Verzet tegen terreur en staatsterreur

Dezer Dagen

Leed delen, lijden verwoorden

rampen en stil leed

Stuurde mee Gavrillo Princip aan,
die op 28 juni 1914 de Habsburgse
kroonprins Franz Ferdinand en
aartshertogin Sophie dood schoot
in Serajevo. De Stier, Apis,
leidde de Servische geheime
dienst en maakte gebruik
van bereidwillige jongeren
om terreur te zaaien in de buurlanden. 

Verbazend blijft het wel, hoeveel kranten en bladen over het leed dat rampen als Nice of Zaventem over individuele mensen weet te melden. Of dat zo was na de ramp met MH17 weet ik al niet meer, al werden ook daar persoonlijke verhalen verteld. Goed om weten wie er in rouw is maar verder, maar moet het echt? Zou het onze solidariteit en ondersteuning bevorderen? Uiteindelijk is er bij deze aanslagen ook sprake van menselijk handelen, als het al niet de aanleiding en eerste oorzaak is. Of het zou moeten zijn dat het een of andere geestelijke wanorde is die mensen ertoe brengt, al hanteren ze dan heel aandacht goed uitgewerkte plannen om hun doel te bereiken. De dader krijgt een etiket, terrorist, en klaar is kees. In het moeilijke geval dat men de oorzaak van dat terrorisme wil kennen, komt men uit bij algemeenheden, zoals achterstelling, frustratie... Kan best het geval wezen, maar het zegt niets over die ene dader of die paar die een luchthavenhal vernielen en doden en gewonden achterlaten.

Geestelijke wanorde of verwarring? Het zal wel een eufemisme zijn, maar het valt wel op dat in de VS de afgelopen dagen politieagenten aangevallen werden omdat hun collegae zonder veel overleg wapengeweld hadden gebruikt. Wat te zeggen van Vladimir Poetin en Erdogan, die in hun land - en zelfs daarbuiten - zoveel aanhang hebben, dat ze straffeloos de wet en de afspraken van bijvoorbeeld de Raad van Europa aan hun laars kunnen lappen? Machthebbers aanvallen met het argument dat ze even het morele noorden bijster zijn, voor buitenstaanders blijft het gemakkelijk, voor de slachtoffers is het van een andere orde, want ze voelen aan den lijve wat die macht betekent. Maar het gaat er natuurlijk om dat terroristen in principe geen macht hebben, hoewel hun werk vaak gefaciliteerd wordt, met douceurtjes en pas als ze er helemaal alleen voor staan, wordt het verhaal anders. Men mag toch niet vergeten dat Gavrillo Princip, die de aartshertogen Franz Ferdinand en aartshertogin Sophie in Serajevo neer kogelde lid was geweest van een geheime organisatie 'De Zwarte Hand', die geleid werd vanuit de Servische staatsveiligheid en die organisatie had in 1903 zelfs een regerende koning had vermoord. Toch verdwijnt de hele historie een beetje in de marge van de geschiedenis, terwijl er veel aan vast hangt, zoals de Franse steun aan Servië dat onze aandacht zou moeten bezighouden. Merken we op dat het Servische nationalisme en intransigentisme, dat anders dan het katholiek intransigentisme erop gericht was overal waar Serviërs woonden ook het Servisch gezag gevestigd moest worden, in 1990 weer de kop heeft opgestoken en in de lange periode van tribulaties en onderhandelingen rond Kosovo ook nog aan de orde was.

De daden van vorsten en machthebbers gaan uit van een concept van soevereiniteit, de daden van terrorisme gaan uit van de vaststelling dat open strijd niet mogelijk is. Het geweldmonopolie in de parlementaire democratische rechtsstaat laat het in principe niet toe dat burgers tegen de overheid of tegen medeburgers geweld gaan plegen, toch kan men het recht op opstand niemand ontzeggen, maar men mag het bestel ook wel verdedigen, ondanks eventueel kritisch voorbehoud.

