Zijn we echt harteloos (geworden)

Kleinbeeld

Meedogenloze tijden

over transparantie

Werkelijkheid en fictie. Buneul wist
er aardig mee te spelen, het publiek, zegt
men lukt het minder. Maar is dat wel zo?
Het zijn de hyperbolen in de media
die het hem vaak doen en verleiden
de "gewone" mens ertoe ook scherp uit
te pakken, schadelijk en/of harteloos. 

Een jeremiade wordt het niet, maar toch, het valt steeds meer op dat mensen op al te lichtvaardige manier te kijk worden gezet en vaak, lijkt het wel, om futiliteiten afgemaakt worden: te mager of te dik, te kort of te lang en het haar slecht gekapt, alles kan aanleiding vormen tot heilige verontwaardiging. Meedogenloos omgaan met anderen, maar evengoed met zichzelf, het zal wel geen ziekte van de tijd zijn, maar dezer dagen krijgen we er een andere dimensie van te zien.

De sociale media dragen er de schuld voor? Misschien, maar toch zijn het wijzelf die verleidonze afkeuring laten kennen, eerder nog dan bewondering, verwondering. Ook de media hebben er een handje van weg zonder veel scrupules mensen te kakken te zetten, ook al blijkt naderhand dat de betrokkene niets te verwijten valt. Maar we willen dat alles juist gebeurt. Het heeft te maken met de eis dat we rechtuit zouden zijn en ons gedacht zeggen, ook al zijn de gevolgen vaak niet te overzien. Sommige mensen noemen iemand die een zwarte of donkere wintermantel dragen en een hoed op de kop gedrukt hebben een jood. Terecht zullen die mensen dat een belediging vinden. En betrokkene? Die staat versteld van zoveel onnozelheid maar reageert nog nauwelijks.

Het is maar dat we dag na dag blijken merken van die meedogenloze omgang onder mensen, waarbij de eigen normen steevast sacrosanct zijn en wie er niet aan beantwoordt mag het schudden. De gedachte is dat de wereld helder en duidelijk wezen moet en dat de normen voor wat hoort en dus ook voor wat niet pas onverbiddelijk vast horen te liggen en daar kan men niet van afwijken. Zou dit echt nieuw zijn? Vroeger vertelden commères, commeren, roddeltantes aan de deur van huis wat er gaande was en bleef het binnen de straat of het dorp. Nu is het mogelijk iets via facebook of andere media te verzenden en het gaat de wereld rond.

Uiteraard kon die sociale controle ten aanzien van wie afweek van de norm voor problemen zorgen, uitgestoten worden uit de samenleving, letterlijk geëxcommuniceerd worden, soms bewust op gang gebracht, vaker nog omdat men de normen niet ongestraft overtrad. Eigenaardig genoeg werd vaak met enige zin voor empathie een zekere hypocrisie betracht, bijvoorbeeld dat men de officiële aanvaardde dat twee dames die samenwoonden echt wel zusters waren. Ook in andere gevallen kon men lankmoedigheid verwachten, maar er waren breekpunten, waar alleen schade en schande de betrokkene ten deel vielen. Sociale afkomst kon ook temperend werken, maar de gemeenschap waakte over normen en waarden, lankmoedig, hypocriet maar vaak ook meedogenloos. Neen, vroeger was het niet beter, wel enigszins anders. Afwijkend gedrag, deviant gedrag was toen inderdaad een kwelling voor wie de puntjes op de i wilde, maar meestal werden aanvaardbare oplossingen gezocht, of vertrokken de overtreders zelf de lokale gemeenschap. Bovendien gaat men er dan vanuit dat alles geweten is, wat gemakkelijk te omzeilen viel, terwijl het nu op het oog moeilijker lijkt, toch zeker voor bekend volk.

