Kunnen we Hongarije begrijpen?

Dezer Dagen

Waarom de Hongaren doen

wat ze doen

Tony Judt en Oost-Europa

De Stefanuskroon, een van de kroonjuwelen
van het Hongaarse culturele leven
roept de herinnering op aan de bijzondere
plaats van Hongarije in het toen nog heidense ommeland.
De christianisatie betekende ook civilisatie, maar
het belet niet dat de positie van het land
voor de Hongaren meer is dan zomaar
een lid van de club. In Europa kunnen we niet
goed om met die emotionele banden. 

Men leest het ten allen kante, dat Europa niet goed raad weet met de vluchtelingen uit oorlogsgebieden en daar valt veel voor te zeggen, want er zijn vraagstukken waar we geen zicht op krijgen. Het kan echter ook zo blijken uit te pakken dat Europa innovatief blijkt en de verkramptheid weet af te leggen. Maar de emoties, politieke en ander lezen vormt dan wel een voorwaarde. Rationeel of beter, redelijk omgaan met de gevoeligheden van anderen, kan helpen. Maar wat weten we ueberhaupt over Midden- en Oost-Europa? Als ik naar de media kijk, valt dat doorgaans tegen en kijk ik naar politici van het Oude Europa, dan valt het echt tegen. Mogen we dan niet de standaarden die bij de toetredingsverdragen zijn aangenomen niet ook in de praktijk laten brengen? Jawel, we moeten dat betrachten, maar niet zo dat de schade groter is dan de gunstige uitkomst kan opleveren.

Sinds de val van de Muur en ook nadien, tijdens de Balkanoorlogen en de ontwikkelingen in Hongarije, Tsjechië, Polen, merk ik steeds weer een zekere blindheid bij de analisten en commentatoren. Er zijn bladen als de Internationale Spectator die meer in de aanbieding hebben, maar wat Clingendael publiceert lijkt noch in Nederland noch ten onzent veel invloed te hebben. Als ik het over wat de Hongaren uit- en aanrichten hebben wil, dan vooral omdat ik denk dat we te gemakkelijk blijven steken in politieke schema's. Overigens, binnen België speelt dat ook wel een rol. De idee van ras was net voor WO I ook in ons land springlevend, terwijl er een pak arbeidsmigranten uit "Binnen-Vlaanderen" naar Henegouwen en de Borinage trokken, uit Limburg naar Luik om er als kompels en staalarbeiders te werken. Zij vestigden er zich en kregen er kinderen. 

Om daarmee van wal te steken, in België dacht men op organische wijze het hele land Franstalig te kunnen maken, maar algauw kwamen er mensen als George Bergmann, een liberale politicus en advocaat die vermaagschapt was met Jan-Frans Willems. Ook de liberalen in Vlaanderen vonden het belangrijk genoeg het Nederlands in België een steuntje te geven, naast de katholieken, hoewel er in beide partijen ook wel mensen vonden die niet begrepen dat je de taal van keuterboeren en arbeiders zou willen spreken. In Vlaanderen is de Vernederlandsing van de samenleving er gekomen, maar het heeft niet geleid tot etnische en zelfs niet tot culturele homogeniteit, al wil men ons daar zo graag voor waarschuwen. Met genoegen, met enige verbazing heb ik gisteren nog maar eens zitten kijken naar La grande Librairie, waar de 90 jaar oude heer Jean d'Ormesson te gast was, die onder meer een roman schreef over het ontstaan van een groot rijk en de val. Volksverhuizingen aan het begin en aan het einde. Vluchtelingen voor natuurrampen en oprukkende en opstuwende andere volkeren laten het rijk ten onder gaan. Maar geldt ook niet "Graeca Capta Romam vincit?

Het veroverde Griekenland nam Rome cultureel en intellectueel in? Ik heb niet de indruk dat velen Europa vandaag zien als de opvolger van het Romeinse Rijk, maar nog minder mensen zijn geneigd in Europa het oude, versplinterde Griekenland te zien dat eerst door Philipos van Macedonië werd veroverd en dat onder de drijvende kracht van Alexander de Grote delen van Azië kon onderwerpen. Maar nadat de Diadochen, de generaals van Alexander, onder elkaar die invloedsfeer hadden weten te verdelen, zou vooral de hellenisering van de Oostelijke Middellandse Zee beklijven. Nu goed, Europa is Roma noch het oude Hellas, maar het geeft wel perspectief aan de omstandigheden van vandaag, althans gedeeltelijk.