De geschiedenis van de RAF en de Italiaanse evenknieën, die beide ook belangrijke figuren gijzelden, kwamen voort uit een mix van ideeën die de gewapende strijd legitimeerden, zoals de idee dat de bourgeoisstaat onderuit gehaald moest worden en dat de arbeiders dat zelf niet zouden inzien. Met Lenin bedacht men dat een kleine voorhoede het harde en ondankbare werk dienden uit te voeren.

In het Jihadisme spelen dan nog concepten mee over het leven binnen de goede samenleving en dat erbuiten, die van de ongelovigen. Maar ook hier gaat het om een zelfbenoemde voorhoede, die plots meent dat ze niet langer moeten wachten op de grote massa's. Pas als een machthebber in een "ver" land oproept tot gezamenlijke strijd, blijken massa's in de diaspora wel te porren voor actie, zoals de afgelopen dagen is gebleken in Rotterdam en in Beringen, Brussel... Er zijn dus verschillende mechanismen die spelen en ook nog eens verschillende schaakspelen tegelijk gaande houden, want als een groep mensen bedrijven wil boycotten omdat ze de "verkeerde" idee aanhangen, dan vormt dat een inbreuk op onze regels en normen - al zou ik het wel wenselijk achten als we minder gezwind naar bedrijven met koffie in de aanbieding zouden lopen op plaatsen als het station van Gent of Antwerpen. Want men mag niet zomaar bedrijven boycotten, al viel het vroeger naar men zegt wel eens voor dat een handelaar de boeken toe mocht doen omdat een pastoor opmerkingen had over de levenswandel van de handelaar of leden van diens familie. Broodroof heette dat en in strijd met de gewetensvrijheid.

Natuurlijk keurt eeniegelijk de daden van terrorisme af, maar daarmee staan we nergens. Zij die zeggen te vechten tegen het westen, zijn tegelijk overduidelijk gefascineerd door de techniek die werd voortgebracht en hanteren die graag. Het is een constante in de geschiedenis dat mensen, c.q. bestuurders die het niveau van vrijheid voor personen benijdden, zoals ten tijde van de Republiek, niet schromen de voorsprong die de Republiek had, onder meer inzake het gieten van kanonnen, te baat namen. Vijandschap sluit nooit of zelden uit dat men aspecten wel graag te baat neemt.

En toch is er een andere kwestie die minstens evenzeer onze aandacht moet krijgen: een aantal jaren geleden was het tonen van naakt op televisie en in films nauwelijks nog problematisch en ook seksuele handelingen tonen mocht wel. Dezer dagen merkt men dat het seksuele en erotische steeds verder uit onze leefwereld geduwd wordt. Waarom zou de tepel van een zangeres echt zoveel commotie wekken, als een aantal jaren geleden het geval was? Het gaat om een aantal gevoeligheden die niet zomaar om morele redenen worden opgeworpen, maar een politieke en vaak politiek-religieuze opzet moeten schragen. Abortus is in de VS nog steeds een hot item, maar ook Erdogan vond dat abortus niet kan, maar ook algemeen gebruikte middelen van geboorteplanning in Europa wijst hij af. Hij wil, zeer fysiocratisch en Malthusiaans, de kracht van zijn land ontwikkelen door vrouwen aan te zetten hun vruchtbaarheid optimaal in te zetten, lees: meer kindjes maken.

Dat precies deze fenomenen, waarbij artsen vermoord werden in de VS omdat die abortussen op hun geweten zouden hebben, vloeken met andere zoals het feit dat wapendracht - toch veel dodelijker - nagenoeg onbeheersbaar gemaakt wordt, moet ons verontrusten, want hier spelen logica en emotionaliteit haasje over, maar menselijkheid valt in de verste verte niet te bespeuren. Overigens, men kan zich moeilijk tegen waarden als zelfbeschikkingsrecht verzetten als men vervolgens het recht in eigen handen neemt, tenzij we uit het oog verliezen dat zelfbeschikkingsrecht impliceert dat we anderen ook over zichzelf laten beschikken.

