Angela Merkel, Joseph Roth en spijt achteraf



Dezer Dagen

Plan B
pragmatiek en verloren idealen


' t gekanker en gezeur over Europa is begrijpelijk
genoeg, het schieten op frau Merkel als
aanstichter wordt nergens goed bekeken,
maar dat Roth ons in herinnering brengt
dat we op zekere dag onze
blindheid en ondoordachte handelingen
onder ogen zullen moeten zien,
zal misschien iets helpen,
een greintje. 
Frau Merkel krijgt er volop van langs, want zij pleegt volksverraad, alsof zij persoonlijk al die vluchtelingen op weg heeft gezet. Dat is toch wel wat al te simpel. Maar hoe zal men de stroom van mensen, van lijdende mensen kunnen stelpen en hen het genoegen schenken opnieuw in eigen land het oude leven weer op te nemen?  

Met andere woorden, Europa heeft zich vijf, zes jaar lang weinig om de opstand bekreund en al helemaal niet bijgedragen aan het scheppen van een klimaat waarin een oplossing mogelijk zou zijn. Die ligt inderdaad niet in Europa, maar ik denk dat die mensen, zoals eertijds de volksgenossen in de DDR, goed weten dat het hier niet per se onmiddellijk een paradijs zal zijn, maar als ze zich inspannen, hard werken, ze wellicht een beter leven zullen hebben. Wij aanschouwen het met angst en beven en weten niet wat we denken moeten. Het blijft verbazing wekken dat we ons concentreren op de gevolgen van de verwoestende oorlog maar dat weinigen Europa er de mantel voor uitvegen dat ze daar niet tijdig de bloeduitstortingen hebben tegengehouden. Vergeten we niet dat Libanon en Jordanië ook het hunne te dragen hebben en dat de instabiliteit aan onze grenzen inderdaad veel risico's meedraagt.

Dat we ons niet gemakkelijk weten, met al die vluchtelingen, dat we onveilige toestanden vrezen en zelfs een verlies aan eigenheid, cultuur, daar kan niemand omheen. Maar het getuigt van een bijzonder gebrek aan zelfbewustzijn. Ik pleit er dus niet voor dat we ons zouden aanpassen aan de nieuwkomers, maar ik denk wel dat het nuttig is te bedenken dat onze cultuur robuust is. We kijken voortdurend naar lieden die het niet of nauwelijks goed maken, die gewelddadige oorlog tegen het westen bepleiten en bedrijven, zonder na te gaan hoeveel soortelijk gewicht die groep in de weegschaal leggen kan. Kijk ik naar Zuhal Demir of naar Alicja Gescinska, naar mensen die in mijn omgeving leven en ook hun verhalen van migratie, vlucht hebben of inderdaad, gewoon gelukzoekers bleken, maar er ook wel in slaagden, zij het bescheiden, dan is duidelijk dat we het wel moeten begrijpen: niet alle mensen redden het op dezelfde manier, maar de succesverhalen, daar zijn we tuk op, net als de verhalen van hopeloos falen.

Angela Merkel heeft de bootvluchtelingen niet uitgenodigd, heeft niet gezegd: kom maar af. Zij begreep dat ze zouden komen en wil dat we de crisis goed aanpakken. Men heeft haar Wir Schaffen Das niet begrepen als een oproep om het onvermijdelijke onder ogen te zien. Natuurlijk weet ze beter dan wie ook hoeveel druk dat kan zetten op de samenleving, maar er zijn toch wel enkele aannames en voorstellingen van zaken die er niet op lijken. We leven in crisis? Jawel en Geert Noels heeft er enkele keren op gewezen, maar het eigene van zowel democratie als van het (sociaal gecorrigeerde) kapitalisme blijft dat die altijd   onevenwichten en onzekerheden voortbrengen. Men moet een staatsman zijn als Churchill, Charles de Gaulle of Adenauer, Achilles van Acker om te begrijpen dat men met wegkijken geen oplossingen bedenkingen kan. Geen van deze staatslieden was zonder gebreken of vergistte zich wel eens in hun opties. Ook Merkel ziet wat er gaande is en weet dat ze die toestand eerst moet accepteren, voor ze er iets aan doen kan.