Want een belangrijk aspect is de vaststelling dat het "oude Europa" weinig interesse betoont voor de landen over de Elbe - Ooit spotte Adenauer dat Azië begon op de rechteroever van de Rijn en als ik het goed voorheb vond Karel de Grote dat aan de andere oever van de Elbe de barbaren woonden - zodat we bepaalde attitudes van bestuurders in Budapest en Praag, Warschau en Zagreb niet zo goed begrijpen. Er valt op af te dingen en nog wel meer, maar tegelijk zal dat niet lukken als we de ervaringen, de echte en de gevonden ervaringen/geschiedenis niet onderkennen.

Tony Judt beschrijft hoe Europa, vooral de Angelsaksische wereld de Balkan en Oost-Europa graag als een gebied zagen waar het exotische reeds ten volle aan het licht kon treden. Ik meende altijd dat succesvolle diplomaten erin slagen de zielenroerselen van de post waar ze aanwezig zijn te lezen en empathisch - hoewel ik dat woord niet onverdeeld positief wens in te vullen, want ook pesters zijn empatisch en populisten niet minder - de gepaste argumenten weten te vinden om tot wederzijdse akkoorden te komen. De Europese constructie is per definitie ook aan een zaak van diplomaten en diplomatische politici, zodat men zou verwachten dat die lui met gepaste inzichten aan de weg timmeren. Het lijkt dan ook evident dat iedereen roept dat Europa zoals het nu is, de Unie aan het verbrokkelen is, terwijl we integendeel aan het zoeken blijven naar punten van wederzijds begrip. Dat dit niet eenvoudig kan zijn, lijkt mensen als Thierry Baudet, maar ook meer welwillende mensen te ontgaan. Onmogelijk is het niet, maar dan zal men ook wel moeten luisteren naar de gevoelige snaren en het populisme in de regio.

Enerzijds, aldus Judt kijken wij niet geheel rechtzinnig naar onze medelidstaten, maar evenzeer sluiten zij zich soms af voor onze blik, menen zij, de landen van het voormalige Joegoslavië en dan vooral Servië en Kroatië - dat laatste land is al lid van de EU en was ook deel van Habsburgië om de term van Judt over te nemen - zodat de kwesties die zich nu voordoen vele facetten vertoont.

Moet men vrede nemen met de houding van Victor Orban? Neen, maar als we niet begrijpen hoe hij bepaalde gevoeligheden aangrijpt en manipuleert zal het beperken van de subsidiestromen niet veel helpen, wel integendeel. Waar het op aan zal komen en waarom ik hier wel wens te insisteren tot een beter begrip te komen, heeft juist te maken met het feit dat Europa zich geen splendid isolation kan veroorloven, als Schiereiland van het Euraziatische continent. Men zou ook kunnen bedenken dat zoals Frankrijk de oudste dochter van de Heilige Roomse Kerk zou zijn, zo noemde paus hem de Apostolische koning, omdat de Magyaren, later Hongaren in het grensgebied van de christelijke, katholieke wereld leefden. Elk volk in Europa probeert zich wel op de een of andere manier te onderscheiden. Ook de strijd tegen de Turken voert men wel eens en die is historisch, wat ook betekent dat ze niet per se meer actueel is...

