Het realisme volgens Helmut Schmidt



Dezer Dagen


Obiit Helmut Schmidt
In de branding van de geschiedenis



Men roemde zijn pianospel, bijna
professioneel niveau. In zekere zin
maakt deze artistieke bezigheid
deze toppoliticus net menselijker,
maar ook beter in staat rekening
te houden met de condition
humaine. Mensen kunnen iets,
veel goeds mits hard oefenen. 
Helmut Schmidt, zegde men, zegt men had geen grootse taken te vervullen, want hij was kanselier in een rustige tijd. Zou het? De RAF zorgde voor geweld en bedreigde de maatschappelijke orde - niet echt - en de economische crisis was vast ook geen makkie. Maar de Kanselier gaf mee de toenmalige EEG een nieuwe dynamiek, samen met Valéry Giscard d'Estaing de vergaderingen van staatshoofden en regeringsleiders. Informeel, zo was de bedoeling om de violen gelijk te stemmen. Deze man werd verjaagd uit de Hitlerjugend - zoals Hans Scholl - maar diende wel in het leger en werd er officier bij de Wehrmacht, onder meer in Stalingrad. De oorlog eindigde naar men op de radio zegde in Jabbeke, in een kamp voor krijgsgevangenen.

Geboren in 1918 was deze man uit Hamburg, de hanzeaat getuige van wat er allemaal mis kan gaan met een samenleving. Duitsland, zo hoorde ik gisteren nog in een mooie reconstructie van interviews, kende pas 1949 een democratie en tussen 1919 en 1929 was er een mislukte poging, van dan af tot 1933 werd er met volmachten bestuurd en verloor de democratie verder aan glans. Inderdaad, pas 1949 kon Duitsland een democratie heten en dat lukte behoorlijk goed. Helmut Schmidt kende dus de gevolgen van wat er in Duitsland werd aangericht. Het maakt hem bescheiden in die zin dat hij onder meer de Chinezen niet wil vertellen hoe ze de democratie moeten verwezenlijken, wel wetende dat het politieke systeem en het economische systeem niet (meer) sporen.

Men noemde hem wel eens grof, als hij minder onderlegde criticasters terecht wees, maar dat gebeurt wel vaker, heb ik de afgelopen veertig jaar gezien. De kwestie was dat men op geheel eigen wijze dacht beter te weten zonder er rekening mee te houden dat die visie op termijn nergens toe zou leiden. Want waar de gewezen kanselier zich vaak aan ergerde was dat men beleid voerde zonder visie en zonder oog te hebben voor de menselijke en systemische werkelijkheid.

Hij bepleitte immers realisme, als het om de analyse van de toestand gaat en als het om het beleid ging. Hiermee stond hij ver van elke vorm van utopisme, maar behoedde hij zich zo ook tegen overspannen verwachtingen. Nu weten we natuurlijk dat hij daarmee tegen jongelui als Schröder en vooral Joschka Fischer een banvloek uitsprak, want die wilden als heftige voorhoede van een nieuwe generatie de matten keren en alle fouten van het verleden goedmaken. De erfzonde was dat zovele figuren in het landelijke bestuur en in de economie een verbrand verleden hadden. Reeds Fassbinder was begonnen met die erfenis te onderzoeken, maar ook natuurlijk de kritiek ten aanzien van het bestel.

Het lijkt me steeds interessanter die tegenstelling tussen Helmut Schmidt en die links-radicale kritiek beter te onderzoeken: ging het om bevlogen idealisme versus de exponent van de gevestigde orde? Niet alleen, want men kan zich ook afvragen of men niet hypocrieter is als men de geneugten van de kapitalistische samenleving geniet en toch die kapitalistische samenleving afwijst, dan, zoals Schmidt deed, de werking van dat bestel verbeteren, zorgen dat er excessen gekortwiekt worden en de mogelijkheden voor personen, ook als ze onderaan de maatschappelijke ladder stonden, staan, in het oog houden, zodat hun mogelijkheden tot floreren in stand worden gehouden. Helmut Schmidt stond dus voor bijsturen van een bestel dat Duitsland en democratie en economische groei, welvaart had gebracht.

