Hoe onze samenleving weerbaar ondersteunen

Dezer Dagen

Het is begonnen

het Begin van het Einde?

Paleis van Justitie te Brussel kent eenieder,
maar behalve een symbool voor moderne
rechtpleging is het ook symbool voor de
achteloos waarmee we met het patrimonium
omspringen. Al in 1982 beloofde Melchior Wathelet
senior het justitiële apparaat op moderne
leest te schoeien en ook Stefaan De Clerk wilde dat,
toen hij het departement mocht beheren. 

Al enkele jaren zien we hoe verschillende evoluties en ontwikkelingen ons denken en doen bepalen. Maar ook een zekere vermoeidheid treedt in, omdat mensen de druk moe zijn geworden. Het gaat niet om de kleine dingen, wel zijn sommige aangelegenheden futiliteiten voor de een en overweldigend, alles omvattend voor anderen. Futiliteiten benoemen kan zwaar op het systeem van anderen werken. Soms zijn we enthousiast over de dadendrang van mensen, maar komen ze ons niet goed uit dan blijkt die dadendrang nefast en gevaarlijk. En jawel, wie politieke doeleinden met geweld wil bereiken kan onder ons niet zijn.

Nieuw is terrorisme niet, zou men moeten weten, want onder andere Servische inwoners van Bosnië-Herzogovina waren er niet vies van, zoals Gravilo Princip liet zien. Het ging om het vestigen van een Groot-Servië waar ze beter af mee zouden zijn, maar wisten die kerels dat ze door Servië en eveneens door Frankrijk ingezet werden in een vuile oorlog tegen de Dubbelmonarchie? Nu nog nemen zelfs historici voor waar aan dat Oostenrijk-Hongarije aan het einde van de negentiende eeuw een uitgewoond en vermolmd complex, niet te besturen veelvolkerenrijk vormde. Natuurlijk was het veelvolkeren rijk niet zo gemakkelijk te besturen als een homogene natiestaat, maar de familie Wittgenstein was niet de enige clan van magnaten, die mee op de trein van de Industriële revolutie waren gesprongen. En ja, er waren anarchisten die probeerden onrust te stoken, jawel, er waren nationale bewegingen, in Tsjechië, in Hongarije, waar de lokale elite dankzij het bijzondere statuut veel macht kreeg, maar het rijk kende vooruitgang, ook in deelgebieden als Bohemen waar Skoda van 1895 aan een grote opgang begon. Na WO I werd Tsjechië onafhankelijk en werd de motorenfabriek belangrijk en meer nog, toen werd Tsjechië een militair te duchten macht. Wellicht daarom dat Hitler zich op slinkse wijze meester maakte van de republiek. De propaganda om de verovering van Bohemen - Slowakije zou een ander statuut krijgen - gewaagde van wreedheden tegen de Sudeten-Duitsers, zoals het gerucht dat baby's bij hun Duitse moeders zouden weggenomen worden, terwijl daar alles bij elkaar geen grond voor zou zijn geweest. Maar het was voldoende dat de media - onder nazi-controle dit gerucht te verspreiden, opdat de Duitse bevolking, die het niet kon weerleggen mee te krijgen voor de verovering van Tsjechië en van München een sinistere grap te maken.

U vraagt zich af wat we daarmee aanmoeten, nu sommigen beweren dat de derde wereldoorlog is begonnen; dat zegde men al na 9/11 en G.W. Busch en co hebben toen redenen bij elkaar gezocht die de toets van de kritiek niet konden weerstaan om Sadam Hoessein ten val te brengen. Door toe te staan dat alle hooggeplaatste soenitische ambtenaren en militairen werden verdreven van hun ambten, heeft men 12 jaar lang een zwakke staat in stand gehouden. Goed dat de dictator was verdreven? De prijs is hoog en het resultaat ronduit desastreus voor de Iraki. Uiteindelijk werden de vliegtuigen op 9/11  overgenomen door gasten die in de VS of Europa een opleiding volgden om piloot te worden...

