Een kanselier op jaren
Recensie
Konrad Adenauer
Een moeilijk man, een late carrière
en een leerling van Machiavelli
Sam
van Clemen, Konrad Adenauer, een biografie. Uitgeverij ASPEKT 2009, 370 pp. pp. 22,95 €
Konrad
Adenauer? Waarom moeten we er nu nog iets over vernemen, want hij is toch al
bijna vijftig jaar dood. Geboren in 1876 had hij al een politieke carrière voor
WO I en toen de Nazi's de macht overnamen, had hij in Köln heel wat bereikt. En
toch zou zijn beste tijd als politicus pas na 1945 komen. Deels omdat er nogal
wat mensen waren die door de oorlog en het nazisme in het bestel fijn waren
gemalen. En toch, deze man kennen kan nuttig zijn, dezer dagen, al zal het niet
volstaan.
Sam
van Clemen schetst ons het verhaal van de eerste Kanselier van de
Bondsrepubliek en na lezing wordt duidelijk dat de man zelf zijn eigen positie
leerde te bevechten. Zijn tegenstanders waren ook niet vies van scherpe
uitspraken en politieke lagen en listen. Ook hijzelf wist wel waar hij zich
moest inhouden ofwel temperen.
De
oprichting van de Bondsrepubliek, die nu als hoofdstad Berlijn heeft, ontstond
op de puinen van de oorlog, op de puinen van de eigen politieke actualiteit,
want dat mag men ook niet vergeten. Begon dat in 1914? Of in 1916? Of was
Versailles de oorzaak? Kon men er een datum op plakken, dan had het niet die
omvang gehad. Voor 1914 had Adenauer al de idee dat hij zijn Stad diende te
moderniseren, maar toen hij eenmaal burgemeester werd in 1917 zou hij Keulen
van jaarbeurshallen en ook universiteitsgebouw voorzien, waarbij het financiële
wel eens een lastige bijzaak bleek. Toch konden de bankiers en industriëlen die
dadendrang wel waarderen. Maar tijdens de oorlog had Konrad Adenauer een
belangrijke opdracht, de voedselvoorziening voor de stad vrijwaren - Köln is nu
eenmaal de derde stad van Duitsland en de voedselproductie, maar vooral de
import uit het buitenland was stilgevallen om evidente redenen - en dat ging
lang vrij goed. Zelf gaf hij openlijk het voorbeeld door niet meer te roken en
ook af te zien van bier en wijn, naast een karig dieet. Met Berlijn wilde hij
op dat vlak niet teveel last hebben, wat nog maar eens aangeeft hoe de oorlog
voor alle oorlogvoerende partijen een logistieke kwestie van formaat bleek.
Overal diende men aan de kant van de consumptie prijzen te controleren maar Adenauer
diende ook de bevoorrading te verzekeren en dat was met de blokkade door de
Britten niet zo eenvoudig. Of Nederland als neutrale staat voedsel leverde aan
Duitsland tijdens WO I? Het is een vraag die men zich, zeker als het over
Keulen gaat, wel stellen moet.
Voor
ons is het tijdskader wat ongewoon, want met Adenauer overschouwen we een
periode van 91 jaar, van 1876 tot 1967, die we kennen of menen te kennen,
terwijl uit deze biografie nog maar eens blijk dat historische kennis altijd
fijnmaziger kan en dan zijn biografieën noodzakelijk. Een biografie kan
gemakkelijk hagiografisch lijken, het belangrijkste bezwaar is wat mij betreft
doorgaans dat het de andere actoren vooral als antagonisten voorstelt, waardoor
meer subtiele relaties buiten beeld blijven. Sam van Clemen, de biograaf
probeert vaak genoeg dit euvel te omzeilen, maar toch, in het lange leven van
Konrad hebben zovele mensen een rol gespeeld en soms waren de conflicten
heftig, aan het einde van de rit en ondanks alle grillige lijnen, blijft er
alleen waardering over.
Maar
hoe kan een zeventigjarige man plots zoveel macht krijgen en nog het hoogste
ambt in een nieuwe staat nastreven. De biograaf laat zien dat Konrad Adenauer
al voor de oorlog in een kwade geur stond, net omdat hij met de Joodse
gemeenschap in Keulen goede relaties onderhield en omdat hij als voorman van
das Zentrum in Keulen ook het nodige weerwerk tegen de NSDAP had geleverd. Hij
had na 20 juli 1944 ook in het kamp gezeten.
De
jaren na WO I waren voor Keulen en voor Duitsland behoorlijk zwaar om dragen.
Niet moeilijk, zal men zeggen, ze waren toch immers zelf begonnen, die oorlog.