Als ik over deze figuur schrijf, klinken er echo's door uit de zogenaamde loden jaren door, de tijd van Ronald en Maggy, waarbij het mij in retrospect voortkomt dat zij net zo utopisch keken naar de samenleving en de weg die men opwilde weinig uitstaans had met een gezond realisme. Schmidt zorgde er blijkbaar vooral voor dat mensen hun ding konden doen, wilde daartoe de EEG versterken.

Ooit luisterde ik graag naar actueel -een radioprogramma dat volgde op een belangrijk nieuwsbulletin, waarin gepeild werd naar actuele gebeurtenissen, waar over Gunther Guillaume werd gesproken, over de kweekreactor in Kalkar, waar groenen en anderen zich tegen verzetten, hoewel in die reactor gebruikte nucleaire brandstof zou worden opgewerkt tot nieuwe bruikbare brandstof voor kerncentrales. Natuurlijk, "Nuklear, nein danke!" stond op menige kever en dito volkswagenbusje.

Hoe bepaalde politieke knopen werden en worden doorgehakt, komen we, ondanks de graag geponeerde transparantie niet altijd aan de weet, maar vaak is het belangrijker of dit doorhakken van knopen goede gevolgen heeft, dan wel nefast uitpakken. Helaas is men vaak meer bezig met het conflict rond het doorhakken, terwijl vooral de consequenties van belang zijn. Soms haalt men niet de voorop gestelde doelen, maar blijkt na verloop van tijd dat zelfs onbedoelde gevolgen zich laten gelden en dat in positieve zin. Dat kan maar als men afziet van overdreven regelgeving.

Men zegt wel dat Helmut Schmidt kanselier was toen de geschiedenis stilgevallen leek, de periode van 1974 tot 1982. Maar de geschiedenis valt niet zo gauw stil en de acties van de Baader-Meinhof gruppe waren een uitdaging voor de overheid om mensen de veiligheid te garanderen waar ze recht op hadden. Twee ontvoeringen van figuren uit de wereld van de bedrijfsleiders, Hanns-Martin Schleyer, die, hoewel ambtshalve betrokken bij de SD in Tsjecho-Slowakije, als meeloper was bestempeld, ontvoerd was in 1977 en uiteindelijk vermoord. De man was in 1915 geboren en was behoorde tot dezelfde generatie als Schmidt. Als patron van de werkgevers was hij een uitverkoren slachtoffer, maar de gebeurtenissen speelden zich niet enkel in Duitsland af, Want Schleyer heeft men in Scheveningen en Sint-Pieters-Woluwe, bij Brussel gevangen gehouden. Ook de PLO zat in het complot, met een kaping van een Boeing 737 Lufthansevlucht 17 (Landshut) die vloog tussen Majorca en Frankfurt maar door de kapers naar Mogadishu was afgeleid. Toen weigerde kanselier Helmut Schmidt elke toegeeflijkheid. Schleyer werd vermoord, de inzittenden van het vliegtuig door een commando ontzet. De drie kopstukken van de RAF lieten de volgende nacht het leven, maar dus ook Schleyer. Nog in 1983, toen ik door Duitsland trok, zag men in stations grote aanplakbiljetten met de namen van al die strijders voor een goede zaak. Overigens werd in diezelfde periode in Italië Aldo Moro vermoord.

Helmut Schmidt wist dat hij enige schuld op zich had geladen, tijdens de oorlog, maar ook in zijn bestrijden van de RAF en we moeten vaststellen dat hij daar inderdaad onwrikbaar is gebleven. De samenleving beschermen tegen geweld en zeker tegen pogingen tot ontwrichten moet men hem nageven, maar ik heb vaker dan mij lief was moeten horen dat de politicus Schmidt terecht van het toneel werd verdreven. Mag men zich afvragen of hij, indien hij was aangebleven links niet op een efficiëntere wijze nieuwe paden had kunnen op sturen? Hij nam afscheid en werd uitgever bij Die Zeit en bewees daarmee opnieuw een grote dienst aan het politieke debat.

