van de Joodse staat gaat. Ben Goerion verwijt ze dat hij van het proces tegen Eichmann een pedagogisch project maakte en dat vond ze een aanfluiting van het recht. Maar ze verzette zich ook tegen de gedachte van het zionisme dat de Joodse staat homogeen zou wezen. Zelf had zij na 1933 in Parijs meegewerkt aan een zionistische organisatie die jongeren naar Palestina wilden brengen, om de nieuwe staat bloed te geven - over brains spreekt men zelden - maar ook de (socialistische) waarden van het seculiere zionisme diep in te planten. Zij vond het al in 1945 - 1948 een erfzonde waarmee Israël zou behept zijn als de leiders geen oog zouden hebben voor de moeilijkheden die de Midden-Europese invulling van nationalisme, dat geen minderheden kan erkennen. De werkelijkheid blijkt 40 jaar na haar overlijden nog schrijnender dan zijzelf wellicht al moet hebben voorzien.

Het gaat hier niet om een tegenstelling tussen radicaal nationalisme en gematigd nationalisme, het gaat evenmin om een benadering van de natiestaat als het ultieme doel dat ten koste van alles gerealiseerd moet worden - wat links in Vlaanderen graag onder meer aan N-VA verwijt - maar inderdaad een complex van onderliggende noties, concepten en emoties die men niet over het hoofd kan zien. De landen die als gevolg van de Verdragen van Versailles en voorsteden van Parijs, Saint-Germain, Trianon... uit de oude veelvolkerenrijken zijn ontstaan. Wie herinnert zich nog de val van Nicolae Chauchesku? Toen begon de opstand in Timisoara, het protestantse en Hongaarse Transylvanië waar de tegenstelling tussen Roemenen en Hongaren de ideologische mantra van de Vaderlandloze gezellen doorkruiste. Overigens hebben Stalin en andere leiders dat nationalisme ook wel zeer berekend van stal gehaald als dat nuttig bleek.

Ook de oorlog tussen Serven en Kroaten 20 jaar geleden, het conflict in Bosnië-Herzegovina had als onderliggende basis het concept van een natiestaat zonder minderheden. Intussen werden oplossingen gevonden, die ook weer die identiteit als basis en het afwijzen als minderheid voorop stelt, want ook in Bosnië-Herzegovina waar men twee gebieden onderscheiden, waarbij Kroaten en Islamitische Bosniërs wel proberen samen te leven,  heeft maar zo goed en zo kwaad als het gaat. Helemaal duidelijk is het allemaal niet maar dat is het verschil tussen de praktijk van oplossingen en wensdroom die men koesteren wil.

In de discussie over de vluchtelingen vallen ook weer grote woorden over christelijke waarden, maar het komt mij bizar voor dat men in geseculariseerde samenleving (alleen) de Christelijke waarden zou inroepen, mag inroepen, zoals Victor Orban doet. Ik ontken de betekenis van de christelijke cultuur in Europa niet, zie niet enkel de Kruistochten, de Inquisitie maar ook de ontwikkeling van de vrede, van ziekenzorg en onderwijs, waarbij de 'Vrede' staat voor het verdringen van de geweldcultuur tijdens de vroege middeleeuwen en tot op onze dag moeten we daarover waken: ook de staat kan buitensporig geweld hanteren en dat moet men ook niet dulden.

De waarden die we vandaag huldigen hebben overigens te maken met het gewicht van positieve vrijheden zoals Leszek Kolakowski en Alicja Gescinska ter sprake hebben gebracht. Ook Isaiah Berlin heeft hierover het een en ander geschreven en maar daar zien we de nuance verdwijnen dat men niet alles op positieve vrijheden kan zetten, want dan kan men de negatieve vrijheden uitschakelen. Evengoed zou men zich niet aan de opdracht mogen onttrekken mensen te vormen zodat ze zelf in staat blijken hun leven te leiden. Autonomie? Uiteraard maar we worden zeer afhankelijk geboren en dienen die autonomie, vrijheid te veroveren. Het geeft het politieke debat pit omdat we op dit punt voortdurend over kantelpunten struikelen. De notie van het Lernen in de Joodse cultuur refereert ook aan het creëren van vaardigheden bij joodse jongens om het beste van zichzelf te geven, ten behoeve van zichzelf maar ook van de gemeenschap.

In de idee van een homogene nationale gemeenschap loopt het individu het risico onder de knoet van de volonté génerale terecht te komen en het strijdt zozeer tegen de Europese waarden, waarbij autonomie aan de orde is - zonder uit het oog te verliezen dat er vele vormen van heteronomie aan te geven zijn - dat we met heerschappen als Orban en Fico aan de praat moeten gaan, precies over de fundamenten van wat we een Europese cultuur noemen. Daarbij kan men open samenlevingen als een belangrijk uitgangspunt voorop stellen, maar ook in het oude Europa zien we Natiolismen optreden die het andere - dat ze als hegemonistisch verwerpen - bestrijden, maar daarmee ontnemen zij dan de eigen cultuur en gemeenschap kansen. Ik hoop dus van harte dat men Victor Orban en diens collegae niet zomaar hun zonden luidkeels zal verwijten, maar hen op overtuigende wijze zal overtuigen van hun vergissingen. Want hoewel het nationalisme vaak emancipatorisch kon werken, kan het ook autodestructief functioneren. Het luistert nu eenmaal nauw: individu en samenleving verhouden zich niet op een eenduidige wijze tot de staat. Ook al omdat niemand kan zeggen, Louis XIV achterna, "L'état c'est moi". Politici zijn burgers die enige tijd, soms een lang leven dan wel een leven lang een mandaat uitoefenen maar in wezen vervolgens terugtreden en te allen tijde aan de wet en de grondwet gebonden blijven, met of zonder mandaat.

Homogene samenleving nastreven kan men met argumenten onderbouwen, dat klopt, maar het mag duidelijk zijn dat de geschiedenis zelden zo rechtlijnig verlopen is dat er echt staten bestaan die helemaal homogeen zouden zijn, want er zijn maar al te vaak distincties binnen groepen die subculturen een identiteit kunnen geven. Mensen als Orban en Fico blijken daarbij te zeggen: wij zijn de chef dus volgen wij. Maar voor de toekomst kan men die positie niet aanhouden. De weigering van (islamitische) vluchtelingen in Slowakije of Hongarije moeten we niet aanvaarden, maar hoe het wel moet verlopen, daarover zal veel discussie nodig zijn.

Bart Haers








Reacties

Populaire posts