 Geert Noels is een van die economen die begrijpen dat problemen zelden alleen komen, wat impliceert dat we vooral de dynamiek onder ogen moeten zien. De geopolitieke verschuivingen, de opkomst van nieuwe economische polen, het verlies aan controle vanwege de Transatlantische handelsruimte, het zijn alle delen van een groot verhaal. De Arabische Lente was een poging van de middenklasse om finaal het juk van corrupte machthebbers af te werpen en een behoorlijk staatsbestel op te bouwen. Toch merkt men dat wij maar een uitkomst voor mogelijk hielden. Intussen lijkt er alvast in Teheran een nieuwe wind te waaien, maar hoever zal die reiken en wat zal die Perzië ofte Iran brengen? Wie accepteert dat we net dat niet kunnen voorspellen zou het Syrische slagveld ook anders benaderen. Nu moet men ervan uitgaan dat Iran oude schema's over macht in de regio hanteert. Of Poetin Iran gebruikt, dan wel of Iran gebruik maakt van het gewicht van Rusland, kunnen we ook niet overzien.

De critici van Angela Merkel hanteren ad libitum schema's die elkaar niet uitsluiten, al hebben ze daar geen moeite mee, wel gaat het om fenomenen die de macht en invloed van een politicus ver te boven gaan. Zij stelde publiek dat de integratie uit de arbeidsmigratie en de volgmigratie van de laatste vijftig jaar gefaald heeft, wat deels vast te stellen valt bij nauwkeurige observatie, maar er zijn er ook die zich aasloten bij de Europese Leitkultur en onzichtbaar werden als metoiken. Bijgevolg kijkt ze dus niet blind tegen de situatie aan. Wie vluchtelingen in hun heimat wil houden, zonder iets te doen aan het geweld, de wreedheid en onzekerheid maakt zich begoochelingen. Zou het volkerenrechterlijk en volgens de Conventies van Genève zo wezen dat vluchtelingen niet mogen strijden tegen een vreemde bezettingsmacht of tegen een wrede dictator in het thuisland, dan waren er tijdens WO II maar weinig Engelandvaarders gaan strijden tegen de Nazi's, toch.

Een ander element van het verhaal is dat van de rechtmatige opstand, zoals in de Nederlanden in het Plakkaat van Verlatinge is gestipuleerd en middels de Deductio van Vrancken kon men een nieuwe staat zien geboren worden, waar geen vorst aan het hoofd stond maar de Staten-Generaal. Tijdens de Arabische Lente hebben we gezien dat vrijwel iedereen de Franse Revolutie - dus de Leninistische variant van opstand - als schema hanteerde, terwijl het proces in de Nederlanden of de revolutie in de 13 Britse kolonies aan de Atlantische kust, waarbij telkens een nieuwe staat mogelijk bleek, een nieuw begin buiten beeld bleef. Omdat onze schema's niet deugden, konden we ook niet gepast reageren.

Nu kunnen we dus proberen de deuren van Fort Europa te sluiten en gesloten te houden, maar toen men beelden toonde uit Ceuta en Melilla,  was links en al wie voor rechtvaardigheid strijdt verbolgen, maar een land dient op de buitengrenzen te letten. Daarom kan men de voordelen van Schengen niet zomaar in de strijd laten sneuvelen. Alleen, men zegt voortdurend dat Brussel niet mee wil, dat Merkel te gastvrij was, maar de stroom was er en Hongarije zette ras een eigen grenslijn op, een nieuw ijzeren gordijn.

Ook hier spelen meerdere agenda's hun rol, bovendien blijkt men er zich weinig van aan te trekken dat men buurlanden met nieuwe onoplosbare problemen opsolfert. De kortademige demagogen moesten niet veel zeggen. Nog eens, het uitgangspunt is dat een natie, een land niet zonder grenzen kan en dat men moet zorgen dat er geen bedreiging uit buurlanden over de grenzen komt, eerst oorlog, later, nu, vluchtelingen en als men goed luistert, hoort men mensen bang worden voor oorlog.