Of de inval in Afghanistan goed te keuren valt - post factum is het altijd eenvoudig een oordeel te vellen met de kennis van nu - blijft onmogelijk te beoordelen, maar failed states binnenvallen zonder een plan te hebben voor de constructie van een werkbare staat, het blijft wel een moeilijke zaak. Toch kan niet alle terrorisme van Islamitische snit alleen maar het bestaan van falende staten gelinkt worden. De strijders in Syrië die zich tegen Bashar Al-Assad strijden, maar tegelijk ook met IS te maken hebben, kan men met de beste wil geen terroristen noemen, zoals we tegenstanders van zittende dictaturen het legitieme recht toekennen tegen een kwade, wrede vorst te strijden. Deden we dat in de Nederlanden ook niet toen Filips II de aanspraken van de Staten-Generaal niet meer erkende en persoonlijk wilde besturen?

Maar wat moeten we dan met IS en de strijders, die hierheen komen om onze cultuur, onze samenleving en ons bestel onderuit willen schoffelen? Het model van tolerantie dat we hier koesteren, berust op het recht en de vrijheid van elke burger naar eigen inzicht het geluk na te streven, als dat niet met de grondwet en wetten van onze staat in strijd is. Maar we weten zelf niet meer hoe ver we gevorderd zijn in het toekennen van rechten, de vrouwen, pas sinds 1948 kregen ze stemrecht. Pas in 1976 konden vrouwen zelf een bankrekening openen en eigenmachtig beheren. Homo's, Lesbiennes? Zij hadden veel tijd nodig om hun rechten gevrijwaard te zien. Zullen zij bereid zijn voor deze rechten mee de strijd aan te vatten. Men mag ervan uitgaan dat dit wil lukt, maar het gaat er dezer dagen niet om dat we elk voor onze eigen tegel vechten, wel dat we gezamenlijk voor die verworvenheden willen instaan.

Maar kan men beweren dat er zonder de streken van Georges W. Busch en Blair, dat er geen IS zou geweest zijn? Voor een historicus is dat een gevaarlijke conclusie, waarvoor niet altijd alle argumenten pleiten. Zoals gezegd kon men maar beter zorgen dat de aanhang van Sadam Hoessein niet helemaal terzijde werd geschoven, maar is dat een noodzakelijke voorwaarde voor de ontwikkelingen in de regio? Dan kan men ook stellen dat de houding van Bashar Al-Assad ook mee de mogelijkheden schiep voor IS, namelijk een politiek en militair vacuüm, waarin IS of DAESH zo snel kon uitbreiden en aanhang winnen.

Toch komt het me voor dat de jongeren die in Europa warm liepen een andere voedingsbodem kenden voor hun radicalisme, want in feite beleven ze hier een enorme vrijheid en soms blijken ze eerst "een zondig leven" te leiden dat hen zelfs voorbij de gevangenispoort brengt, waarna ze heftig een ander leven zoeken. Maar ook dat zal het hele verhaal niet zijn. En dan, als we zien dat er jongeren gerekruteerd worden, wie leidt hen in bekoring? Of wil zo een gast, zo een meisje nu net verleid worden? Men kent de roman "De naam van de Roos" van Umberto Eco, waarin die onder meer een aantal sekten beschrijft, die het gezag van de paus en van de lokale wereldse overheden uitdaagden, zoals iets later in Bohemen de Adamieten ook hun eigen lezing van de bijbel zullen voorstellen. In elk geval, denk ik, dat we moeten erkennen, zoals Hendrik Willemyns van Arsenal - een band - het stelde, jongeren van zeventien geven niet a priori om het leven, wel om wat ze beleven. Dat schreef Eco dus, dat weet eenieder die zich de zeventienjarige nog herinnert die men geweest is. Een zeventienjarige zal zich ook niet zo gauw slachtoffer weten, maar zal wel eens slachtoffer zijn van de eigen nieuwsgierigheid.

