eicellen invriezen als zelfbeschikking

Reflectie

Hoe aantrekkelijk

zou Brave new World echt zijn?

Heerlijke nieuwe wereld. Het
boek was als goed doordachte
grap bedoeld en daarom ook
ernstig te nemen. Maar
we mogen ons niet verlaten
op een oppervlakkige lectuur
en ons niet laten verleiden
tot een al te prematuur oordeel. 

Het gedoe om mensen het roken volkomen te verbieden, blijft uiteraard aanhouden, maar er zit aan dat streven een trekje dat we toch moeten onderzoeken. Het is niet enkel de staat, de overheid die er werk van wil maken, maar ook valt niet te ontkennen een groep mensen die vinden dat mensen rationeel moeten leven en mijden wat gevaarlijk is, heel hard aan de kar trekken. Zij willen vooral veilig leven en volgens hogere standaarden, maar een groot filosofe schuwde de sigaret niet en een groot politicus al evenmin, Arendt dus en ook wel de betreurde Helmut Schmidt die de verdediging van Europa ernstig nam.

Het streven naar een rookvrije wereld, het streven van politici om mensen de toegang tot hun woonstede in de oude stadcentra te verbieden. Want het is niet prettig. Nou, dat is wel een inbreuk op een principe dat men niet absoluut moet hanteren, maar helemaal negeren kan ook niet: mensen hebben het recht te leven waar ze willen, dus ook in een oude binnenstad, die niet enkel voor de toeristische industrie een decor moet zijn, maar waar kinderen moeten kunnen leven en dus zal men wel zoeken naar een evenwicht tussen mobiliteit en veiligheid. De auto verketteren, zoals het gemeentebestuur in Brugge, Gent en Brussel doen, gaat veel te ver. Ik vind wandelzones schitterend, maar laat het toch leven, gvd.

Ik heb, zoals iedereen Brave New World leren lezen als een dystopie, als een poging te laten zien, vanwege Aldous Huxley, hoe het niet zou moeten. Vooral de medisch-technologische en de farmaceutische aspecten, het gebruik van soma, het maken van kinderen voor een specifieke inzet werd ons gezegd en bespraken we, moeten we toch niet willen. Maar soma dus, een psychofarmaca dat terug in gedachten kwam toen Prozac op de markt werd gegooid en het als de oplossing voor bedroefde stemming of te zorgelijke ingesteldheid werd voorgesteld en ertegen werd ingezet. Helemaal onschuldig was het niet en men spreekt er nauwelijks over, wel over Relatine of Rilatin, dat mensen zonder kenmerken of aanzetten tot ADHD beter zou laten studeren.

Nadenken over Huxley en het boek lezen, herlezen betekent dat men in en wereld komt waar het met de genoegens, van opiumgebruik, bi- sexualiteit, maar ook met stevige debatten werden er gevoerd. Men kan de roman dan ook plaatsen in een vorm van denken die we vandaag uit het oog verloren zijn, zoals ook andere auteurs deden: een bepaalde situatie uitdenken en kijken wat er gebeurt als men de personages hun wegen laat gaan, waarbij men de uiterlijke omstandigheden, de technologische evolutie en hoe we daarmee interageren. Harry Mulish was daar opvallend goed in, maar ook andere auteurs, zoals Nelleke Noordervliet in Vrij man. Deze romans gaan niet zover als Huxley die zomaar ineens een nieuwe mens liet aantreden en alles gaat goed tot een man zandkorreltjes in de machine van de kinderbroedmachine, de hormonenmachine laat vallen en er een figuur verschijnt die verdacht menselijk blijkt.