Maar we vrezen ook het verlies aan Europeness, al noemen we het dan liever de waarden en normen van de Verlichting. Voor sommige medemensen is het volkomen helder waarover het gaat, maar wie zich verdiept in de geschiedenis, de ideeëngeschiedenis van de zestiende eeuw tot nu merkt dat er wel een aantal punten zijn die we allen gezamenlijk onderschrijven, maar juist over ideeën als rechtvaardigheid, gelijkheid en zelfs broederschap en ook wel vrijheid heerst er doorgaans debat en ook  verwarring. Vrijheid blijft veruit het moeilijkste punt omdat men er zich al te gemakkelijk simpele voorstellingen van maakt. Rechtvaardigheid evenwel blijft een hoeksteen, al begrijpen sommigen dat afwezigheid van verschil, terwijl rechtvaardigheid tegelijk te maken met de gedachte "suum cuique", elk het zijne, verder kan men er mededogen en barmhartigheid aan toevoegen en verder gaat een samenleving niet gebukt onder ressentiment. Men aanvaardt dat er succesvolle mensen zijn en andere maar kijkt hen daarom niet in de nek. Waarom negeert men het basisinzicht van de evolutietheorie, waarbij men juist van de verschillen binnen de groep, de soort uitgaat, als men het heeft over gelijkheid.

De moderne Westerse samenleving blijkt attractief voor mensen uit gebieden waar semimoderne opvattingen verbonden raakten met oude machtstradities, zoals de Ba'athpartijen in Irak en Syrië lieten zien. De opstandelingen kozen voor het volle pond, maar lopen ook hier vast op afwijzing en onwil. Onbegrijpelijk is dat niet, maar het is geen oplossing.

De overheid wil die mensen leren hoe ze zich hier moeten gedragen, maar ik merk dat vele vluchtelingen perfect weten hoe ze hier moeten handelen: menselijk, welwillend, lankmoedig over hun eigen lot en niet veeleisend. Natuurlijk zijn er mensen die menen dat ze recht hebben op halal vlees en dergelijke, tenslotte komen ze in een cultuur terecht waar het gewoon is dat we onze eisen stellen. Opkomen voor eigen rechten kan geen kwaad heten, maar natuurlijk als men de uren in het gemeentelijke zwembad zou veranderen om mensen ter wille te zijn, dan moet daarover van gedachten gewisseld. Zelf ben ik tegen, maar het kan zijn dat dit een tijdelijk en zeer beperkt regime van gescheiden zwemmen noodzakelijk is; liever niet dus, maar nog maar 45 jaar geleden was dit hier goed - geacht - gebruik, tot zwembaden vonden dat de familie samen diende te genieten van de waterpret. In Zurich zijn er aan het meer nog altijd badinstallaties voor dames apart naast gedeelde zwemzones. Nu goed, voor afzonderlijke zwembaden is er absoluut geen geld.

Nu kan men natuurlijk geen mensenmassa integreren omdat veel ervan een individueel proces is, waar elkeen naar vermogen aan participeert. Maar als wij dan voortdurend beweren dat het niet genoeg is, dan kan het nooit wat worden. Zuhal Demir, de dame van staal meent dat Merkel voor chaos zorgt, maar momenteel zijn het de afzonderlijke acties van lidstaten die voor problemen zorgen. Homogenisme speelt zoals we vroeger al aangaven in het oude Midden-Europa een grote rol in het politieke denken en sommige groepen in Duitsland, Nederland en België vinden dat nog zo kwaad niet.

Nog eens en ten overvloede, wij moeten onze cultuur niet opgeven, zoveel mag toch duidelijk zijn, maar de integratie van de vluchtelingen hangt af van onze bereidheid om hen zelf te laten uitzoeken naar hoe of het zit. Alleen, we hebben geen tijd, want het proces diende klaar te zijn vooraleer mensen een aanvang konden nemen met integratie.

