Vanwege een lezer met illusies

Dezer Dagen

De ergernis van 

een lezer

Op Facebook heeft iemand zich voorgenomen al mijn stukken af te breken en voortdurend te wijzen op mijn gebrek aan inzicht en vakkennis, want al heb ik dan een diploma die toelaat dat ik me licentiaat in de geschiedenis  noem en als zodanig met geschiedenis bezig te zijn, de man vind dat ik me geen historicus mag noemen. Toch nam het Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis een stuk van me op dat ik eerst op mijn blog had gepost over de wijze waarop niet professionele historici met Napoleon omgaan.

Ik zou me die commentaren niet hoeven aan te trekken, wat meestal ook niet zo moeilijk is, want wie iemand verwijt niet veel op te hebben met de Gentse filosofische school en moet vaststellen dat ik toch iets van Leo Apostel heb gelezen, over atheïstische spiritualiteit, Godbetert, maar ook heb ik aan het werk "Gebroken Orde" enige tijd bezighouding gehad, jaren geleden al. Daarna kwamen filosofen als Foucault (opnieuw) op mijn pad, Safranski en Sloterdijk, ook al bijna dertig jaar. En ja, zelfs schrijf ik af en toe over romans van deze tijd, zoals "Blindgangers" van Joke Hermsen en "een soort van liefde" van Alicja Gescinska. Verder gaf ik Timur Vermes, Eugen Ruge en Didier van Cauwelaert een podium, Richard Powers ook zodat ik me echt moet gaan afvragen wat die man bezielt, me voortdurend achter de veren te willen zitten.

Nu heet het dat ik vaak auteurs van historische werken aandacht geef en afkraak. Dat laatste valt zelden voor omdat ik vooral schrijven wil over wat mijn verwondering wekt. Alleen blijf ik wat prof. dr. De Schaepdrijver betreft met een probleem zitten, want zij beperkt haar visie op WO I tot België, wat legitiem zou zijn, als die oorlog niet op vele fronten werd uitgevochten en de Belgische sector van het front om meerdere redenen tamelijk rustig was. De inundatie is er een van, maar ook de onwil van Koning Albert I om troepen nodeloos in het vuur te gooien. Door in hun sector stand te houden, konden de Fransen en de Britten hun oorlog voeren zonder angst te worden afgesneden van de Kanaalkust. Hadden de krijgsverrichtingen aan de Somme voordelig uitgepakt voor de troepen van het Keizerrijk, dan was die positie ook niet meer te houden geweest. Sophie de Schaepdrijver meent ook, net als Marc Reynebeau dat "De Slaapwandelaars" van Christopher Clark niet echt relevant kan heten. Voor wie vasthoudt aan de lezing van Versailles en dus de Duitse Alleinschuld blijft verdedigen, kan het ook niet anders, maar dat verhindert dan wel te zien hoe het in 1914 is toegegaan. Het bezoek van president Pointcarré op 20 juli 1914 was al langer geplant, maar als de Duitse troepen in Midden-Europa merken dat de legers van de Tsaar veel sneller gemobiliseerd en op getal gebracht waren dan ze hadden voorzien, zes weken bleek een paar weken te zijn, dan kan dat alleen als er wel degelijk plannen voor een oorlog waren. De overhaaste mobilisatie zou echter ook weer voor problemen zorgen voor de Russische generale staf.

Het punt is dat men 1914 niet los kan zien van de desastreuze oorlog in 1870, waar keizer Napoleon III in Sedan in krijgsgevangenschap was genomen, met 90.000 man troepen. Je kan op dat moment niet anders dan vaststellen dat het boek van Sophie de Schaepdrijver een aantal manco's vertoont. Als zij dan een televisiedocumentaire mag maken, waarin zij ook nog eens omstandig betoogt dat Versailles en dus de strafmaatregelen tegen Duitsland rechtmatig waren en ook nog eens van geen invloed op wat in 1933 is gebeurd, de machtsgreep van de Nazi's, dan dient men toch na te gaan waarop zij die visie baseert. Wellicht zal men niet zomaar een op een kunnen staven dat de Vrede van Versailles aanleiding heeft gegeven tot de machtsgreep van Hitler c.s. Dat doet geen zinnig mens, ook al daarom niet dat in de geschiedschrijving er niet alleen noodzakelijke voorwaarden zijn die voor zo een regimewissel nodig zijn, maar dat er ook een aantal omgevingsfactoren kunnen onderkend worden die mee bijdragen tot een sfeer, tot omstandigheden die de regimewissel hebben mogelijk gemaakt.

Nu is ook bekend dat John Maynard Keynes in "The economic consequences of the Peace" vond dat de geallieerden en dan vooral Frankrijk een grote wraakoefening in gedachten hebben en dat de Vrede van Versailles zou leiden tot een nog grotere oorlog. Sophie de Schaepdrijver kan niet beweren dat de econoom dit na WO II schreef, want het verscheen al in 1919, dus zeer ad rem en op het gepaste moment. Ik moet toegeven dat ik dit geschrift pas gevonden  heb toen ik al enkele jaren mijn diploma had en dat ik me niet herinner dat prof. van Eenoo daar ooit over gesproken heeft.