In diezelfde periode schreef Hesse "Het Kralenspel" en oefende zich ook in een toekomst en hoe of we dat tegemoet zouden moeten zien. Nu we later zijn, valt op dat veel niet is geworden wat Huxley en Hesse in gedachten hadden. Maar ik denk dat men toch vooral moet zien dat beide auteurs zich uitermate sensibel opstelden tegenover de tijd waarin ze leefden. Door een utopie/dystopie te schrijven, dat wil zeggen te bedenken en te ontwikkelen, konden ze op een merkwaardige manier uiting geven aan hun wensen en verlangens. Huxley behoort tot een familie van wetenschappers, maar zit in een groep met onder andere Virginia Woolf en Vanessa Bell, al maakte hij er ook wel ruzie mee. Overigens, de groep was wel close, maar eensgezindheid was eerder een bedreiging voor de groepsleden als vooral voor de groep als geheel. Onze categorische manier van denken kan ons wel vaker storen bij het vormen van een oordeel. Dat nu lijkt zowel bij Huxley als Hesse meer dan we denken de steens des aanstoots te vormen: we organiseren de dingen, mensen hoeven niet meer te denken wat ze doen moeten, want het systeem laat geen keuze. Bij Huxley, die uiteraard vertrouwd was met het Darwinisme, omdat zijn grootvader een van de naaste medestanders van Charles Darwin was en welhaast de eerste propagandist. Huxley zal de moderniteit niet afwijzen, denk ik toch, maar wel steeds kritischer staan tegen het geloof in technologie.

 Technologie heeft in allerlei vormen en toepassingen ons leven, van voor de geboorte af - dezer dagen - de kwaliteit van leven voor velen erg verhoogd, opgedreven en daar moeten we blij om zijn. Bovendien krijgen we die mogelijkheden vaak in fraaie kleedjes, met dank aan designers die er iets mee weten aan te vangen, zodat we er met genoegen naar kijken, zoals die verschillende generaties van de apple-computers laten zien, die nu al bijna industriële archeologie lijken. Ons leven is zeer verfraaid, al noemen we sommige aankledingen al te vaak banaal of noemen we technologie wel zeer snel verouderd. Juist dankzij de lectuur van Huxley, van Brave New World - maar ook een historische vorming zal er niet vreemd aan zijn - kan ik met zulke benaderingen niet overweg. Nucleaire technologie voor burgerlijk gebruik, dus ook voor geneeskunde heeft gevolgen gehad en die alleen negatief duiden lijkt mij uit den boze.

Wat kunnen we dan proberen te begrijpen? Dat we naar het verleden wel eens kunnen proberen te kijken, zonder a priori te kijken naar wat volgde, wat iets anders is dan te doen alsof men een feit anders kan bekijken en zo de geschiedenis te begrijpen vanuit de idee dat het anders zou kunnen verlopen dan het gegaan is, zonder daarbij altijd het handelen van personen in het geding te brengen. Utopische literatuur zijn dan vooral werken die nadenken over hoe de actuele situatie in de toekomst verder zou kunnen ontwikkelen, de betere denken daarbij duidelijk ook na over wat het is een mens te zijn. Mensen kweken volgens verschillende standaarden, alfa's, bèta's, gamma's... er waren er vijf, die inzetbaar zijn voor bepaalde taken.

In een roman kan men dan ook zonder scrupules onethisch denken, bedenken hoe het leven in zo een systeem zou werken. Wetende en beseffende dat Huxley een doordachte grap wilde schrijven, moeten we dus vooral ook zijn vermogen in rekening brengen het functioneren van een totaal andere wereld te bedenken, wat dan verbeelding heet en sommigen vinden dat we daar niet ver mee komen - of zou dat een illusie wezen? En dan nog, want in die periode, rond 1932 proefde de wereld de geneugten van snelle lijnschepen, goede treinen, vliegtuigen gingen het leven beinvloeden, Ford bouwde al 22 jaar auto's aan de lopende band. Ook werd er ernstig nagedacht over eugenetische problemen, mogelijkheden en wat voor resultaten men er uit zou halen.