-

Want nu gebeurt dat commeren  - roddelen en be- of veroordelen van mensen - niet meer op straat of aan de borreltafel, maar via internet en soms worden mensen afgemaakt zonder zelfs maar de kans te krijgen zich te verdedigen, terwijl het bovendien anoniem gebeurt. Oh ja, in de dagen van olim kon men ook niet altijd een gerucht de kop indrukken, omdat men niet wist wie het verhaaltje de wereld had ingestuurd. Onrecht bedrijven, ook voor de goede zaak, heeft menige dorpsgemeenschap verscheurd, maar nu zien we dat mensen met groot gemak hen verder onbekende personen afmaken. Moeten we daar vrede mee hebben?

Voor sommige mensen zal dat een loze vraag wezen, maar toch denk ik dat de roddelpers wel degelijk een functie heeft, mensen toelaten hun frustraties weerspiegeld te zien in het leven van het schone en trotse volkje van Bekende Beeldvullers, BV's dus of BN-ers... Maar goed, er was altijd wel iets te vertellen over de kindjes van Prins Renier van Monaco en ook over Brigitte Bardot dan wel la Callas. Maar wie wil dat weten, vraagt een mens zich vertwijfelt af. Nu ja, wie nu naar de film "Et dieu créa la femme..." kijkt, zal merken dat wij niet meer met de eenvoud van middelen om kunnen, maar la Bardot van toen blijft een stoot. Ook daar, sinds ze besloot af te zien van esthetische chirurgie en zichzelf toeliet een oude vrouw te worden, nog eens behept met grote dierenliefde, blijft ze wel eens voor kopij zorgen, maar doorgaans enigszins afkeurend. Vooral dat ouder worden en het feit dat ze er niets aan wil doen, nu ze 81 jaar oud is, blijkt een overtreding van een taboe, waar ze niet aan had mogen raken.

Ben ik een fan van Bardot? Matig, zoals ik ook Cathérine Deneuve wel vond schitteren  maar tegelijk, hoe goed de film ook was, Belle de jour bijvoorbeeld, bleef er achteraf wel wat hangen, maar niet zo dat ik een fan zou worden. Het blijkt wel zo, als ik al eens filmrecensies lees dat men die dame nu minder goed vindt of de films maar bedenkelijk. Vreemd, want de recensenten van toen... juist, zij verheerlijkten de Franse cinema en zeker Deneuve, zoals anderen Meryl Streep de hoogste hemel in prezen, maar nu lijkt haar tijd voorbij. Het zal wel en dat is alleen al de tand des tijds die niemand ongemoeid laat.

Mededogenloos in het leven staan, het kan altijd natuurlijk, maar het ontbreekt dan vaak aan redelijkheid, maar het hangt samen met vormen van beate verering voor helden en andere topfiguren. Ik herinner me televisiereeksen als Lovejoy, die een prettig gestoord beeld gaven van de samenleving, van mensen ook, maar men merkt dat bijvoorbeeld The Office mensen neerzet op een manier die weinig aan de verbeelding overlaat en vooral mensen te kakken zet. Weerhoudt een morele reflex me ervan dit aangenaam of interessant te vinden? Het kan meespelen en daar is naar ik durf te vermoeden niets mis mee. Het gaat er wel om dat het gemakkelijk is de kleine kantjes van mensen stereotiep ten tonele te voeren, maar vaak blijken mensen verschillende lagen te verbergen die er alleen uitkomen als de omstandigheden er aanleiding toe geven, zoals de bange man die plots een held blijkt als er een zwaar ongeval op zijn weg komt. Overigens kunnen ook vrouwen blijk geven van heldenmoed, maar dat staat nog minder hoog in de lijst van plots die we voorgeschoteld krijgen, misschien omdat dit heldendom minder zichtbaar is dan men graag ziet.