Wat is rechtvaardigheid? Het is een vraag die jongelui wel eens stellen, nadat ze geklaagd hebben over Israël, de VS en de bourgeoismaatschappij in Europa. Consumentisme? Dat is verwerpelijk, maar zelf willen ze graag alle speeltjes van deze tijd. Cool? Het is alweer achterhaald, maar het is er wel, de idee dat we ons niet te veel mogen vereenzelvigen met de dingen, maar de indruk wekken erboven te staan. Bijvoorbeeld het deelnemen aan het schoolse leven, dat moet men niet te graag doen en goede punten halen was al in de tijd van Maurice Maeterlinck niet echt goed ontvangen. Da's dus meer dan honderd jaar geleden. En toch, zoals Stefan Zweig het laat zien in "De wereld van gisteren" - Die Welt von gestern" - waren deze mensen zich ook wel bewust van wat ze leerden - hiervan werden ze zich vaak pas later, veel later bewust. Soms gaat het wat traag, krijgt men te vaak herhalingen van hetzelfde en soms, plots krijgt men een leraar die enthousiasmeert, de leerlingen meetrekt via de diepten van een stuk als Hamlet of Oedipus Rex naar hogere hoogten van inzichten. Te vaak hebben bekende lui gekoketteerd met hun zwakke schoolresultaten - soms waren ze domweg goed - om nu nog iets zinnigs over onderwijs te kunnen zeggen.

Zal goed onderwijs mensen ervoor behoeden naar extreme sekten uit te zwermen? Dat valt niet zomaar te zeggen, want een groep als Opus dei blijkt vooral bij zeer clevere leerlingen nieuwe adepten te zoeken. Maar Opus Dei wil vooral met de middelen van deze samenleving in deze samenleving te opereren. Anders is het met bewegingen die de boel hier willen opschonen en opkuisen. Momenteel zien we nog geen jonge mannen op pick-ups die door de steden rijden en plots verschijnen, een optreden doen waaruit hun kracht moet blijken en vervolgens weer vertrekken. Wat we zagen? Gasten met bomgordels om die zichzelf willen opblazen, gasten met kalashnikovs,  die rustig keuvelende mensen op een terras neerschieten.

Wat zij willen, kunnen wij niet dulden, maar zij kiezen voor geweld en zijn Oost-Indisch doof voor argumenten, onze argumenten. Maar als men vaststelt dat er in Europa ongeveer 15 miljoen moslims m/v wonen en leven dan blijkt de rekruteringsbasis voor gewelddadige bewegingen al bij beperkt. Zou men op een zinvolle manier kunnen onderzoeken hoeveel van die mensen bereid blijken onze opvattingen te verdedigen? Wellicht zal dat blijken uit het handelen van deze mensen.

Maar kan men voorspellen wie vatbaar is voor zo een lokroep van de gewelddadige actie? Niet op sociaal-economische gronden, want dan zou het succes - helaas - groter zijn. Gaat het om een religieuze vlam die in de pan slaat of  is het een poging via religie de bestaande toestand te veranderen? Tinneke Beeckman legt in haar boek "macht en onmacht" uit, dat het economisme dat bij de verklaringsmodellen de grondstroom vormt, miskent dat mensen niet altijd handelen als een homo economicus. De ene wil zich als een held presenteren, anderen menen werkelijk via geweld onze cultuur op te ruimen, in de hoop het paradijs hiernumaals te vestigen.

Nu doen we zelf niet altijd veel moeite om de begeesterende waarde van onze cultuur te presenteren. De kritiek die vanuit het postmodernisme maar meer nog vanuit intellectuele luiheid wordt geponeerd, maakt het anderen mogelijk ongenadig af te geven op "ons model". Nu, hoe zou u de cultuur waarin wel leven te omschrijven? Jawel, de Verlichting maakt er deel van uit, maar de Verlichting heeft in wezen geen tastbare resultaten opgeleverd, maar was wel de noodzakelijke voorwaarde voor nieuwe ontwikkelen. Ook de moderniteit als project kan men benoemen, maar ook daar zal men vaststellen dat dit meer is dan de technologische hoogstandjes als de smartphone en de tablet, die ons leven sterk vereenvoudigen en veel mogelijkheden bieden om met elkaar te communiceren. Vaak over futiliteiten, maar sommige mensen lijken er ook interessant gebruik van te maken. Maar altijd zal weer zal blijken dat onze cultuur omschrijven niet zomaar met enkele termen mogelijk is. Zelfs wanneer we bepaalde aspecten weten te benoemen, zoals bijvoorbeeld de vrije beschikking over het eigen leven, zodat we seks mogen hebben met wie we dat zelf willen - als de andere ook toestemt natuurlijk - of dat we met ons leven aanvangen wat we zelf van waarde achten - al staat dat onder druk vanwege aanhangers van precies het economisme - altijd schiet een omschrijving tekort, omdat we doorgaans niet verder komen dan juxtaposities.