Ook Sam Clemen blijkt die these te onderschrijven, maar het mag toch in het
midden gebracht dat Duitsland in juli 1914 niet gebrand was op het aangaan van
de oorlog. Ook Oostenrijk niet, zoals Christopher Clark beschrijft, dat pas op
25 juli een ultimatum aan Servië stuurt en dat meteen leidt tot een mobiliseren
van het Russische leger. Frankrijk volgt en de Duitsers hoopten nog dat het
even zou duren voor de Tsaar zijn leger in staat van paraatheid had. Kortom, we
moeten niet vergeten dat het verhaal dat Frankrijk na WO I vertelde en dat nu
nog graag voor het enig geldende wordt verkocht, terwijl de situatie in
Duitsland na WO I, de bezetting tot 1925 van de Britten in Keulen en de
Ruhrbezetting de stabiliteit van de Republiek van Weimar niet bevorderd heeft.
Sam van Clemen besteedt aandacht aan deze periode, maar het is voor het wonder
van de wederopbouw na WO II van belang te begrijpen dat de burgemeester van
Keulen, die Konrad Adenauer was na 1918 leerde met de Buitenlandse machten van
gedachten te wisselen en toch ook het conflict niet uit de weg te gaan.
De
situatie van Duitsland en van de burgers tijdens de jaren van Weimar was niet
rooskleurig en toch staan ze, wat Berlijn betreft ook voor dolle tijd, drank,
drugs, zorgeloosheid - voorbij de zorgen - en grote promiscuïteit. Konrad
Adenauer stond ver van de wereld van de grootburgers toen hij geboren werd,
maar reeds vroeg, kort na zijn studie stond hem zo een bestaan voor ogen. Hij
werd geboren in een bescheiden milieu, maar kreeg wel, net als zijn oudere
broers kans om te studeren en werd jurist. Toen hij schepen kon worden, bedoeld
was openbare werken, maar hij kreeg de belastingdienst - als jongste schepen - zou blijk geven van
veel werklust, maar ook van methode om de hete hangijzers op te lossen. 3 jaar
later, in 1909 zou hij eerste schepen en plaatsvervangend schepen worden, wat
hem ook welvarend maakte, want hij zou 15.000 mark aan inkomen opleverde - al
had de auteur de omvang van die wedde beter kunnen situeren. Wel kon hij een
nieuw huis kopen in de Max Bruch Strasse in Keulen-Lindenthal. zijn materiële
zorgen waren voorbij en hij werkte hard. Maar de omstandigheden waren ook hard.
In 1918 werd Adenauer ook nog lid van het Duitse Hogerhuis, wat hem heel wat
aanzien gaf buiten Keulen. De samenwerking met de Britten na WO I verliep
voorspoediger dan na WO II, maar men kan geweten hebben dat Konrad Adenauer na
het mislukken van de aardappeloogst in 1916 mee de mogelijkheden van koolrapen
had gepromoot.
Zijn
burgemeesterschap was er een van vele problemen, maar ook van grote ijver. Ook
in Pruisen bleef hij na WO I actief in de Raad, het parlement van de deelstaat
die in Duitsland een groot gewicht had. Contacten in de hoofdstad is altijd
belangrijk voor een burgemeester van een grote stad. Hij was ook voorzitter,
wat zijn gewicht nog vergrootte. Maar na WO I waren er in het Rijnland velen,
ook Konrad Adenauer die dachten aan een onafhankelijke staat die het Rijnland
politieke autonomie diende te geven. Hij heeft er enige tijd zelf ook echt aan
gewerkt, maar begreep dan dat het niet houdbaar zou blijken. Men kan zich
afvragen of er andere dan economische gronden voor zo een soeverein Rijnland,
want het had wellicht ook de macht van Duitsland en dus Hitler ook verzwakt.
Maar had het enige steun van Parijs of Londen gekregen.
De
sinistere jaren waren voor Konrad Adenauer een periode van ambteloosheid en
angst opgepakt te worden. Nadat men zijn huis in Lindenthal had genaast, leek
hij arm te zijn, maar na een paar jaar kon hij een vergelijk vinden met de
nazi's over zijn eigendommen en nog verschuldigd salaris voor zijn ambten. De
Nazi's eisten dat hij weg bleef uit Keulen en in Rhöndorf vond hij een nieuwe
thuis, waar hij tot 1967 zou blijven wonen.
Na
WO II was de vernieling in Duitsland nog groter, werd het land bezet en zou het
statuut lang afhankelijk blijven van de inzichten, respectievelijk de
geschillen tussen de vier geallieerden, de VSA, de USSR, het UK en Frankrijk.
Dat op de puinen een Bondrepubliek kon ontstaan lag helemaal niet voor de hand.
Het feit dat een zeventigjarige de eerste kanselier kon worden nog minder. Hij
heeft ook wel gemanoeuvreerd en soms het spel zo hard gespeeld als moest. Met
de SPD kon hij bij aanvang niet goed overweg en het blijkt dat nadat de SPD het
marxisme heeft afgezworen de samenwerking met enkele kopstukken beter uitpakte.
