Een kanselier op jaren



Recensie


Konrad Adenauer
Een moeilijk man, een late carrière
en een leerling van Machiavelli

Sam van Clemen, Konrad Adenauer, een biografie. Uitgeverij ASPEKT 2009, 370  pp. pp. 22,95 €

Konrad Adenauer? Waarom moeten we er nu nog iets over vernemen, want hij is toch al bijna vijftig jaar dood. Geboren in 1876 had hij al een politieke carrière voor WO I en toen de Nazi's de macht overnamen, had hij in Köln heel wat bereikt. En toch zou zijn beste tijd als politicus pas na 1945 komen. Deels omdat er nogal wat mensen waren die door de oorlog en het nazisme in het bestel fijn waren gemalen. En toch, deze man kennen kan nuttig zijn, dezer dagen, al zal het niet volstaan.

Sam van Clemen schetst ons het verhaal van de eerste Kanselier van de Bondsrepubliek en na lezing wordt duidelijk dat de man zelf zijn eigen positie leerde te bevechten. Zijn tegenstanders waren ook niet vies van scherpe uitspraken en politieke lagen en listen. Ook hijzelf wist wel waar hij zich moest inhouden ofwel temperen.

De oprichting van de Bondsrepubliek, die nu als hoofdstad Berlijn heeft, ontstond op de puinen van de oorlog, op de puinen van de eigen politieke actualiteit, want dat mag men ook niet vergeten. Begon dat in 1914? Of in 1916? Of was Versailles de oorzaak? Kon men er een datum op plakken, dan had het niet die omvang gehad. Voor 1914 had Adenauer al de idee dat hij zijn Stad diende te moderniseren, maar toen hij eenmaal burgemeester werd in 1917 zou hij Keulen van jaarbeurshallen en ook universiteitsgebouw voorzien, waarbij het financiële wel eens een lastige bijzaak bleek. Toch konden de bankiers en industriëlen die dadendrang wel waarderen. Maar tijdens de oorlog had Konrad Adenauer een belangrijke opdracht, de voedselvoorziening voor de stad vrijwaren - Köln is nu eenmaal de derde stad van Duitsland en de voedselproductie, maar vooral de import uit het buitenland was stilgevallen om evidente redenen - en dat ging lang vrij goed. Zelf gaf hij openlijk het voorbeeld door niet meer te roken en ook af te zien van bier en wijn, naast een karig dieet. Met Berlijn wilde hij op dat vlak niet teveel last hebben, wat nog maar eens aangeeft hoe de oorlog voor alle oorlogvoerende partijen een logistieke kwestie van formaat bleek. Overal diende men aan de kant van de consumptie prijzen te controleren maar Adenauer diende ook de bevoorrading te verzekeren en dat was met de blokkade door de Britten niet zo eenvoudig. Of Nederland als neutrale staat voedsel leverde aan Duitsland tijdens WO I? Het is een vraag die men zich, zeker als het over Keulen gaat, wel stellen moet.

Voor ons is het tijdskader wat ongewoon, want met Adenauer overschouwen we een periode van 91 jaar, van 1876 tot 1967, die we kennen of menen te kennen, terwijl uit deze biografie nog maar eens blijk dat historische kennis altijd fijnmaziger kan en dan zijn biografieën noodzakelijk. Een biografie kan gemakkelijk hagiografisch lijken, het belangrijkste bezwaar is wat mij betreft doorgaans dat het de andere actoren vooral als antagonisten voorstelt, waardoor meer subtiele relaties buiten beeld blijven. Sam van Clemen, de biograaf probeert vaak genoeg dit euvel te omzeilen, maar toch, in het lange leven van Konrad hebben zovele mensen een rol gespeeld en soms waren de conflicten heftig, aan het einde van de rit en ondanks alle grillige lijnen, blijft er alleen waardering over.

Maar hoe kan een zeventigjarige man plots zoveel macht krijgen en nog het hoogste ambt in een nieuwe staat nastreven. De biograaf laat zien dat Konrad Adenauer al voor de oorlog in een kwade geur stond, net omdat hij met de Joodse gemeenschap in Keulen goede relaties onderhield en omdat hij als voorman van das Zentrum in Keulen ook het nodige weerwerk tegen de NSDAP had geleverd. Hij had na 20 juli 1944 ook in het kamp gezeten.