Nu vrouwen vandaag hun moederschap ad libitum kunnen uitstellen door eicellen te laten invriezen, lijkt voor sommigen het einde in zicht. Het einde van de ondergeschiktheid van de vrouw? Of van de goede orde in de wereld, zoals in "een slimme meid krijgt haar kind op tijd". Het ligt voor de hand dat we de gevolgen negatief gaan inkleuren, want het kan toch niet goed zijn voor een kind... maar hoeveel vrouwen hebben niet nog een nakomertje op de wereld gezet en soms worden dat aardige kindjes en mensen, zoals met iedereen onder ons het geval is. Een kwestie van zelfbeschikking, zou men dat nog op tafel mogen leggen als argument?

Precies in de beeldvorming van zo een wereld heeft Aldous Huxley laten zien hoe ver we kunnen gaan als we een bepaald beeld van de toekomst willen schetsen. Maar nog eens, niemand kan zich indenken dat het eugenetische programma werkelijkheid zou worden, want het komt neer op een volkomen instrumentalisatie van menselijke personen. En toch moeten we vervolgens zien dat binnen de omstandigheden die gegeven zijn en dus niet te wijzigen, iemand is alfa of bèta... en dat kan niet anders, die personen in hun leven een enorme seksuele vrijheid verwerven. Vrouwen doen gewoon wat ze willen, het woord "moeder" en afgeleiden zijn geschrapt uit het woordenboek - dat elkeen (ook al aangepast bij de klasse) - in een soort tijdens de slaap ingebracht onderwijs meekrijgen.

Las u "vrijheid", dan alleen op vlak van de seksualiteit, niet op wat ze denken, want het ziet ernaar uit dat behalve de bospoeper, de man die niet geheel goed gelukt uit het productieproces is gekomen, net wel anders kan denken - aan het eind blijkt de hoogste instantie, Mustapha Mund de schuldige. Bernard Marx kreeg een beetje te veel alcohol in surrogaatbloed en gaat zo uit de bocht. blijkt het leven van zijn gelijken ernstig te verstoren, er is sprake van angst, van afwijzing. Een collega, Lenina, gaat met Bernard Marx mee en ze bezoeken een reservaat, waar een vrouw blijkt te leven die ooit in de nieuwe wereld leefde, maar door haar man - wat heet - zwanger is geworden en een zoon gebaard heeft. Huxley oefent kritiek op een samenleving die vergeleken met de onze primitief en weinig geperfectioneerd is, maar wij hebben mogelijkheden, in geneeskunde, mobiliteit en gewoon dingen des levens waar we veel voordelen aan hebben. Maar zoals John Savage vaststelde, we hebben het recht ongelukkig te zijn of op onze emoties, zelfs jaloersheid een plaats te geven.

Het zou er dus niet op aan mogen komen dat we al dan niet voor of tegen nieuwe technologie gekant zijn omdat er een of iets aan ontbreekt, onzeker aan is. Onzekerheid is uit het wereldbeeld van Brave New World geweerd want iedereen leeft perfect volgens de normen van de eigen stand. Alleen, niemand heeft keuzes, dus ook niet om iets af te wijzen. Maar als we kijken naar discussies over gezondheid, over het voorkomen van ziekten, dan zien we dat we het wat graag zouden hebben dat anderen onze orde niet kunnen verstoren. We kijken vooruit, maar verlangen hartstochtelijk dat alles blijven zou.

Al bij al zal het met soma en promiscuïteit wel een pretje zijn te leven in de heerlijke nieuwe wereld, als we er ons maar niet van bewust worden dat er meer is dan wat ons aangeboden wordt en wat we ingeprent hebben gekregen via hypnopaedia - slapend leren. Het kan ook wel even zo zijn, denk ik, dat we wel in zo een perfecte wereld willen leven omdat we dan niet moeten jakkeren, na een orgasme op een ander gaan en vervolgens toch te merken, aangezien emoties altijd en vanzelf fake zijn, dat het er allemaal niet toe doet. Het gaat om een vrijheid zonder gevolgen. Maar als mensen dan toch in een crisissituatie terecht komen, dan valt de hemel op hun hoofd.