Meer in het algemeen heb ik me lange tijd gebogen over de problematiek van de synthese en onder meer bij Pirenne, Huizinga en Jan & Annie Romein-Verschoor aan de weet proberen te komen hoe men tot zo een synthese komen kan. Verder volgde ik wat er aan de Universiteit verscheen en af en toe deed ik een leuke trouvaille, zoals het doctoraat van Yvan Vanden Berghe over Brugge tijdens de revolutionaire tijd, 1780 tot 1800. Onderzoek naar de figuur van Herman van den Reeck liet me toe inderdaad meer vertrouwd te worden met de periode rond WO I, maar ik vond dat de figuur van Herman van den Reeck, die geen 20 werd en stierf tijdens een betoging naar aanleiding van het verbod op 11 juli de Guldensporenslag te herdenken, niet zoveel aanleiding gaf tot een uitgebreide studie. Wel was zijn generatie best interessant en bleek de kring van activisten in Antwerpen anders georiënteerd dan de Gentse rond Dirk Domela Nieuwenhuis en Marcel Minnaert. Ik vond dat we die kant van de zaak moesten belichten. Nu was ook Minnaert zo een bijzondere figuur, die na WO I naar Nederland vluchtte en in een eerste tijd nog met de Vlaamse beweging verbonden bleef, onder meer omdat zijn moeder daar op stond, maar geleidelijk ontdekte de bioloog van opleiding, die in Utrecht een zonnefysicus werd - nu wordt de term niet meer gebruikt, spreekt men van astrofysicus - die zich met de analyse van de kleurenspectra van het zonlicht inliet, dat die grootnederlandse beweging niet meer aan zijn verwachtingen kon voldoen en toen VNV en NSB autoritair geleide bewegingen werden, haakte hij helemaal af. Tijdens WO II zat hij als gijzelaar van de bezetter in kamp Vucht met andere intellectuelen en hoge ambtenaren.

Tja, ik neem graag zijpaden, omdat zij vaak een ander perspectief opleveren dan wanneer men de hoofdlijnen zou volgen. Geschiedschrijving laat zich, zoals Fernand Braudel doceerde, maar ook Pirenne al bevroedde niet begrenzen door zogenaamde hoofdzaken, maar in details komen de verschillende "tijden" tot uiting, van de Longue durée tot eenmalige gebeurtenissen. De cultuur brengt dan weer ritme in het leven van mensen die voortdurend kunnen terug vallen op gebruiken, riten, rituelen die het leven ritmeren, zoals de rites de passage. In onze Europese cultuur hebben Christelijke kerken de vorm uitgetekend van de overgangsriten, maar men kan natuurlijk wel vinden dat die kerk illusies verkocht, de verschillende obediënties waren er en hadden steun in de samenleving, doch ze waren vaak voorwerp van spot.

Om het verwijt hiermee dus helemaal te ontkrachten, geschiedenis interesseert me, omdat het toelaat te zien hoe mensen in andere tijden omgingen met de dingen en met mensen. Ik denk dus over het menselijke bestaan in een historische context en niet zozeer vanuit een voorop gesteld beeld van wat de mens zou moeten zijn. Ik betreur vooral dat men dezer dagen nog nauwelijks over de emancipatorische kracht van onderwijs spreekt - dat zou immers bewezen zijn niet meer te werken - en dat men autonomie van het individu ook al op grond van allerlei illusies niet meer te moeten claimen. Juist, in die zin heb ik niet zoveel op met Maarten Boudry of Jan Verplaetse, maar ik volg wel wat de ethicus Ignaas Devisch weet te vertellen. Om maar te zeggen, mijn vooringenomenheid is minder stringent dan sommigen op facebook menen te moeten aangeven.

Tot slot zou ik ten onrechte te veel aandacht besteden aan Hannah Arendt, want er zouden er andere zijn, filosofen, die meer en waardevollere zaken te bieden hebben dan Frau Arendt. Dat kan zijn, want ik ben ook wel bezig geweest - ut supra - met Michel Foucault, met Albert Camus, Girard en zelfs met Deleuze. Het is nu eenmaal zo dat men pas achteraf kan zien welke paden men bewandeld heeft. Dan vergeet ik nog die ene filosofe te noemen die mee de natuurwetenschappen vooruit heeft geholpen, Emilie de Chatelêt. Zij ontwikkelde een visie op de aard van het licht, die preludeert op wat Einstein te berde zou brengen met de algemene relativiteitstheorie.

Ik wilde niet teveel aandacht aan die verwijten besteden, maar wel eens van de gelegenheid misbruik maken om kwaadwillige lezers op het feit dat ik nogal een breed palet van kwesties behandel en dat ik daarbij de moeite doe om werken van kaft tot kaft te lezen. Lukt dat niet, dan kom ik er zelden toe er iets over te publiceren. Waarom dat dan niet lukt? Omdat de benadering naar mijn oordeel niet goed in elkaar zit. Ik begrijp nog steeds niet men een boek kan schrijven "Illusies voor gevorderden", want het is pas als die uiteenspatten dat men merkt dat men zich iets heeft wijs gemaakt of laten wijsmaken. Men is altijd beter af met de waarheid? Natuurlijk is men altijd beter af met de waarheid, als men die al kan vinden. Conclusie moet dus zijn dat het boek van Maarten Boudry, die nog maar eens stipuleert dat religies alleen maar illusies en zelfbegoochelingen zijn - waar ook niet veel tegenin gebracht kan worden - en dus een discussie verder meent te moeten zetten die al lang is gevoerd.

Wat Boudry niet kan beweren is dat mensen zonder illusies kunnen leven, want het is eigen aan mensen dat ze zich wel eens iets inbeelden en hun verbeeldingskracht gebruiken om zich de wereld voor te stellen. Of men vertelt verhalen om de dingen begrijpelijk te maken, om zichzelf begrijpelijk te maken. Zonder illusies gaat het niet, maar als men de gevangene wordt van die illusies dan loopt het verkeerd natuurlijk. Dan gaat het om wanen, denk ik. Om maar te zeggen, waarom zou ik nu maar de visie van dr. Maarten Boudry als evangelie moeten aannemen?

Bart Haers