Theodore Dalrymple wordt vaak afgeschilderd als verschrikkelijk conservatief en dwangmatig cultuurpessimistisch auteur, maar hij stelde wel vast dat het vooral Indiërs en Pakistani's zijn die hun avondmaal met de hele familie gebruiken en die hun kinderen aanzetten tot beleefdheid, vriendelijkheid en aandacht voor anderen. Het lijkt te mooi om waar te zijn, maar inderdaad, zo handelend bezorgen ze ons weinig of geen overlast, maar ik zie wel eens een jonge moeder met wortels in Marokko of Algerije die niet toegeeft aan de prinselijke neigingen van zoonlief.

Wat zou het betekenen als niet 78 % van de (hogere) middenklasse autochtoon was, maar slechts 40 %? Dat zou pas het einde van een samenleving betekenen. Nu zit in die voorstelling van zaken blijkbaar een veronderstelling verborgen, die niet zo fraai is: die autochtone middenklasse zou hardvochtig wezen en mensen die niet passen uitsluiten, meer nog ze zouden zichzelf tot norm stellen en zich inlaten met strak design, dure, dikke auto's, hun huis is hun fort en met het lot van arme sloebers hebben ze geen uitstaans, geen empathisch vermogen, die bourgeoisie. Dat deze mensen vaak op allerlei manieren inzet aan de dag leggen voor de samenleving, voor naasten en buitenstaanders, voor vrijwilligerswerk en andere activiteiten tijd vrijmaken, wordt niet vernoemd. Een witte universiteit is voor hen een horreur en dat we nog Vloms spreken al helemaal het bewijs van kortzichtigheid en bekrompenheid. Tot je naar "De Afspraak" kijkt en daar een geleuter zonder vergelijk hoort over een stupide programma "the sky is the limit" en de maker zegt dat hij de werkelijkheid wil laten zien en de waarheid omtrent de rich en powerless. Dat laatste is wat overdreven, maar je zal nooit ondernemers als de voorzitter van Ter Beke of de heer Piet van Waeyenberghe zien, die zich inlaten met Europees erfgoed of met andere zaken als de Koningin Elisabethwedstrijd. En dan was er nog een item over gokken in het voetbal. Maar de discussie die Chris Peeters aanvatte over de opvang van vluchtelingen, bij Ter Zake was dan wel weer okay.  Je kan Trump verwijten dat volgens zijn evangelie de wereld uit twee soorten mensen bestaat, zij die weten hoe het moet, hijzelf dus, en de rest, de verliezers etc. In Vlaanderen moet men betreuren dat maar weinig debat gevoerd wordt over wat het goede samenleven zou kunnen betekenen, zonder dat het direct uitdraait op moraliseren. Ook hier heeft iedereen het verkeerd voor, behalve Peter Mertens, Dimitri Verhulst of Joost van de Casteele. Excuses, zo kan men zelfs geen discussie beginnen, over de politieke keuzes van Pablo Iglesias in Spanje bijvoorbeeld.

Een zinvol debat voeren over Europa, opvang van Vluchtelingen en wat er al niet meer aan hete hangijzers voorhanden is, begint toch wel met een poging tot eerlijke analyse. Men kan niet iedereen opvangen? Uiteraard niet, maar niet Angela Merkel heeft de poorten open gegooid, ze stelde domweg vast dat we de stroom mensen, individuen die we als vluchtelingen en asielzoekers omschrijven, maar ook als gelukzoekers wegzetten - en die zijn er uiteraard ook, de Spaanse Brabander, weet u nog - niet zouden tegenhouden door de poort dicht te gooien. Europa is een aantrekkelijke regio om te leven, met goede voorzieningen, met een open cultuur, ook al lijkt links elke rechtse stem voor grenzeloos geborneerd te willen houden en omgekeerd kan het ook hard gaan. Bovendien heb ik noch Orban noch anderen horen pleiten voor een gepaste en goed voorbereide militaire deelname aan de strijd tegen Assad en tegen IS, noch hebben we hier de afgelopen jaren goed met elkaar gesproken hoe we terrorisme en radicalisering dienden te begrijpen om er inderdaad greep op te krijgen en te domesticeren.