Reageer ik nogal krachtig tegen al dat gedoe tegen sigaretten, dan gaat het erom dat het roken het paradigma is geworden voor het aantonen dat men elk genot moet weren als het schadelijk is. Maar mensen zijn niet perfect en het kan voorvallen dat we iets willen dat niet helemaal zuiver op de graat is, dan kunnen we het risico nemen, hopen dat het geen gevolgen heeft, waar velen dan ook alles aan doen. Opvallend is dat we overigens vandaag - op een andere manier dan dertig jaar geleden - seksuele vrijheid hoog op de agenda hebben staan, maar dat het tegelijk niet zo is, dat we allemaal aan allemaal toebehoren - binnen de groep van alfa's, bèta's, gamma's, delta's en epsilons. Soma zorgt ervoor dat we niet voelen wat steekt, maar ons prettig weten. Ik heb wel eens iets gezien dat voor een verfilming door moet gaan, denk ik, maar ik heb me wel vaak in gedachten geprobeerd in die wereld een weg te zoeken, als een Bernard Marx natuurlijk, of toch niet helemaal.

Heb ik wel eens geschreven dat men niet zozeer de maakbaarheid van de mens moet voorop stellen, want het kan best mislopen, dan is het omdat men het risico te verliezen wat menselijk is. De maakbaarheid insinueert dat we mensen kunnen laten leven volgen bepaalde stramienen, waardoor hen lijden en ongeluk bespaard zouden blijven. Levenskwaliteit verbeteren moet zeker hoog op de agenda staan, maar waar eindigt wat we als zinvolle kwaliteitsverbetering mogen beschouwen? Met veel respect voor wijlen de filosoof Koenraad Raes, kan en kon ik het niet eens zijn met zijn gedachte dat als er een medicijn zou bestaan die een zoon van hem zou behoeden voor het plegen van diefstallen, hij dat uiteraard ook zou laten voorschrijven, want als er geen morele overwegingen zijn om het niet doen, wel een chemische stof, zou men dan nog begeerte voelen. Stanley Kubrik heeft daar in navolging van de roman "A Clockwork orange" van Antony Burgess een schrijnende film van gemaakt, waarbij het vermogen tot moorden en verkrachten een menselijke mogelijkheid blijkt omdat we ook tot andere dingen in staat zijn.

Nu vrouwen die vrijheid krijgen hun vruchtbaarheid nog beter zelf te beheren, zal men ook moeten nadenken hoe men dat aan jongedames vertelt - niet om hen te programmaren maar om hen inderdaad keuzes te laten maken - want het zou mogelijk zijn dat men dat erfelijk materiaal, eicellen, ad libitum gaat inzetten en dan nog eens een optimale selectie maken. Zou dat een schrikbeeld moeten zijn? Ik weet het niet.

We leven in een nieuwe wereld, ik weet dat mijn verhaal nogal eentonig wordt, maar het lijkt me niet zinloos te proberen aan de weet te komen wat we met de mogelijkheden het beste zouden doen; er is niemand die daar op eigen houtje een oordeel over kan vellen. Maarten Boudry zal dit een illusie noemen, een gevaarlijke dan nog, want hoe beter de mens is...

Zelf denk ik evenwel dat mogelijk zover kan komen met die perfecte mens, dat die geen mens meer is. Geen erg? We weten het dan toch allemaal niet meer en zijn vrij van zorgen en tobben? Zou u zichzelf echt het genoegen van een beetje tobben ontzeggen, maar ook van een fantastische ingeving? Of iets te scheppen, dat er nog niet was in die vorm, een roman, een stukje patchwork of een kunstige armband? Ik denk dat we de discussie over nieuwe mogelijkheden moeten aangaan, ingenieuze vormen niet afwijzen, maar toch, ook niet prematuur ervoor gaan. Zoals de vader en grootgrondbezitter Briest het al zegde in de roman over zijn dochter: de zaken zijn onoverzichtelijk... maar zoals die man zijn oordeel opschortte, dat kan toch ook niet wenselijk zijn. Angst voor verlies? Angst voor fouten? Perfectionisme? Het kan allemaal tegelijk, maar we verliezen dan veel pigment in het leven.

Bart Haers