De jaren na WO I waren voor Keulen en voor Duitsland behoorlijk zwaar om dragen. Niet moeilijk, zal men zeggen, ze waren toch immers zelf begonnen, die oorlog. Ook Sam Clemen blijkt die these te onderschrijven, maar het mag toch in het midden gebracht dat Duitsland in juli 1914 niet gebrand was op het aangaan van de oorlog. Ook Oostenrijk niet, zoals Christopher Clark beschrijft, dat pas op 25 juli een ultimatum aan Servië stuurt en dat meteen leidt tot een mobiliseren van het Russische leger. Frankrijk volgt en de Duitsers hoopten nog dat het even zou duren voor de Tsaar zijn leger in staat van paraatheid had. Kortom, we moeten niet vergeten dat het verhaal dat Frankrijk na WO I vertelde en dat nu nog graag voor het enig geldende wordt verkocht, terwijl de situatie in Duitsland na WO I, de bezetting tot 1925 van de Britten in Keulen en de Ruhrbezetting de stabiliteit van de Republiek van Weimar niet bevorderd heeft. Sam van Clemen besteedt aandacht aan deze periode, maar het is voor het wonder van de wederopbouw na WO II van belang te begrijpen dat de burgemeester van Keulen, die Konrad Adenauer was na 1918 leerde met de Buitenlandse machten van gedachten te wisselen en toch ook het conflict niet uit de weg te gaan.

De situatie van Duitsland en van de burgers tijdens de jaren van Weimar was niet rooskleurig en toch staan ze, wat Berlijn betreft ook voor dolle tijd, drank, drugs, zorgeloosheid - voorbij de zorgen - en grote promiscuïteit. Konrad Adenauer stond ver van de wereld van de grootburgers toen hij geboren werd, maar reeds vroeg, kort na zijn studie stond hem zo een bestaan voor ogen. Hij werd geboren in een bescheiden milieu, maar kreeg wel, net als zijn oudere broers kans om te studeren en werd jurist. Toen hij schepen kon worden, bedoeld was openbare werken, maar hij kreeg de belastingdienst  - als jongste schepen - zou blijk geven van veel werklust, maar ook van methode om de hete hangijzers op te lossen. 3 jaar later, in 1909 zou hij eerste schepen en plaatsvervangend schepen worden, wat hem ook welvarend maakte, want hij zou 15.000 mark aan inkomen opleverde - al had de auteur de omvang van die wedde beter kunnen situeren. Wel kon hij een nieuw huis kopen in de Max Bruch Strasse in Keulen-Lindenthal. zijn materiële zorgen waren voorbij en hij werkte hard. Maar de omstandigheden waren ook hard. In 1918 werd Adenauer ook nog lid van het Duitse Hogerhuis, wat hem heel wat aanzien gaf buiten Keulen. De samenwerking met de Britten na WO I verliep voorspoediger dan na WO II, maar men kan geweten hebben dat Konrad Adenauer na het mislukken van de aardappeloogst in 1916 mee de mogelijkheden van koolrapen had gepromoot.

Zijn burgemeesterschap was er een van vele problemen, maar ook van grote ijver. Ook in Pruisen bleef hij na WO I actief in de Raad, het parlement van de deelstaat die in Duitsland een groot gewicht had. Contacten in de hoofdstad is altijd belangrijk voor een burgemeester van een grote stad. Hij was ook voorzitter, wat zijn gewicht nog vergrootte. Maar na WO I waren er in het Rijnland velen, ook Konrad Adenauer die dachten aan een onafhankelijke staat die het Rijnland politieke autonomie diende te geven. Hij heeft er enige tijd zelf ook echt aan gewerkt, maar begreep dan dat het niet houdbaar zou blijken. Men kan zich afvragen of er andere dan economische gronden voor zo een soeverein Rijnland, want het had wellicht ook de macht van Duitsland en dus Hitler ook verzwakt. Maar had het enige steun van Parijs of Londen gekregen.

De sinistere jaren waren voor Konrad Adenauer een periode van ambteloosheid en angst opgepakt te worden. Nadat men zijn huis in Lindenthal had genaast, leek hij arm te zijn, maar na een paar jaar kon hij een vergelijk vinden met de nazi's over zijn eigendommen en nog verschuldigd salaris voor zijn ambten. De Nazi's eisten dat hij weg bleef uit Keulen en in Rhöndorf vond hij een nieuwe thuis, waar hij tot 1967 zou blijven wonen.

Na WO II was de vernieling in Duitsland nog groter, werd het land bezet en zou het statuut lang afhankelijk blijven van de inzichten, respectievelijk de geschillen tussen de vier geallieerden, de VSA, de USSR, het UK en Frankrijk. Dat op de puinen een Bondrepubliek kon ontstaan lag helemaal niet voor de hand. Het feit dat een zeventigjarige de eerste kanselier kon worden nog minder. Hij heeft ook wel gemanoeuvreerd en soms het spel zo hard gespeeld als moest. Met de SPD kon hij bij aanvang niet goed overweg en het blijkt dat nadat de SPD het marxisme heeft afgezworen de samenwerking met enkele kopstukken beter uitpakte.