Men kan dus vaststellen dat er niets verworven is van de vrijheden die hier als evident worden beschouwd. Ook het levenseinde zal eerlang nog voor problemen zorgen, omdat zelfbeschikking op dat terrein vele factoren meespelen, die wettelijk niet altijd a priori kunnen worden vastgelegd. Was het wenselijk dat er een wet werd gestemd over euthanasie voor mensen die wilsbekwaam zijn, daarbij werd uitdrukkelijk de directe omgeving van de stervende uitgesloten in het gesprek. Nu kan dat altijd nog informeel maar men zal toch vaststellen dat formeel overleg om allerlei redenen is uitgesloten. Men hoort wel eens dat mensen, nabestaanden van een persoon die euthanasie vroeg en kreeg, niet kunnen leven met de keuze van hun ouder of ander familielid. Een gebrek aan communicatie veroorzaakt dus leed, onnodig leed. Via patiëntenrechten is heel veel geregeld en toch blijft dat instrument voor velen onder ons een gesloten boek.

Men kan er niet omheen dat in deze tijd verschillende mens- en wereldbeelden hard met elkaar botsen, waarbij religie een opvallende rol te spelen krijgt en terreur, ook staatsterreur moet legitimeren. Merk op dat Sissi, de sterke man in Egypte de macht verwierf door de Moslimbroederschap politiek uit te schakelen, mar dat Erdogan impliciet net steunt op inzichten van de politieke moslimbroederschap en daarbij dat beiden de persvrijheid helemaal hebben uitgeschakeld. Het is zijn beleid, maar zo te zien gesteund door nogal wat Turken, respectievelijk Egyptenaren. Zou men zich de saaiheid van zo een gelijkgeschakeld medialandschap kunnen inbeelden?... oeps.

We zullen strijdbaar moeten zijn, maar ook soft power niet uitschakelen. Sinds 1974 gold een migratiestop  op het niveau van arbeidsmigratie, maar familiehereniging kon wel. Men kan niet beweren dat dit alleen tot rampspoed heeft geleid, want er zijn veel mensen van Marokaanse en Turkse afkomst die het hier wel maken, tot in het parlement toe. Maar er zijn er ook die het niet haalden en faalden in het onderwijs, die geen meester of juf vonden die hen wist te motiveren en hun weerbaarheid aan te spreken. Men zal evenwel die volksverhuizingen niet ongedaan maken en dus komt het erop aan te weten hoe we het maatschappelijke debat zullen voeren. Het gaat dan niet voor of tegen de hoofddoek, hoewel het handig middel is voor de extremisten om het verhaal voor eigen gewin aan te wenden, zoals ene G. Wilders met zijn "kopvoddentaks" wilde, dan wel de meiden van halal die er een sport van maakten met jeugdig enthousiasme hun zaak te verdedigen, soms ook verbeten.

Laten we dus maar goed begrijpen dat de dadendrang, die terroristen beweegt ons meer moet bezighouden. Het leed van de slachtoffers, van de nabestaanden moeten we ondersteunen, maar voor onze samenleving is het wenselijk dat we dadergedrag beter begrijpen zonder daarom een en ander te verschonen. Godsdienstvrijheid is een belangrijke waarde die in Europa vorm gekregen heeft, maar tegelijk zal men beperkingen inzake proselitisme wel degelijk niet enkel moeten overwegen maar ook in uitvoering leggen. De daders handelen niet in het luchtledige, maar hun omgang met de werkelijkheid kan men chaotisch noemen en niet echt blijk geven van genuanceerd denken. Nu, als ik mensen hoor fulmineren tegen elke uiting van godsdienstigheid, bekruipt me plaatsvervangende schaamte, omdat men kan weten dat mensen op verschillende momenten in hun leven geraakt kunnen worden door het religieuze en dat het lang niet altijd aanzet tot gewelddadigheid. Wat het christendom, lees: de RKK betreft, moeten we toch inzien dat de almachtige, triomfalistische kerk in enkele decennia helemaal verdween en de angst voor de pastoor en de kwezels al helemaal verdwenen is. Aan de andere kant, mensen kunnen vanuit religieuze bevlogenheid grote menselijkheid aan de leggen. Over Güllen wordt dezer dagen veel gezegd, want de een vindt hem een vaandeldrager van een humanistische visie op Islam, een pleitbezorger voor emancipatie via goed onderwijs ook en verder roept hij op tot tolerantie, maar zijn critici zijn ongenadig en menen dat hij een Islamitische elite wil opkweken die vooral op macht belust zou zijn, zien in hem een sekteleider en blijkbaar deelt Erdogan die visie. Voor mij is het vooralsnog onmogelijk uit de informatie die ik krijg te besluiten of Güllen inderdaad naar meer macht voor de Islam en van zijn beweging streeft dan wel een Verlicht humanisme in de Islam wil inbrengen, want de media brengen vaak de ene of de andere boodschap en zoeken niet naar de werkelijke toedracht. Sinds de Brexit heeft de BBC begrepen dat het toepassen van hoor en wederhoor niet kan volstaan, net zo min als fact checking, want die brengen geen afgewogen oordeel, eventueel in esthetische zin of zelfs, god betere, in morele zin.  