De eis de eigen soevereiniteit maximaal te handhaven ook als lid van de EU, de afkeer voor vluchtelingen die geen Europeanen zijn, moeten we niet zomaar accepteren, maar wel is het zo dat zij vinden dat de EU niet op de Sovjet-Unie noch op het Pact van Warschau mag lijken. Een meer optimale vorm van inspraak en het delen van inzichten bij de publieke opinies zullen geen wonderen voortbrengen, maar het is wel een conditio sine qua non. Probleem blijft wel dat Victor Orban de pers onder controle heeft en verhinderen kan dat hem mishagende inzichten de Hongaren kunnen bereiken. Het lijkt me overigens bizar dat men verwijst naar 1956 en de vlucht uit Hongarije om het optreden te begrijpen, want in die context kan Orban zonder meer de schouders ophalen. Ook het gegeven dat er nu nog weinig Moslims in Hongarije te vinden zijn, zou men niet als element, laat staan als argument in de discussie te berde moeten brengen. Een punt dat interessanter kan zijn is dat Hongarije nog altijd weet hoezeer het land in 1919 en later geamputeerd is geworden, dat het Transsylvanië kwijt is gespeeld, mag ons niet ontgaan. Het bleef na 1991 bij sommigen de ambitie om alle Hongaren in een republiek, een homogene Hongaarse republiek te verzamelen en ook dat mag men niet uit het oog verliezen.

Toch hoeven we ons niet het slachtoffer van de geschiedenis te voelen noch de Hongaren de ruimte te geven die geschiedenis uit te spelen. Geschiedenis kan best boeiend zijn, er rechten en aanspraken of excuses uit putten getuigt niet van een redelijke kijk op de zaak. Dat Orban dit zelden expliciet durft te doen, mag ons ook niet ontgaan. Maar de nationalistische snaren worden wel beroerd.

Europa heeft als Europese Unie in 2004 een zware last op zich genomen, waar we ons in het Oude Europa nog altijd van bewust lijken, toch niet in hoofde van de publieke opinie. Die last bestaat erin dat deze landen een erfenis meetorsen die van invloed is op de antwoorden die men geeft op de actuele kwestie van de vluchtelingen. Had men langer moeten wachten? Heeft het feit dat deze landen zo snel lid konden worden van de EU de stabiliteit in die regio wel versterkt, maar we begrijpen niet altijd gauw genoeg de draagwijdte van uitspraken en daden.

Maar hoe komen we er dan achter. Literaire bronnen, schrijft Tony Judt, laten zien hoe Europa niet tot nader begrip kwam, maar ook dat historici niet altijd afgewogen blijkt, omdat Davis bijvoorbeeld in zijn werk "Europe, a historiy" zeer veel Poolse accenten legt, ook waar dat misschien niet te stade komt. Judt wijst er ook op dat in het UK het boek bij verschijnen door Britse recensenten zeer goed ontvangen werd, de hemel ingeprezen zelfs, maar dat de receptie in de VS veel minder warm is verlopen. Het blijkt moeilijk om die onderscheiden geschiedenissen, zoals Timothy Snyder de Bloedlanden beschreef, voor de twintigste eeuw, dan wordt duidelijk dat er nog wel een paar bruggen gebouwd moeten worden, zeker ook intellectueel. Ontbreekt het daar niet aan, momenteel in Europa? Waarom krijgen we weliswaar mooie verhalen over die bloedlanden, maar blijkt er in de media ten onzent geen of nauwelijks interesse te bestaan voor hoe het was aan de Weichsel of de Donau, de Moldau of in Wagram. Men heeft om een of andere reden altijd blijven volhouden dat Habsburgië oud en vermolmd was, geen levensvatbaar geheel meer vormde en zou verdwijnen, maar tussen 1870 en 1914 bleek er in Tsjechië, bleek er in dat rijk ook een bloeiende industrie mogelijk te zijn, nam de moderne tijd een hoge vlucht en werd de trein een handig vervoersmiddel in dat grote rijk. Verhalen over versplintering waren vanwege Servië en Frankrijk, maar ook vanwege de nationalistische bewegingen wellicht handige propaganda, maar waarom dat beeld geen interesse wekt, mag duidelijk zijn.

Europa versplintert naar het mij voorkomt evenmin, maar zoekt te weinig antwoorden op de vraag hoe die onderscheiden en elkaar dan wel overlappende maar evenzeer elkaar uitsluitende nationale geschiedenissen toch beter met elkaar verweven kunnen worden. Nu, de geschiedenis van de Lage Landen schrijven blijkt nog altijd een helse klus, want ook daar blijven oude wonden soms etteren. Maar bij de pakken blijven zitten heeft geen zin, moraliseren evenmin en vloeken, roepen en tieren nog minder.

Bart Haers