Voor mijn generatie was het verzoek van Schmidt aan de Navo om nieuwe raketten voor de middenlange afstand in Europa op te stellen de splijtzwam en de motor tot een heftige vredesbeweging. Maar ook hier was en is het de vraag of men met de Sovjet-Unie zaken had kunnen blijven doen als men de ontplooiing van de SS-20 zomaar had laten passeren. Links, Karel van Miert op kop, wilde dat de Belgische regering niet overging tot installatie van het wapentuig maar wilde - met eventueel een stok achter de deur - eerst onderhandelen. Schmidt wilde stok eerst achter de deur zetten en dan pas onderhandelen en Helmut Kohl deelde dit standpunt. De vraag die ik mij in de afgelopen 30 jaar heb gesteld heeft ermee te maken of men zo ons maatschappelijke model had kunnen redden en een oorlog tegengaan. Yvan Vanden Berghe maakte duidelijk dat een directe oorlog tussen de VS en de SU niet goed denkbaar was, want niemand kon zo een avontuur overleven - overigens blijkt er zich in 1983 een accident te hebben voorgedaan dat door toedoen van dienstdoende officieren in controlecentra niet is geëscaleerd tot wederzijdse vernietigende aanvallen met kernraketten. Was een lokale kernoorlog in Europa dan mogelijk geweest? We leven nog, dus het is er niet van gekomen, maar de houding van de Vredesbeweging vond ik onaanvaardbaar, als men de veiligheid van mensen voor ogen heeft staan en de vrijheid van burgers.

Het moet dus voor ons altijd heikel zijn rond installatie van nieuw wapentuig om te gaan. Toch heb ik dat Navo-Dubbelbesluit altijd een blijk van realistische politiek bevonden en dus kon volgens mij de Vredesbeweging niet zo scherp uit de hoek komen en kon de politiek van Martens wel mijn steun genieten. Het probleem was wel een cruciaal vraagstuk voor wat we zelf wilden: behoud van de liberale gecorrigeerde markteconomie of het risico lopen dat Moskou een te grote greep op de politiek zou krijgen. Men sprak in die periode - onder meer Leo Tindemans - over de balkanisering dan wel de finlandisering van Europa. De voorgangers van de vredesbeweging meenden dat Tindemans en co aan angstjagerij deden en de mensen ten onrechte ongerust maakten over de plannen van de Sovjet-Unie, maar er blijken inderdaad contacten geweest te zijn tussen Oost-Berlijn en de Vredesbewegingen.

Hebben anderen de Koude oorlog beëindigd, Helmut Schmidt heeft met zijn keuze voor plaatsen en onderhandelen wel de verhoudingen op scherp gesteld: Europa zou geen directe bedreiging voor de vrede aan haar poorten dulden. Het blijft een interessante kwestie waarom men nu, dertig jaar later nog nauwelijks van die grote betogingen in geheel Europa - ten westen van de Elbe - gewaagt. De geschiedenis heeft ze niet irrelevant gemaakt, want als we goed kijken, dan heeft dat voor Duitsland betekent dat het handelend mocht optreden. Uitgerekend Joschka Fischer zou dat besluiten tijdens de crisis rond de oorlog om Kosovo; Duitse militaire uitzenden? Het wekte ongenoegen, maar hij argumenteerde dat de context - een vredesmissie - een verantwoordelijk optreden van Duitsland vergde. Troepen om bloedvergieten te voorkomen? Het lukt niet altijd, maar Kosovo werd redelijk gespaard.

Waarover ik nog zit na te denken is wat Helmut Schmidt voor ogen had staan als hij het over realisme had. Niet zozeer ging het dan over Realpolitik, al kon hij daar ook goed mee overweg. Wellicht wilde hij niet aannemen, na zijn ervaring met het nazisme en de studentenbeweging van de jaren 1960 dat mensen het best tot dergelijk extreem gedrag geroepen werden. Zijn realisme impliceert dan ook een mens- en wereldbeeld dat men humanistisch kan noemen en waarbij mensen in hun waarde gelaten worden. Streven naar perfectie stond hem tegen, maar doen wat mogelijk en vooral nodig is, lijkt hem als gouden regel te hebben geleid. Misschien was dat wat hij ervoer als hij Bach en Mozart op het klavier uitvoerde en op een kerkorgel speelde: zo mooi mogelijk spelen ten behoeve van het publiek.  Sommigen menen dat dit realisme tekort zou schieten, maar als we zijn beleid overzien, dan was dat wellicht al heel wat.  

Bart Haers   

  


Reacties

Populaire posts