Er staat dezer dagen veel op het spel, maar politieke en vermeende intellectuele gidsen gaan vandaag uit van de gedachte dat alleen hun gelijk van tel is. Sommigen willen de religie aanvallen en menen dat als die verdwijnen alle problemen opgelost zijn. Hoe weinig verschillen die dan van de fanatiekelingen die juist per se het Huis van Islam tot hier willen brengen en wat we vooral niet moeten willen? Maar ook kan men toch moeilijk om de werkelijkheid heen dat Europeaan zijn niet betekent dat men plots geen Beier of Vlaming, geen Fransman of Vendéen meer zou mogen zijn. De Europese constructie kwam er na een vernietigende oorlog die niet vier of zes jaar heeft geduurd - voor de Polen gaat het om zes jaar plus veertig jaar sovjet-suprematie - maar in West-Europa van 1914 tot 1947, toen de koude oorlog begon, waarbij men de nog verse ervaringen en trauma's wel moest ontzien; nationale en regionale identiteit zijn zonder meer de bakermat van de Europese culturen maar ook van een zeer verscheiden geheel, hoewel we te lichtzinnig blind zijn voor de grote mate van convergentie.

Staatslieden, denkers en doeners hebben dat Europa decennium na decennium vorm gegeven, er zaten weeffouten in, maar ook, er was lang een draagvlak bij burgers, bourgeois, mensen die doorgeleerd hadden en zelf ook voor dat Europa pleidooien hielden, over de inzet en de nodige inspanningen. Vandaag kan men aan volwassenen noch aan jongeren duidelijk maken dat de nationale parlementen best veel meer in de pap te brokken hebben, als ze dat al zouden willen, maar veel parlementairen laten dat liever aan de regering en vooral de premier.

En ja, wir sind Europa, maar ook, in mijn geval, Vlaanderen en zelfs, men zal verbaasd zijn, denk ik ook dat België mij aanbelangt, niet tot nader order, maar omdat het deel is van de geschiedenis, mijn, onze geschiedenis. Tegelijk probeer ik van de geschiedenis der Nederlanden verder werk te maken, van Duitsland en Frankrijk, maar ook van andere landen. Soms is het moeilijk goede analyses te vinden en hier schieten commentatoren als Hendrik Vos, maar vooral journalisten tekort.

Nu goed, we roeien met de riemen die we hebben en proberen losse eindjes die we vinden aan elkaar te knopen. Moeten we Merkel volgen? Niet blindelings, maar wel met goed vertrouwen en veel inzet voor een gezamenlijke Europese benadering. Maar de vruchten zal men, als het goed is, niet morgen plukken. De Duitse eenmaking, een proces van geduldig hersmeden wat verscheurd en verbroken was, mag als voorbeeld gelden. En neen, dat soort ondernemingen is nooit klaar.

Joseph Roth laat in "Die Kapuzinergruft", een roman over een andere von Trotta een groepje mannen getuigen dat ze voor de oorlog doorheen het gebied van de Dubbelmonarchie zonder papier konden reizen, per trein of met de ezel, maar dat ze allemaal vol grieven zaten over dat vermeende vermolmde rijk, maar nu het allemaal opgedeeld werd in nieuwe staten, nu blijkt het met vrije verkeer ook gedaan, zeker voor arme drommels die met hun ezels allerlei snuisterijen naar afgelegen delen van het rijk brachten, terwijl ze tijdens de winter in Wenen of Budapest hun voorraden aanvulden. Vandaag kankeren wij over Europa, Frau Merkel en Donald Tusk... ik zeg al niets meer.

Bart Haers  






Reacties

Populaire posts