Het
dreigende neutrale statuut dat regelmatig de kop opstak en waarmee Nikita Chroesjtsjov
vaak uitpakte. De bedoeling was daarbij de rol van de DDR als staat te
versterken. Maar de oprichting van de BRD was net een instrument voor de VSA in
de Koude Oorlog, net zoals het de bedoeling was de Duitse economie op peil te
houden. Maar een verdere stap was de oprichting van een nieuw eigen leger, de
Bundeswehr, als verdediging tegen de Sovjet-Unie en het pakt van Warschau. De
eerste jaren was Konrad Adenauer ook minister van Buitenlandse Zaken, maar
geleidelijk werd duidelijk dat zo een ambt heel wat tijdrovender was dan de
kanselier zich kon veroorloven.
Het
feit dat er met Frankrijk in eerste instantie een akkoord kwam over kolen en
staal,dat vervolgens de EGKS werd, moet men nu toch nog altijd als een
bijzondere prestatie beschouwen, van zowel de heren Schuman en Monet, maar ook
van Adenauer en de tot 1958 elkaar snel opvolgende Franse regeringsleiders. Met
generaal de Gaulle ontstond een nieuwe relatie, maar die was vaak turbulent en
dat is uit het geheugen verdwenen.
Aandacht
opbrengen voor Konrad Adenauer anno 2015 kan niet enkel op grond van zijn
kanselierschap. Zijn politieke rol was groot, maar zijn inbreng in de economie
kan men niet zonder de figuur van Ludwig Ehrhard, die als econoom de
"Sociale Markteconomie" vorm gaf. Adenauer zocht vaak het conflict en
zag hem ook niet als zijn opvolger - wellicht omdat Adenauer dacht dat men
alleen door autoritair optreden ook autoriteit kon verwerven. Aan de andere
kant, als men de teugels te los laat in die omstandigheden, zou er van
Duitsland ook niet veel goeds gekomen zijn. Het tijdgewricht waarin hij leefde,
van de tijd van Otto von Bismarck die het grote rijk had vorm gegeven tot de
veel kleinere BRD moet ons wel boeien. Adenauer maakte twee keer een grote
technologische en economische vooruitgang mee. Maar hij beleefde ook twee
oorlogen en vooral, moet men zeggen, de zwakke Republiek van Weimar, waarbij
mensen van zijn eigen partij, het Katholieke Zentrum, de weg hadden geplaveid
voor de machtsgreep van de NSDAP. Zelf had Adenauer hen in Keulen weinig ruimte
gelaten en was daarom in 1933 feitelijk op de vlucht.
De
partijvorming na WO II in Duitsland en de grondwettelijke kiesdrempel die de stabiliteit
diende te bevorderen, blijft een interessant gegeven, zoals ook de rol van de
president - staande boven de partijen - want men wilde de fouten van de
Republiek van Weimar vermijden. De oprichting van een nieuwe christelijke
partij, was ook van belang, zodat oude smetten vermeden konden worden. Dat
Beieren een afzonderlijke partij had, waar Franz-Josef Strauss algauw een
machtspositie verwierf, blijft ook een van die specifieke aspecten van het
land. Maar doorheen de biografie zien we een Adenauer die perfect van de
middelen gebruik weet te maken. Pas als de eigen partij zijn positie niet meer
kan dragen, zal hij zijn ambt opgeven. Maar kan men vandaag nog politici vinden
die zo veel achting genieten? Juist, ene Frau Merkel.
In
deze biografie spelen ook Eisenhouwer, MacMillan en uiteraard de Gaulle hun
rol, maar ook Frans Van Cauwelaert en Gaston Eyskens, Spaak, wat in de aard der
verwachtingen ligt. Feit is namelijk dat na WO II een nationale geschiedenis
van een van de landen van de 6 die eerst de EGKS en later de EEG vorm gaven,
zonder aandacht voor anderen niet meer te schrijven valt. Grootscheepse plannen
betreffen altijd het gebied dat later, nu, uitgebreid raakte tot aan de poorten
van Petersburg. Toch merk ik altijd weer dat in de brede media aandacht voor de
gevoeligheden van die landen niet de passende aandacht krijgen. Terwijl de
Gaulle wel wist dat hij Konrad Adenauer diende te steunen - en het even vaak
niet deed als wel - zien we dat nu politici in Europa naar Merkel kijken zonder
goed te begrijpen wat haar consideraties, laat staan haar desiderata kunnen
zijn.
Anno
2015 is de Bondsrepubliek de grootste lidstaat van de EU met een groot
economisch en financieel overwicht, vooral ook omdat men in 20 jaar de
hereniging van de twee Duitslanden heeft kunnen opvangen en in de oude
Ost-Länder een begin van een nieuwe welvaart heeft kunnen geven. Dat het tijd
gekost heeft, werd vaak uitgespeeld tegen Helmut Kohl, maar het gaat wel beter
dan men voor ogen had gehad. De geschiedenis sinds 1945 goed overziende, moet
men mensen als Adenauer blijven kennen. De vele consideraties die meespelen
tussen 1946 en 1958, tot de bouw van de Muur in 1961 om Duitsland een nieuw
autonoom bestuur te geven, moet men goed afwegen, zeker als men actuele
discussies wil voeren met zorg voor de toekomst.
Bart
Haers
Reacties
Een reactie posten