De Keisnijder

Kleinbeeld

De keisnijding

echt of kopie

Jhieronymus Bosch was een satiricus, wellicht ook een humanist en naar mijn aanvoelen, net als Brueghel een kenner van de menselijke geest. Wat er nu rond het werk van Bosch aan de hand is, zou hij niet zonder monkelen hebben aangekeken: specialisten bepalen op leven en dood of een werk echt van hem was of niet. De aandeelhouderswaarde van prestigieuze musea hangt ervan af. De kunst verdwijnt op de achtergrond.

Toen ik het werk in het Prado zag, zowel de eerste als de tweede keer, liet ik het werk op mij inwerken. Daarom slaat "eerste" en "tweede keer" op bezoeken aan het museum, want het is vaak prettig nog eens aan een of andere zaal terug te lopen, vanuit een andere hoek naar iets te kijken. Uitleg hoefde ik niet, kijken waar ik moest kijken des te meer. Dat proces van zien, toekijken, beter zien en er de tijd voor nemen is wat me altijd weer laat besluiten of ik iets de moeite waard vindt, interessant ook. Maar of ik het mooi vind, blijft altijd nog maar de vraag. Beklijvend dat wel en daarom loop ik er graag langs als ik in Madrid op familiebezoek ben.

De grote overzichtstentoonstellingen die men ons met grote regelmaat aanbiedt, komen er steeds meer op neer dat men een handeltje gaat opzetten in reputaties, zeker als een oeuvre in de tijd van ontstaan niet   helemaal is gedocumenteerd. Als de biografie ook nog eens veel lacunes laat zien, dan wordt het moeilijk veel zinnigs te vertellen over wat nu echt van de meesterhand was. Overigens bestond er in het ambachtswezen dat de schilderkunst toen was, vaak een taakverdeling en specialisatie, want de ene was de meester van de bloemen, een ander beheerste het schilderen van donkere luchten en de meester kon gezichten op het doek leggen waar we nog steeds over mijmeren.

Het kan zijn dat we de geschiedenis niet goed begrijpen noch de functie van schilderkunst en hoe die van aard kon veranderen. Men laat ons vaak verstaan dat er in al die buitenlandse musea zoveel roofkunst zou te zien zijn, maar de schilderkunst uit de Nederland was alvast in de zestiende eeuw een exportproduct. Ook de tapijtwevers, de grote ensembles, waaraan zelfs Erasmus zich heeft gewaagd, c.q. hij heeft het programma voor een vorstenspiegel gemaakt, die voor Karel V bestemd was en die behoorlijk wat geld opbrachten, hengelden graag naar prestigieuze opdrachten. Ook Van Dyck en Rubens, maar ook Rembrandt kon behoorlijk leven, al ging de laatste wel failliet.

Wie het niet begrijpt mag duidelijk zijn, want in de media komt het telkens weer terug: men laat zien dat dit of dat doek van Bosch of El Greco echt is of niet en dan kan een museum even naar adem happen en proberen de reputatie te herstellen. Dit is van den gekke. Let wel, als er sprake is van reproducties of vervalsingen, dan zal men dat niet als authentiek beschouwen, men zal onderscheid maken tussen het meesterstuk en mogelijke kopieën die soms ten behoeve van klanten werden gemaakt of voor de begaafde, goed ingevoerde leerling of gezel als een proefstuk werd nagedaan, soms met die specifieke bedoeling nog iets beter te doen dan wat de meester het had gepresteerd.

Kijkend naar de keisnijder, dan lijken museumconservatoren en ander schoon volk wel eens geneigd zo een kwakzalver te bezoeken. Vandaag kan men niet-destructieve methodes hanteren om bijvoorbeeld de ouderdom van vernissen of van verflagen te bestuderen en ook de drager kan zo bestudeerd worden. Met allerlei soorten metingen kan men de kwaliteit van de verf onder handen nemen en aan de weet komen of het resultaat correspondeert met andere werken. De keisnijder evenwel bezorgd wat graag een certificaat van echtheid.

Zou het toeval zijn dat bij de aanloop naar het opzetten van een blockbuster tentoonstelling altijd weer gesteggel ontstaat? Allicht niet, want dat gedoe over echt en kopie is voor ons een obsessie. Kijkend naar de Tuin der Lusten neemt het kijken zonder echt te zien heel wat tijd in beslag en men kan eventueel een audiofoon meenemen om het te kunnen volgen, maar dan ziet men niet opdoemen uit de veelheid van details wat er te zien is.

Op een dag stond ik in het Wiertzmuseum in Brussel en werd ik, zoals iedereen overvallen door de wijze waarop de schilder het horror vacui op grote doeken had uitgewerkt, in de stijl van Rubens, dacht hij. Het kijken vergde tijd, maar er kwam hoe dan ook niet echt dat moment dat je het allemaal kon vatten. Bij "De Hooiwagen", komt dat model bij opnieuw bekijken nooit vroeger, maar het blijkt altijd nog iets meer dat men ziet.

Stefan Hertmans laat zijn grootvader bekende werken uit de musea herschilderen, maar er zit altijd een randje aan, een detail, een gezicht dat verschilt van het origineel, iets waardoor het bekende werk naar hem, de schilderende grootvader toegetrokken wordt. De intellectueel en kleinzoon komt er pas langzaam achter hoe daarmee een levensverhaal werd verteld. Kopiëren van een bekend werk, waarom zou men het niet, doen, zolang men het maar niet voor echt laat doorgaan? Michael Borremans doet ook bijzondere dingen met de bekende iconografie.

Kunst van hoog niveau heeft in elke tijd zowel iets conventioneels terwijl het ook altijd getuigt van een zekere moed gebaande paden te verlaten. Gecanoniseerde kunst heeft het nadeel dat we er op de keeper beschouwd vaak niet meer in verdiept raken, want we menen de details te kennen, in documentaires maakt men ons dat graag duidelijk. Het oefenen in het kijken blijft dan vaak beperkt tot het volgen van een wijzende vinger.

Het zal wel weer zo wezen dat we wel eens wat hulp van node hebben om dat kijken te oefenen, maar zo gauw het kan, moeten we die weer vergeten. Mocht het zo zijn dat er een werk echt lijkt op een Bosch en toch niet geheel in opbouw, details, koppen zou lijken op een andere Bosch, dan kan het toch dat er sprake is van een evolutie, op een achteruit gaan van de capaciteiten. Wat het belangrijkste zou moeten zijn, 's mans verbeelding en vermogen mensen messcherp af te beelden, daar blijft het wel niet stil over, maar wel gaat het allemaal te snel en te niets zeggend. Over het herlezen van schilderijen, zoals ook bijvoorbeeld De Hooiwagen dan wel de Keisnijding van Jhieronymus Bosch, zou men het kunnen hebben, maar men kan best zelf de oefening doen.

Bart Haers