Het is belangrijk dat we dat zien als een belofte, een vat van mogelijkheden en niet een argument voor stuurloosheid, want die stuurloosheid moeten we zien als een voorwaarde voor vreedzaam samenleven en een bron van ontvoogding. Het gelijkheidsdenken, dat men bij John Rawls haalde, kan de emancipatorische kracht van het liberale samenlevingsmodel onderuit halen. Men zal de algehele gelijkheid overigens ook niet bereiken zonder daar veel vrijheid en autonomie van individuen aan op te offeren.

Indien we moderniteit ook beschouwen als een beweging naar steeds meer controle - via maakbaarheid -, zal men moeten vaststellen dat de moderniteit in meerdere opzichten een tegenbeweging vormt tegen de bevrijdende waarden van de Verlichting en dan, horresco referens, lijkt het nieuwe Islamisme, ondanks het feit dat men beroep doet op de oorspronkelijke teksten van de Koran, Sharia en Haddit, precies die beheersing van mensen wil realiseren. Marc De Kesel beschreef dit probleem in "Goden Breken". Maar hij zegt daar ook dat mensen maar voor een traditionele lezing van Bijbel of koran kunnen kiezen na een moment van fundamentele twijfel en dat, zo blijkt, leidt die er dan toe dat ze in wezen net niet in traditionele, gelouterde opvattingen meegaan, maar net een heel modern en scherp omschreven programma uitwerken. Als ik de pick-ups van IS-troepen zie, kan de demonstratie niet sterker zijn. Ook de vernieling van monumenten uit de gedeelde oudheid van het Midden-Oosten en Europa hoort erbij, want zo kunnen ze de verleiding opheffen naar een andere benadering der dingen te talen.

Het begin van het einde? Dat heeft dus betrekking op de dubbele beweging: we laten zelf te gemakkelijk de traditie van de Verlichting schieten en kiezen voor een technologisch wereldbeeld waarin de mens niet meer de maat der dingen kan zijn. De afgelopen eeuw hebben we gezien dat dit zowel een atheïstische vorm kan aannemen - het nazisme en het Marxisme-Leninisme - als in christelijke, Joodse en Islamitische bewegingen. De vraag is dus hoe we mensen kunnen bijbrengen dat het modernisme enige tempering vergt, wil het leefbaar zijn en hoe we opnieuw de waarden van de Verlichting - die niet altijd te benoemen zijn - als een programma kunnen voorstellen. Maar misschien, valt te bedenken - zal het dan niet het programma zijn dat Jonathan Israël eruit distilleerde. Wat dan wel? Die denkoefeningen moeten we zelf aanvatten en al lijkt dat nu en in deze dagen een zwaktebod, het heeft meer in petto dan een radicale visie.

Maar misschien komen we dan tot het besluit dat we zij die willen en uit Syrië gevlucht zijn middelen in de hand geven of om zelf militair tegen IS en tegen Assad te vechten - over de volgorde zal een aardig robbertje getwist worden - maar precies daarom kan men ook mensen helpen zich te vormen op het vlak van bestuurskunde, rechtswezen en een hervorming van het onderwijssysteem. Zou men bang moeten zijn die mensen op die terreinen te ondersteunen?

Bart Haers

- Men houdt dezer dagen mensen aan die broer zijn van iemand die in Parijs zichzelf opblies. Mag men in een rechtsstaat mensen zomaar aanhouden omdat ze familie van een terrorist zijn? Misschien kan het, gegeven de omstandigheden niet anders, toch moet men er zich voor hoeden mensen schuldig te achten omdat ze familie zijn van. Dat de politiediensten veiligheidshalve alle vertakkingen trachten te onderzoeken, kan men niet enkel begrijpen, het is ook nodig, maar de media zullen toch behoedzamer uit de hoek moeten komen. De gebeurtenissen op de voet volgen, is een ding, men kan mensen ernstig op de zenuwen werken door voortdurend verhaaltjes te brengen.