Het dreigende neutrale statuut dat regelmatig de kop opstak en waarmee Nikita Chroesjtsjov vaak uitpakte. De bedoeling was daarbij de rol van de DDR als staat te versterken. Maar de oprichting van de BRD was net een instrument voor de VSA in de Koude Oorlog, net zoals het de bedoeling was de Duitse economie op peil te houden. Maar een verdere stap was de oprichting van een nieuw eigen leger, de Bundeswehr, als verdediging tegen de Sovjet-Unie en het pakt van Warschau. De eerste jaren was Konrad Adenauer ook minister van Buitenlandse Zaken, maar geleidelijk werd duidelijk dat zo een ambt heel wat tijdrovender was dan de kanselier zich kon veroorloven.

Het feit dat er met Frankrijk in eerste instantie een akkoord kwam over kolen en staal,dat vervolgens de EGKS werd, moet men nu toch nog altijd als een bijzondere prestatie beschouwen, van zowel de heren Schuman en Monet, maar ook van Adenauer en de tot 1958 elkaar snel opvolgende Franse regeringsleiders. Met generaal de Gaulle ontstond een nieuwe relatie, maar die was vaak turbulent en dat is uit het geheugen verdwenen.

Aandacht opbrengen voor Konrad Adenauer anno 2015 kan niet enkel op grond van zijn kanselierschap. Zijn politieke rol was groot, maar zijn inbreng in de economie kan men niet zonder de figuur van Ludwig Ehrhard, die als econoom de "Sociale Markteconomie" vorm gaf. Adenauer zocht vaak het conflict en zag hem ook niet als zijn opvolger - wellicht omdat Adenauer dacht dat men alleen door autoritair optreden ook autoriteit kon verwerven. Aan de andere kant, als men de teugels te los laat in die omstandigheden, zou er van Duitsland ook niet veel goeds gekomen zijn. Het tijdgewricht waarin hij leefde, van de tijd van Otto von Bismarck die het grote rijk had vorm gegeven tot de veel kleinere BRD moet ons wel boeien. Adenauer maakte twee keer een grote technologische en economische vooruitgang mee. Maar hij beleefde ook twee oorlogen en vooral, moet men zeggen, de zwakke Republiek van Weimar, waarbij mensen van zijn eigen partij, het Katholieke Zentrum, de weg hadden geplaveid voor de machtsgreep van de NSDAP. Zelf had Adenauer hen in Keulen weinig ruimte gelaten en was daarom in 1933 feitelijk op de vlucht.

De partijvorming na WO II in Duitsland en de grondwettelijke kiesdrempel die de stabiliteit diende te bevorderen, blijft een interessant gegeven, zoals ook de rol van de president - staande boven de partijen - want men wilde de fouten van de Republiek van Weimar vermijden. De oprichting van een nieuwe christelijke partij, was ook van belang, zodat oude smetten vermeden konden worden. Dat Beieren een afzonderlijke partij had, waar Franz-Josef Strauss algauw een machtspositie verwierf, blijft ook een van die specifieke aspecten van het land. Maar doorheen de biografie zien we een Adenauer die perfect van de middelen gebruik weet te maken. Pas als de eigen partij zijn positie niet meer kan dragen, zal hij zijn ambt opgeven. Maar kan men vandaag nog politici vinden die zo veel achting genieten? Juist, ene Frau Merkel.   

In deze biografie spelen ook Eisenhouwer, MacMillan en uiteraard de Gaulle hun rol, maar ook Frans Van Cauwelaert en Gaston Eyskens, Spaak, wat in de aard der verwachtingen ligt. Feit is namelijk dat na WO II een nationale geschiedenis van een van de landen van de 6 die eerst de EGKS en later de EEG vorm gaven, zonder aandacht voor anderen niet meer te schrijven valt. Grootscheepse plannen betreffen altijd het gebied dat later, nu, uitgebreid raakte tot aan de poorten van Petersburg. Toch merk ik altijd weer dat in de brede media aandacht voor de gevoeligheden van die landen niet de passende aandacht krijgen. Terwijl de Gaulle wel wist dat hij Konrad Adenauer diende te steunen - en het even vaak niet deed als wel - zien we dat nu politici in Europa naar Merkel kijken zonder goed te begrijpen wat haar consideraties, laat staan haar desiderata kunnen zijn.

Anno 2015 is de Bondsrepubliek de grootste lidstaat van de EU met een groot economisch en financieel overwicht, vooral ook omdat men in 20 jaar de hereniging van de twee Duitslanden heeft kunnen opvangen en in de oude Ost-Länder een begin van een nieuwe welvaart heeft kunnen geven. Dat het tijd gekost heeft, werd vaak uitgespeeld tegen Helmut Kohl, maar het gaat wel beter dan men voor ogen had gehad. De geschiedenis sinds 1945 goed overziende, moet men mensen als Adenauer blijven kennen. De vele consideraties die meespelen tussen 1946 en 1958, tot de bouw van de Muur in 1961 om Duitsland een nieuw autonoom bestuur te geven, moet men goed afwegen, zeker als men actuele discussies wil voeren met zorg voor de toekomst.

Bart Haers


    

Reacties

Populaire posts