Hoe meedogenloosheid een norm werd, blijf ik mij afvragen, want als we de discussie over vrijheid en autonomie volgen, dan zien we dat dit met verloop van jaren steeds minder hoog op de waardeschaal is komen te liggen. De eigen normen en al vinden we gelijkheid belangrijk, succes wordt bovenmatig geprezen, falen even hartgrondig afgewezen. Natuurlijk zijn er gevallen, waar sprake is van misdadig gedrag waar men vrij meedogenloos over kan oordelen, al zeggen net advocaten dan dat we het dossier niet kennen. In bepaalde gevallen vraagt men net mededogen en soms wordt een crimineel zelfs een volksheld, enige tijd toch.

Het valt op dat we graag laatdunkend doen op het volk en neerkijken op mensen die apert foute keuzes maken, maar dat we zelf niet beoordeeld willen worden. We mogen niet vergelijken, zegt men, maar vervolgens legt men de redenen voor de eigen uitnemendheid op tafel zonder enige schroom. Zeggen Bekende lui wel eens dat een collega ondanks alle gevierde triomfen een eenvoudige jongen is gebleven, of een eenvoudig meisje, dan hoort men vervolgens in een andere context dat die succesvolle figuur zonder meer een lomperik moet heten. Hangt ervan af, blijkbaar moeten we vooral onze eigen benadering van de dingen hoog inschatten, wat impliceert dat we kritiek vooral niet gepast vinden als het over onszelf gaat.

Soms kan een mens niet anders dan duidelijke lijnen trekken en vooral zorgen zelf niet het slachtoffer te worden van lompheid van anderen. Maar of we dat zonder mededogen moeten uiten, blijft dan nog een interessante kwestie. Toch roepen we de freedom of speech in om dat onomwonden aan de orde te stellen en zijn we vervolgens verwonderd dat men dat niet aangenaam vindt, zelfs niet pikt. Communicatie tussen mensen die elkaar kennen valt al eens lastig uit, maar als men onbekenden aanvalt, verbaal dan, dan valt dat nogal gemakkelijk uit, want men weet dat er geen wederwoord komt en men zich rustig laten aanleunen dat de details er niet toe doen.

Waarom ik over meedogenloosheid begon? Omdat je geen krant kan inkijken of er worden mensen genadeloos afgemaakt, ook al blijkt bij nader toezien dat er geen redenen toe zijn. Artiesten en politici zijn vaak de kop van jut en ze kunnen zichzelf wel verdedigen, enigszins toch, maar het geldt ook zogenaamde gewone mensen en zeker voor mensen onder elkaar. Nog eens, vroeger had je ook hardvochtigheid, binnen de familie, binnen een dorpsgemeenschap en men kon, kan stellen dat er altijd wel een paar tirannetjes rondlopen die de omgeving naar hun hand zetten. Maar tegelijk, zonder te menen dat we allemaal altijd lief moeten zijn voor elkaar, valt de meedogenloosheid wel op, al denk ik dat de sociale media er niet de oorzaak van zijn. Wat de kranten van Ruppert Murdoch en uitlachtelevisie laten zien, waarbij mensen smullen van de fratsen of vooral stommiteiten van anderen heeft zich ook dieper in ons gedrag genesteld, omdat we geen of nauwelijks andere stemmen horen.

Leo Bormans leurt met een The World Book of Happiness en scoort er blijkbaar mee, maar hij vindt dat mensen niet moeten zeuren en klagen. In plaats van een klachtendienst moet men een welzijnscoördinator instellen. Kan zijn, maar het is vooral de idee dat we gelukkig kunnen worden op afroep, draagt ertoe bij dat we graag zeuren. Ben ik tegen geluk? Geenszins, meer nog, ik wens het iedereen toe, maar hoe dat geluk eruit zal zien, blijft me een raadsel, een mysterie. Maar daar doen we niet aan, aan mysteries, aan iets dat we voor onszelf houden, dat we niet delen op facebook, maar misschien wel eens tegen mensen om ons heen, al hoeven we het net die niet te zeggen. Ook geluk moet helder en zelfs transparant zijn.

Bart Haers