We kunnen geen terrorisme toelaten, maar behalve het noeste werk van veiligheidsdiensten, moeten we ook proberen de aanzet ertoe te beheersen, maar eenvoudig zal dat niet zijn. Onze wijze van debatteren is open en vaak vinden we goed genoeg als de extremen even hun mondje mogen roeren. Er moet werkelijk debat zijn en dus zullen wetenschappers, zeker in de sociale en menswetenschappen hun neiging tot objectiviteit moeten onderzoeken, want aan de ene kant weten ze graag te vertellen dat ze bijvoorbeeld de conservatieven in onze samenleving rauw lusten, maar verder hebben ze de neiging de reactionaire, integristische aanhangers van religies nauwelijks te bespreken, laat staan aan de kaak te stellen, niet zelden met verwijzing naar hun gebrek aan kennis ter zake. Enig studiewerk? Natuurlijk leert niemand klassiek Arabisch in een maand of een jaar, maar men kan wel proberen dieper door te dringen tot de geschiedenis van het Midden-Oosten, sine ira ac studio. Onze publieke wetenschappers stellen zich vaak zeer afstandelijk af tegenover onze samenleving, waarbij ze vergeten dat ze er deel van uitmaken. Evident? Sommige erudiete mensen vinden dat ze vanuit nergens over elk fenomeen moeten nadenken en zeker niet oordelen. De grond daarvoor mag duidelijk zijn, want te vaak hebben geleerden zich laten spannen van voor het karretje van dictators, zoals in Nazi-Duitsland, maar ook later in de DDR en Hongarije het geval was. Er was geen keuze, maar hier in Europa hebben geleerden een keuze, niet om de Islam te veroordelen, dat gaat over een paar miljard mensen intussen, maar over hoe de Islam en de moderniteit meer harmonieus kunnen sporen.

Het debat voeren in een democratie blijft lastig en het pad is vaak glibberig, maar we mogen niet vergeten dat er veel op het spel staat. En neen, de terreur zal men niet zomaar oplossen, maar het feit dat er vormen van staatsgeweld geopenbaard wordt in een aantal landen, zoals Egypte, maar ook bijvoorbeeld Israël, roept ook moeilijke vragen op. In de strijd tussen voor- en tegenstanders van Palestina kan men zich moeilijk mengen zonder het bestaansrecht van Israël in het geding te brengen en dat lijkt me een stap te ver. Het beleid van de huidige regering roept niet enkel vragen op, maar moet een oplettende burger, ook hier, wel bezorgd maken. Francis Fukuyama schreef dat in 1989 de geschiedenis ten einde kwam en men blijft hem dat nadragen, al heeft niet iedereen dat werk goed gelezen, maar hij kon stellen dat de strijd tussen kapitalisme, liberalisme en communisme gestreden was. Hij heeft er overigens ook wel op gewezen dat over de Islam niet het laatste woord gezegd was. En over China had hij het nog niet, maar hoe China zou evolueren was niet geheel duidelijk, behalve dat het economische macht zou verwerven en het autoritaire model met de ene partij in stand zou houden.

Kortom, het gebeuren in Nice, Maalbeek en de Bataclan komt voort uit de gesteldheid van de geglobaliseerde samenleving, waar mensen gemakkelijk toegang hebben tot inzichten en steun vinden in opinies die zomaar rondwaren, als boze demonen, moeten we vaststellen. Maar het zijn altijd nog mensen die het oppikken en het overwegen, tot de daad, de terreurdaad overgaan. Kunnen veiligheidsdiensten alle bommen onklaar maken, dan nog zijn er die kiezen voor andere middelen, zoals ook Palestijnen op zeker ogenblik voor het keukenmes kozen, een jonge kerel koos voor een bijl op een Duitse trein. Men kan dit betreuren, maar dat blijft lievemoederen, maar de gronden voor het terrorisme zal men ook niet van vandaag op morgen uit de wereld helpen. Wel kunnen we wat meer secuur met ons blaten over waarden en normen omgaan, want hoewel enige hypocrisie batig kan zijn, kan men de soms leugenachtige houding niet zo gemakkelijk terzijde schuiven, want ze roepen gemakkelijk haat op. De oorlog in Irak goedkeuren blijft een zware hinderpaal, de onmacht de verrechtsing van de Israëlische politiek tegen te gaan, de onmacht van redelijke stemmen als Amos Oz en David Grossman moeten we niet uit het oog verliezen. Maar onze interne debatten in Europa, tussen Noord en Zuid, tussen het Oude Europa - de stichtende leden - en de Oostelijke lidstaten die in 2004 naar het oordeel van sommigen overhaast toe mochten treden, met dank aan het UK, dragen ook niet bij tot een sereen en beslist optreden, zo lijkt het wel. Maar dat is de prijs van de democratie. Churchill riep jaren in de woestijn, Chamberlain kwam met de boodschap de vrede gered te hebben voor zijn tijd in 1938 maar finaal was het Churchill die van mei 1940 tot december 1941 nagenoeg alleen met zijn medeburgers de strijd aan is gegaan en niet versaagde. Alle retoriek toen aangewend om iedereen te overtuigen mee te strijden en vervolgens te aanvaarden dat een motie van wantrouwen wordt ingediend in volle oorlog, om die vervolgens te winnen, dat blijft een voorbeeld. Maakte Churchill fouten? Allicht wel, maar het resultaat, het smeden van een sterke coalitie en het dulden van stokebranden uit Polen en Tsjechië, in de wetenschap dat er in Moskou ook scherpslijpers rondliepen, men moet het maar doen.

Terrorisme goedkeuren kan niet, maar de bestaansreden ervan negeren of de kiembedden ongemoeid laten biedt ook geen oplossing. De doden in Nice, maar ook in Mali en Kenia, ze mogen ons niet onberoerd laten, maar het is ook zaak de hangende kwesties onder ogen te zien, vooruit te kijken en bepaalde uitwassen van extremisme met klem tegen te spreken. Maar niemand zal Geert Wilders het zwijgen opleggen, dat mag duidelijk zijn. Hoe het dan wel moet? De regeringen in Europa kunnen meer besluitvaardigheid aan de dag leggen, maar dat kan maar, valt te vrezen als de oppositie van haar opdracht oppositie te voeren geen parodie maakt. De Franse politiek is verscheurd, heet het, dat wil gewoon zeggen dat de oppositie en in het bijzonder de Républicains de regering nalatigheid verwijten terwijl de vorige president de wijkagent heeft afgeschaft, zeker in gevoelige wijken, net die agenten die het best met grote precisie informatie kunnen verzamelen en die bij de speurders kunnen aanbrengen - maar die agenten genieten in het apparaat dan weer geen vertrouwen of achting. Het verhaal van de slang die zich in de staart bijt, dringt zich op. Feit is dat wij burgers ook wel onze rol zouden kunnen opnemen en niet voortdurend gaan klagen, zonder daarom onze rechten op te geven, maar ook dat blijkt delicater dan het klinkt. Goede moed dus en laten we ons niet murw slaan door de omstandigheden, want we zijn erbij. Terreur mag ons niet klein krijgen, maar hoe we het aanpakken, is in de eerste plaats een zaak van een verantwoordelijke overheid. De slachtoffers eren past, rouw aannemen ook, maar het mag daar niet bij blijven.

Bart Haers